Он бесінші таырып. САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

 

Саяси технологиялар проблемасы саяси ылымда е аз зерттелген деуге болады. Саяси мірде теориялы ілімді, аидаларды білу ана маызды емес, сонымен бірге саясат іс жзінде алай, андай діс-тсілдермен, андай технологияларды кмегімен жзеге асырылатынын білуді де мні зор.

Осыан байланысты кез келген рылымы крделі оам мен мемлекеттегі наты саяси процестерді кп ырлылыын атап айтуа болады. Осы кп ырлы процестерді зерттеуде саяси технологиялар маызды рль атарады.

Саяси технологиялар саяси жобалаумен – билік институтыны іс жзіндегі ызметін йымдастыру ісімен, оны жорамалдаумен, жоспарлаумен, бадарлама жасаумен айналысады. Міне, сондытан да саяси технологияларды кмегімен билікті жаа маынасы мен мнін айындауа болады. Саяси технологиялар саяси оиаларды айындау проблемасын жааша ояды, саяси былыстарды реттеу, баылау жніндегі мамандандырылан ызмет шін негіз алайды. Саяси процестерді тсінуді айрыша ресурсын жасай отырып, саяси тенологиялар бл былысты мні айсыбір міндеттерді шешуді олданылып отыран дістеріне тікелей байланысты екендігін крсетіп беріп отыр. Мселен, жаппай сек-ая, жалан апарат тарату, белгілі бір партияны кілдерін телеэфирге шыармау, билік органдарыны алыптасу процесіні ін айналдырып, азаматтарды з кілдерін ерікті трде тадауыны орнына баралы апарат ралдарыны баылауындаы ерік-мдделерді тадауа дейін жеткізетіні сзсіз.

Саяси технологияларды олдануды негізгі пафосы р трлі субъектілерді з міндеттерін орындауларын отайландыруда екенін айтан жн. Саяси технологиялар ресурстарды тарту мен немдеуге, мемлекеттегі жадайды тратандыруа немесе трасыздандыруа, сайлау науандарын йымдастыруа, мемлекеттік бадарламаларды жасау кезінде мдделерді ойластыруа атыса алатын субъектілерді мдделеріне, функциялары мен масаттарына сйкес кзделген масата функционалды трде баытталады.

детте, саяси технологияларды алыптасуыны ажеттігі айталанып отыратын ситуациялар, тіпті стеоретиптік жадайлар мен іс-рекеттер орын алан кезде крініс береді. Масатты трде баытталан ызметті дістері мен процедурасыны жиынтыы ретінде крініс беретін саяси технологиялар масата жетуді ралын реттеп ана отырмайды, сонымен бірге іс-рекетті кезектілігін, саяси субъектілірді мінез-лыны тиісті алгоритмін жасауды да бекіте тседі. Іс жзінде саяси технологиялар субъектілер мен объектілерді зара арым-атынастарыны сан трлі дістері мен механизмдерінен, контрагенттерді зара іс-рекетінен, сырты жне ішкі факторлардан алыптасатынын айтан жн. Бл мселелерді дрыс тсіну шін, е алдымен саяси технологияларды мні мен типтерін анытау ажет.

 

1. Саяси технологияларды мні мен типтері (трлері)

Саяси технологиялар – бл леуметтік технологияларды р трлілігі ана емес, «саяси технологиялар» тсінігі – масаттылыты, бір ізділікті, ажетті, ойластырылан саяси нтижелерге негізделген белгілі тиімді іс-рекеттерді жйесі екендігі де сзсіз.

Мені пікірімше, «саяси технология» жне «саясаттаы технология» тсініктерін бір-бірінен ажырата араан жн. Соы тсінік кбінесе саяси компоненттерді ана емес, сонымен атар ала ойылан саяси масаттара жетуге кмектесетін йымды, дипломатиялы, скери, аржылы, апаратты, психологиялы, манипуляциялы, компьютерлік жне баса да формалар мен дістерді ке спектрін де амтиды.

Ал, «саяси технологиялар» бір жерді шеберінен аспайтын, тез арада жзеге асырылатын ыса мерзімдік нтижелерге (тактикалы) жетумен бірге, за мерзімге есептелген тиімділікке стратегиялы ол жеткізуді де амтиды. айсібір саяси технологияларды болмасын, пайдалану саяси басаруды тиімділігін, саяси процестерді реттеуді, саяси жйелер мен барлы саяси кеістікті тратылыын айындайды. Саяси технологиялар кп ретте оамды дамуды тріне, режимні сипатына арай аныталады.

Саяси технологияларды рылымы аналитикалы масатты жорамалдауды жне одан ары жерде оны ызметін жекелеген кезедерге, сатылара, операциялара блуді, сондай-а балама, тиімді дістерді, жзеге асырылатын масата байланысты оларды ралдары мен олданылуын іріктеп, тадап алуды кмегімен жзеге асырылады.

Кптеген жадайларда осы заманы саяси ортаны проблемалы алаы саяси технологияларды талдап жасап, іске асыруды біратар кезедеріні болуымен аныталады. Оларды атарына жататындар мыналар: леуметтік саяси жадайларды диагностикасы мен мониторингі; наты саяси технологияларды кмегімен ол жеткізілетін масаттар мен міндеттерді ала ойылуы; ала ойылан масаттарды жзеге асыруды ммкін варианттарын салыстырмалы талдау жне т.б.

Сонымен саяси технологиялар бірізділікпен олданылатын процедураларды, наты саяси субъектіні масаттары мен міндеттерін белгілі бір уаытта жне белгілі бір жерде нерлым отайлы жне тиімді трде жзеге асыруа баытталан ызметті дістері мен тсілдеріні жиынтыын амтиды деуге болады. Осыан орай ттас аланда субъектіні билік саласындаы наты міндеттерді шешуін амтамасыз ететін саяси технологияларды бір жаынан саяси маркетинг деп те атауа болады.

«Маркетинг» термині экономикалы, леуметтік жне саяси атынастарды реттеу жніндегі р трлі йымды-техникалы жне басару ызметін белгілеу шін де пайдаланылады[127]. Бл – тауар жне ызмет крсету рыногындаы сраныс пен сынысты зерттеу, жмыс беруші мен жалданып жмыс істеушілерді, саяси айраткерлер мен азаматтарды арасындаы процестерді реттеу деген де сз. Аталан терминді саясат саласында пайдалануды задылыы мына жадайа байланысты да келісілуі керек, мселен АШ-та саяси маркетинг ашы трде тауар сатумен тедестіріледі. Саяси маркетингі р трлі ылым мен оны салаларындаы мамандарды: саясаткерлерді, психологтарды, леуметтанушыларды, экономистерді, программистерді, жарнама ксіпкерлерін жне басаларды біріктіреді. Саяси маркетинг демократиялы трыдаы саяси режим орныан шет елдерді барлыында іс жзінде кеінен олданылуда.

Саяси маркетинг – саяси партияларды, саяси лидерлерді кілетті билік органдарына, депутаттыа кандидаттарды жне баса да билік рылымындаы адамдарды сайлаудаы жеісін амтамасыз ету масатында олайлы имиджін жасауа баытталан шаралар комплексін райды.

Жалпы саяси технологиялар ыпал етуді белгілі бір алгоритмі ретінде рекет стіндегі адамны зіндік ерекшелігін (оны білімін, тжірибесін, шындыа алай арайтындыын), оны ызметінде пайдаланылатын материалды жне рухани ресурстарды, сондай-а, техникалы компоненттерді амтамасыз ететін саяси инженерияны формасын амтиды деуге болады. Осындай себеппен саяси технологияларды алыптасуы мен олданылуы, оларды жзеге асыруды арыны субъектіні біліктілігі мен жауаптылыына, оны іс жзінде белгілі бір саяси ресурстарды пайдалану білігі мен абілетіне тікелей байланысты. детте, техникалы немесе кадрлар ресурсы жаын нашар амтамасыз етілу саяси технологияларды олдануды тиімділігін тмендетеді.

Саяси технологияларды зара рекет етуді жекелеген механизмдерімен, техникасымен, немесе дістерімен шатастыруа болмайды. Саяси технологиялар – бл наты рекет етуші субъектіні белгілі бір масаттара ол жеткізуін амтамасыз етуге баытталан техниканы олдануды процесі болуымен бірге, осы ызметті нтижесі де. Ал, егер бдан да аныыра айтса, саяси технологиялар ала ойылан масата ол жеткізу бойынша лденеше рет рекет ету мселені шешуді нерлым отайлы жне экономикалы жаынан тиімді дістерін ала тартан кезде пайда болатын ызметті осы дістеріні белгілі бір рекетіні орытындысы болып табылады.

Саяси техногологиялар саяси билік пен мемлекеттік басаруды барлы буынына кеінен еніп отыр. Осы трыдан аланда олар саяси билікті олдануды жне мемлекет ресурстарын тиісінше блуді конвенционалды (ашы трдегі) процестерінде де, сондай-а конвенционалды емес, замен тыйым салынан немесе саяси дстрлерге арама-айшы келетін дістер мен процедураларды пайдалану йарылан процестерде де крініс беріп отырады. Саяси технологиялар олданылу орны жне уаыты бойынша шектеулі болып келеді. Осы ызметті белгілі бір жйесі ретінде ызметті дістері мен тсілдеріні, техникасыны наты йлесімінде, И.Пригожинні сзімен айтанда, кеістік-уаытты жадайлара ата таылан зіні «ішкі уаыты» болады.

Алайда, саяси технологияларда рашанда да субъектіні творчествосына, импровизациясына, йреншікті емес іс-имылдарына жол беріледі. Саяси технологиялар наты бір субъектіні масаттары мен міндеттерін тиімді рационализациялауа баытталан, белгілі бір формалдылыа, институтционализмге жне нормалы жаынан бекіте тсуге мтылады.

Ережеге сйкес саяси технологияларды рылымына нерлым маызды ш элементті кіретінін айтан жн, олар: айрыша технологиялы білім, рекет етуді наты тсілдері, процедуралары жне дістемесі, сондай-а, р трлі техникалы-ресурсты компоненттер.

Осы элементтерді ішінде айрыша-технологиялы білім жетекші рлге ие. Бл рлді жетекші болуыны сыры мына трыда келісілген, саяси технологиялар зіні мні бойынша да билік саласы мен мемлекетті басаруда пайда болатын проблемаларды іс жзінде шешуді ралдары мен дістерін табуа баытталан шындыты бейнелеуді ерекше формасын іске асыру болып табылады. Бл маынада шындыты тануды технологиялы дегейі ылыми-олданбалы білімні формасын ана амтып оймайды, сонымен бір мезгілде ол саяси проблемаларды шешуді субъектілерді мдделілігі трысынан баалауды да білдіреді. Сонымен айрыша-технологиялы білім шындыты арапайым ана емес, ылыми тануды дістерін амтитын танымды-проективтік, идеалды-жаыртушылы ызмет болып табылады. Бл айрыша-технологиялы білімде бейнелеуді ылыми формасында да, жекелей аланда оны арапайым дісіне де тн емес былысты бейнелеу мен тсіндіруді жеке зіндік логикасы болатындыын крсетеді.

Айрыша-технологиялы білім кез келген оианы озалысты зіндік жеке логикасын мегерген шындыты лдебір фрагменті, дамуды кзі, суді шегі т.б. ретінде арастырады. Сйтіп, оиаларды кім бейнелейді (технолог, аналитик), осы ситуациялара байланысты проблеманы шешу шін наты масаттарды кім белгілейді (тапсырыс беруші), сондай-а, міндеттерді шешу сатысында кім рекет етеді (орындаушы), міне, соларды станымдары негізінде айрыша-технологиялы білімні мазмны алыптасады. Ізінше, оларды ай-айсысы да технологиялы апаратты мазмны мен формасын згертуге икемді. Айрыша-технологиялы білімні субъектісін блайша ш есе кбейту оны барлы танымды стратегиясы диагностика сатысында да, білімді актуалдандыру сатысында да объективті жадайлар мліметтері негізінде алыптасатындыын крсетеді.

Технологиялы трыдан келген жадайда кез келген оиаларды згеруіні рамын, рылымын, формасын, сипатын ындыруа ол жеткізуге икемді координаттар жйесін жасау проблемасы бірінші кезекке шыады. Бл технологиялы мліметтер базасына тек арнайы сипаттаы тжырымдамалар мен баалауларды ана емес, осы ситуацияны экономикалы, трмысты, экологиялы жне баса да кзарастар трысынан аша тсетін апаратты енгізуді жорамалдауа ммкіндік береді.

Айрыша-технологиялы ілім – бл саяси жобалауа жне саясат субъектісіні практикалы ызметін йымдастыруа бадар стау жніндегі ылыми-олданбалы ілім боландытан, саяси технологиялар шін негізгі ндылы бірдеені істеу, жзеге асыру жніндегі ылым ана емес, ол ркетті жзеге асыру жне масаттара ол жеткізуге баытталан наты абілет, дады да. Іс-рекетті белгілі бір дістерін, процедураларын, техникасы мен методикасын олдануда крініс табатын мндай наты дадылар мен абілеттер наты масаттара орай, е аяында саясатты кез келген саласыны ерекшелігіне арай алыптасып, пайда болады[128]. Мселен, шешім абылдау кезінде бл халыаралы дауларды шешу – яни жанжалдасушы жатарды арасында зара ммілеге келуді іздестіру, немесе ымыраластырушы рылымны (арбитражды) олара ыпал етуі шеберінде мемлекеттік саясатты кез келген масаттарын талдап жасап, жзеге асыранда екі жаты да мдделерін келісу жне салыстыру дістері болып табылуы да ммкін.

ызметті бл наты дістері мен тсілдері айсыбір болмасын, кадрлы рылымны болуына, рекет етуші тланы техникалы жаратандырылуына, саяси технологиялара сер ететін айсыбір болмасын, ресурстарды болуына тікелей байланысты.

Саяси технологияларды алыптастыруды субъективтік жне аналитикалы деп аталатын екі трлі дісіні бар екендігін айтуымыз керек. Оны біріншісі растыру негізіне салауатты ойлауды отайлы іс-рекетін дарытатын субъективтік трыдан келу, субъектіні практикалы тжірибесі, оны интуициясы, натуы, мдени стеоративі, оны дниеге кзарастарыны жеке ерекшелігі мен дадысы негізінде жасалады.

Саяси технологияларды алыптастыруды екінші, аналитикалы дісі масата жетуді негізгі параметрлері мен шарттарын айындайтын арнайы аналитикалы дістер мен процедураларды пайдалануа тікелей байланысты. Саяси технологиялар мемлекетті руды жне социумды йымдастыруды р трлі дегейлерінде саяси билікті алыптастыру мен пайдалануды амтамасыз ететін р трлі процестермен бір атара ойылатыны сзсіз. Сйтіп, саяси технологияларды универсалды ана емес, сонымен атар типтік асиеттеріні алыптасуына ыпал етуге болады.

Соларды ішінде е ке тарааны – басару мен биліктегі р трлі субъектілерді рлін рационализациялауды жне алгоритмдеуді (мысалы, шешім абылдау, мдделерді орайластыру, келіссздер жргізу, т.б.) жорамалдайтын саяси технологияларды функционалды трлері. Саяси технологияларды инструменттік р трлілігі наты бір ызметті рационализациялауа баытталан техниканы олдануды имитациялайды, ал шын мнінде, млде баса масаттарды кздейді жне соны бркемелеуге тырысады.

Масата жетуді айсыбір дісі болмасын, олданылатын сала трысынан келсек, аталмыш мына технологиялар (мселен, электоралды, компьютерлік жне апаратты технологиялар, дипломатия жне скери салаларда пайдаланылатын келіссздер жргізу абылдаулары мен процедураларын да жне т.б.) жайлы айтуа болады. Саяси технологияларды ерекшелік асиетін баалауа осы трыдан келу нерлым кп жне аз млшерде технологияландырылан (жекелей аланда, билік органдарына сайлау) билікті рекет ету саласын айындап ана оймайтыны тсінікті. Бл трыда мемлекеттік дегейде шешім жасау процесінде, мселен, мдделерді заа негізделмеген трде келісу процесі сияты принципінде ешандай бір технологияландыруа жатпайтын саяси зара іс-рекетті болуын айтуа болады. Осы трыдан келу р трлі техникалы дістерді тйісу аймаын, саясат пен басаруды айсыбір саласында болмасын міндеттерді шешуде оларды бір-бірін алмастырушылы рлін айындауа кмектеседі.

Саяси технологияларды аталан трімен пндік саланы леуметтік йымдастыру дрежесін бейнелейтін дегейлік технологиялар да байланысты болып келеді. Олара мыналарды жатызуа болады: – мселен, жалпы дниежзілік проблемаларды – табиат орау, халыаралы ауіпсіздікті сатау жне т.б. шешумен байланысты аламды технологиялар; мемлекетті, сондай-а халыаралы йымдар мен институттарды Орталы Азиядаы, Таяу Шыыстаы, Латын Америкасындаы, Еуропадаы немесе лдебір баса айматаы проблемаларды шешу жніндегі іс-рекетін ашатын континенталды-айматы технологиялар; бір елді шеберінде билік пен мемлекеттік басаруды жзеге асыру процесін ашатын лтты-мемлекеттік технологиялар; жеке йымдар шеберінде биліктік-басару атынастарын бейнелейтін корпоративтік технологиялар; саяси кеістікті шектелуі нктесіндегі субъектіні арым-атынасы ызметіні ерекшелігін белгілейтін локалды технологиялар; сондай-а биліктік арым-атынас пен мемлекетті басару саласындаы саяси айраткерлерді зара атынасын сипаттайтын жеке тлалар арасындаы технологиялар.

ызметті белгілі бір дістерін пайдалануды жаластыы сипаты трысынан араса, сондай-а мына технологияларды бліп арастыруа тура келеді: акторлар ызметіні ріректегі нтижесіне сйенілетін стратегиялы; ыса мерзімдік масаттарды жзеге асыруды жорамалдайтын тактикалы; бір мезгілде олданылатын спорадикалы жне субъектіні ызметіні рылымында немі жаарып отыратын циклдік технологиялар.

Саяси технологиялар ызметті бір типті міндеттерді шешу кезінде пайда болатын алгоритмдерін олдануа икемді субъектіні рісін кеейтуге баытталандыын ескере отырып, тиражды жне бірегей технологиялар трлерін бліп крсетуге болады. Тиражды саяси технологиялар осыан сас жадайларды барлы жерде бірдей олдануа есептелген. Бірегей саяси технологиялар белгілі бір ата трде белгіленген жадайларда ана олданылатын іс-рекетті амтиды. Тиражды саяси технологиялар оларды іске асыратын жеке адамны ісіне кп туелді емес, сондытан бір типті ызметті жзеге асыру кезінде уаыт пен материалды ресурстарды мейлінше немдей алады. Ал, бірегей саяси технолгияларды айсыбірі болмасын, масаттарды жзеге асыруды бір рет ана амтамасыз ете алады. Ережеге сйкес олар едуір ымбата тседі жне оны тіпті сас жадайа ауыстыруа талпынанмен де, ол іс жзінде зіні тиімділігін жоалтады.

Айталы, жекелеген «дипломатиялы» технологиялар халыаралы келіссздерді жргізу процесінде лденеше рет пайдаланылуы ммкін. Ал, сайлау компанияларыны нерлым маызды дістері мен техникасына шектеу ойылмай-а, ол ай елде ткізіліп отыранына жне леуметтік йымдарды дегейіне (федералды немесе жергілікті) немесе сайлауды ткізілетін уаытына арамастан, р трлі дегейдегі сайлауда олданыла береді. Сонымен бірге, лдебір лтаралы айшылытарды реттеу кезінде екі жаты да жанжалды себептері, сылтаулары, уаытты туі жне баса да лшемдері сияты зіндік ерекшелігі бар жйттерді ескеруі нтижесінде белгілі бір жерде жне белгілі уаытта тиімділікке ол жеткізуге ммкіндік беретін дістер мен тсілдерді олдануа болады.

Динамикалы трысынан келсек, саяси субъектілерді асиеті мен ммкіндіктері ата жне жайлы технологиялар трлері деп блуге ммкіндік береді.

ата саяси технологиялар субъектілер олданатын ызмет дістері мен тсілдеріні негізгі параметрлері наты болуын жне оны згеріссіз алуын жорамалдайды. Мндай технологиялар ведомстволар мен билік институты арасындаы мдделерді – мселен, кімет бадарламаларында иерархты тртіпті сатау, жаттара виза беру т.б. келісуді ыты жне процедуралы тртібін немі амтамасыз етіп отырады.

Ал, жайлы болып саналатын саяси технолгиялар згеріп отыратын жадайлара сйкес субъектіні арауындаы масаттар мен ралдарды икемді трде бейімделуін жзеге асыруа ммкіндік беретін дістер мен тсілдерді ала тартады. Іс-рекет алгоритмін ситуативті згертетін здігінен реттеуші бл технологиялар е аяында айсыбір салада болмасын, масата жету процесін жетілдіруге ажетті тжірибені байытып, кеейте тседі.

Саяси ызмет регламентациясыны дрежесі жне сипаты трысынан келсек, нормативтік жне девиантты технологиялар трлері де кездеседі.

Нормативтік саяси технологиялар – бл оамда (йымда) кездесетін задара, нормалара, дстрлерге, дет-рыптара сйеніп жасалан ызмет дістері мен тсілдері болып табылады.

Девиантты саяси технологиялара задардан, нормалардан, дстрлерден, дет-рыптардан ауытитын ызмет дістері мен тсілдері жатады. Оларды атарына, мысалы, «срша», «ара» деп аталатын саяси технологияларды ттас бір спектрі кіреді: зіні саяси арсыласыны абыройын тгуді ойластыру, бопса жасау, жалан апарат тарату, сек-ая жне т.б. дістер осыны крсетеді. Практика крсетіп отыранындай, саяси процестерді иын кезедерінде, наты айтанда, жоары мемлекеттік билік органдарына сайлау кезінде, сырты жне ішкі саяси дадарыстар шиеленіскен тста, осындай саяси технологияларды беле алуы ашы крініс береді.

Биліктік-саяси жне мемлекеттік-кімшілік масаттара жетуді нормативтік жне девиантты технологиялар трлеріне те жаын тран ашытан-ашы (ап-айын) жне клекелі технологиялар дістері жайында да айта кеткен жн. Ашытан-ашы саяси технологиялар билікті жария сипатын білдіреді жне билікті жртшылыпен диалогыны р трлі формасында крініс табады.

Билік пен басаруды клекелі саяси технологиясы жртшылыты сырт айналып тетін ралдар мен ресурстар арылы билік рылымдарын манипуляция жасауды р трлі формасында жзеге асырылады. Бл замен белгіленген процедуралар шеберінен тыс шешім абылдау дістері ретінде крініс береді.

Саяси технологияларды осы жне баса да трлерін оларды мнін толы ашып крсету шін саяси технологияларды мазмнына кіретін саяси талдау мен саяси кеес беруді ерекшеліктерін кеірек арастыру ажет.