Саяси талдау жне саяси кеес беру
Саяси талдауды жне саяси кеес беруді методологиялы р трлілігіні негізі, бір жаынан олданбалы пн ретінде оларды ерекшеліктері бойынша, екінші жаынан, талдау жне кеес беру пні ретінде саяси проблематиканы згешелігі арылы алдын ала белгіленіп отыр.
Саясат саласында наты міндеттерді шешуді, масата жетуде нерлым адамдара олайлы дістер мен технологияларды іздестіруді ажеттігі саяси былыстарды тсіну мен оны зерттеуге айрыша жол табу керектігін жорамалдайды. Жалпы аланда саяси білімні едуір блігі білім теориясы мен оны дамытуа емес, саяси кеістіктегі практикалы жне наты міндеттерді шешу кезінде олда бар ылыми леуетті олданбалы трде пайдалануа баытталан.
Аталан міндеттерді шешуде, сондай-а, адамдарды жинаан практикалы тжірибесі, дадысы жне осыан сас міндеттерді шешу абілеті, интуициясы маызды компоненттерді бірі болып табылады.
Саясаттаы олданбалы зерттеу оны барлы кеістігінде бірдей ой зерделемейді, саяси билік ызметіні барлы процесі шін практикалы мні бар саласын ана амтиды. Ондай салалара бгінде жанжалдарды шешу мен реттеу процестері, келіссздер жргізу, сайлау жне апаратты науандарды йымдастыру, т.б. жатады. Мндай саланы айналасында зіндік ерекшелігі бар саяси пндер орныады: саяси маркетинг (шешім абылдау проблемасын талдап, жасаушы), саяси менеджмент (саяси жйелерді алыптастыру жне жзеге асыру), жанжалды реттеуші менеджмент (саяси жанжалдарды шешу жне реттеу, келіссздер жргізу) жне т.б.
Осыан байланысты саяси талдау пндік амтуы жне баса да ерекшеліктері бар айрыша олданбалы пн болып табылатынын атап айту керек[129]. Сонымен бірге ол барлы олданбалы субдисциплинаны орта зерттеу негізі де болып саналады. Сонымен, саяси талдауды екі маынада: ке жне тар маыналарында тсіну керек. Ке маынасында аланда саяси талдауды саясатты барлы ылыми зерттеулері трысынан тсіну керек. Ал, тар, олданбалы маынасындаы саяси талдау – бл наты проблеманы объективті зерттеу, оны нерлым олайлы шешімдерін іздеу жне бл шін ажетті технологиялы ралдар мен ызмет дістерін анытау болып табылады.
Саяси талдауды наты проблемаларды зерттеуге баытталуы саяси кеістікті р трлі саласын амтиды жне оны аныталан, бір типті айнар кздері, байланыстары мен осыан сас параметрлері болмайды. Ал, наты алыптасан жадайлар шеберінде наты проблемаларды шешуге бадар стау саяси талдауды ситуациялы ылыми зерттеулер формасына айналдыруы ммкін. Ттенше крделі болуы себепті саяси кеістікте пайда болатын кез келген наты жадай, онда дістерді зерттеу шін олданылатын р трлі байланыстар мен атынастарды болуы оны пнаралы сипата ие болуын крсетеді. Осыан байланысты жадайды саяси баалау детте талдауды психологиялы, леуметтану, мдени жне баса да дістерін олданумен толытырылып отырады. Бл ретте саяси талдауды жасаумен мамандарды айрыша тобы айналысады. Наты айтанда, олар: технологтар, аналитиктер, сарапшылар, кеес берушілер, апаратты технологияны мамандары, партия аппаратыны ызметкерлері, белгілі саясаткерлерді кмекшілері, ысасы... саяси ызметпен айналысатындарды барлыы да кіреді. Берілген р трлі кеестер мен сыныстар, жорамалдар, мемлекеттік, партиялы органдарды жне жекелеген айраткерлерді жасаан жоспарлары мен бадарламалары, басару органдарыны ызметін жетілдіруге арналан аналитикалы анытамалар, наты саяси проблемаларды отайлы шешуге арналан баса да материалдар жоарыдаыдай топтарды ызметіні нтижесі болып табылады.
Саяси саланы наты табиаты трысынан аланда арсылас кштер кілдеріні айсыбірі болмасын, ситуацияны р ырынан кре білуі жне оны трліше тсіндіруі орныады. Демек, наты ситуацияны баасын аналитик немесе сарапшы ана беріп оймайды, алыптасан проблеманы шешуге тиісті адамдар да араласа алады. Сйтіп, саяси талдауды рамы мен мазмны зерттеушіні лдебір оианы аналитикалы трыда сипаттауыны нтижесінде ана алыптасып оймай, аталан ситуацияны шешу масатын оятын «тапсырыс» беруші тланы атысуымен немесе атыспауымен де жасалады. Тиісінше, технолог-аналитик кбінесе леуметтік тапсырыс берушіні ролін атарады.
Мселен, билеуші жне оппозициялы партияларды кілдері, билеуші режим мен оамны жаншылан тобыны кілдері тапсырыс беруші бола алады. Олар р трлі материалдармен жне апараттармен аруланан жне райсысы жадайды трліше тсіндіреді. Саяси талдау да р трлі проблемаларды рістете алады, жадайды р трлі кзарас пен позиция трысынан арап, тсіндіреді, ай мселені шешуде болсын р трлі жолдарын сына алады.
Аналитикалы талдау шін тсетін апаратты жинауды жне оны немі толытырып, натылауды принципті маызы бар. Ксіби кеесті талдап жасау, міндеттерді шешуді тиісті технолдогиясын тадау шін апарат мына талаптара сай болуы керек: шешілетін проблеманы ажеттігі; проблеманы толы арастыру шін материалдарды жеткілікті болуы шарт; алынан материалдарды натылыы, сенімділігі жне оны дер кезінде амтып ала білу. Сонымен, аналитикті наты ситуация жніндегі мліметі толы ажеттілік жадайа мтылу керек. Ол талдау нтижелерін елестетуін де, оны тексеру ммкіндігін де жорамалдай (топшылай) алуы тиіс.
Тсетін апаратты саяси талдау шін оларды зерттеуді р трлі дістері олданылады. Ттас аланда саяси талдауды олданылатын дістерін екі топа: жалпы жне жеке деп блуге болады. Жалпы дістер саяси талдауды барлы кезедеріні баытын, ракурсы мен методологиялы жаынан амтамасыз етілуін анытайды. Оан ивент-талдауды, ситуациялы талдауды жне басаларды жатызуа болады.
Ситуацияны тсіндіруді нерлым маызды тсілдерін алыптастыруа ыпал ететін жалпы дістер ішінде ивент-талдауды маызы айрыша зор, оны шеберінде саяси лидерлерді сз алуы, жаппай демонстрациялар, сайлаулар, нормативтік актілерді абылдау, саяси рбандытар, т.б. біратар оиалар кзге елестейді. Осыларды райсысы да ситуацияа ай жаынан болса да ыпал етеді жне бларды ай-айсыны да соында з мдделерін кздейтін наты адамдарды транын есте стауымыз керек.
Жеке дістерге статистикадан, леуметтанудан, экономикадан жне баса пндерден алынып пайдаланылатын стандартты дістер жатады; оларды саяси талдауды жекелеген сатыларындаы р трлі комбинацияларда олдану масата сйкестілікпен – яни проблемаларды сипатымен, зерттеулер ракурсымен, мліметтерге ол жеткізілуімен, йымды жне баса да ресурстармен амтамасыз етілуімен аныталады. Осы аталан дістер тобына ішінара діс, сарапты баалау дісі, корреляциялы жне факторлы талдау, математикалы моделдеу жне т.б. жатызуа болады.
Проблемалы ситуациялара саяси талдау жасау кезінде брінен брын саяси оиалара негізгі атысушыларды рылымына талдау жасауа назар аударылады, оларды иерархиясы ескеріле отырып, мнда территориялы (айматы), діни, этникалы, леуметтік-экономикалы жне адамдарды саяси топтарына назар аударылады. Оиалара атысушыларды ай-айсысына да саяси ыпал етуді дегейлеріне баа беру ажет. Сонан со оиаа негізгі атысушыларды мддесі натылануы, оларды стратегиялы масаттары мен тактикалы міндеттері белгіленуі, айсыбір мдделерді жзеге асырылуыны кешіктірілуіне байланысты оларды осал тстары аныталуы керек. Оиаа атысушыларды саяси ызметіні ресурстарын жеке сипаттау ажет. Саяси процестерге атысушыларды жне субъектілерді саяси ситуациялар дамуыны андай да бір болмасын сценариіне реакциясыны сипаты трысынан аланда ммкін болатын стратегиялы одатарды жне тактикалы коалицияны анытап, оианы даму сценариін жасау ажет. Сонымен, іс-рекеттер пайда болады да, оларды жетістігіні ытимал баасы беріледі. Талдау орытындысында саяси ситуацияларды дамуын жорамалдауды, сондай-а оларды жзеге асыруды ралдары мен ресурстарын ескере отырып жзеге асырылатын іс-рекетті отайлы варианты негізінде ттас стратегия алыптасады[130]. Аналитикалы жмысты соы детте, одан ары жмыстара арналан міндеттерді наты ойылуымен жне орындалан ситуациялы талдауды нтижелерін практикада олданумен аяталады.
Осыан байланысты саяси талдау саяси кеес беру процесінде наты крініс табатынын айту керек.
Саяси кеес беру жаын арада ана ажырамас технологиялы буынны мртебесін иеленді жне біратар саяси процестерді амту механизміне ол жеткізді. Кеес беру институты ХХ асырды не бойында жне ХХІ асырды басында саяси мірді р трлі саласындаы ызметін жетілдіруді ажыратылмас механизмі ретінде біртіндеп орныты. Ол «ріптес» немесе «бсекелес» ретінде саяси акторларды зара рекетіне траты атысушыны бірі болып алды. азіргі кезде ол зіні нтижелерін белгілі бір (жеке немесе топа) «тапсырыс берушіге» (клиентке) сына алатын леуметтік жне саяси процестерді ксіптік трыда талдайтын института айналды. Ол басаруды жетілдіруді барлы ажеттілігін анааттандыра алмайды, біра бл процесті ажыратылмас блігі болып табылады. Саяси кеес беру – бгінде бл саяси йымдарды жетекшілері мен жеке персоналдарына оларды іскерлік ызметіндегі туекелділікті тмендету негізінде ксіптік міндеттерін шешуде кмек крсетуді лкен лгісі болып табылады. Істі мніне арай ол саяси процестер мен йымдарды басаруды жне оан жетекшілік етуді, оларды рылымын рационализациялауды, іс-рекетіні бір ізділігін орнытыруды практикасын жетілдіру механизміне айналды.
Тиісінше, саяси саладаы кеес беру міндеттеріне оларды ызытыратын мселелер бойынша, біріншіден, йым басшыларына ситуациялара объективті жне байсалды (алаламайтын) баа беру негізінде сенімді сыныстар зірлеу; екіншіден, аталан сынысты ажетті адама оан керек уаытта жне ыайлы жерде тиісті формада сыну; шіншіден, клиентті басару ызметіндегі іскерлік туекелділікті тмендету, абылданатын шешімдерді сенімділігін арттыруды амтамасыз ету; тртіншіден, йымдарды басшылары мен жеке адамдарына тиімді басаруды осы заманы дістерін игеруде кмек крсету жатады. Соысыны нтижесінде жым мен оны басшылыыны творчестволы леуеті жоарылап, оларды ала ойылан міндеттерге сйкес осы заманы рі тиімді шешімдер абылдауа деген бейімділігі артады.
Осыан орай басару ситуацияларыны молдыына, клиенттерді срауы мен жадайларына арамастан, саяси кеес беру екі негізгі формада жзеге асырылады: рефлективтік жне ойынды кеес беру.
Рефлективтік кеес беру андай бір сыныс беруде болмасын, кеес берушіні зіні тжырымдамасын, сондай-а осы кеестер мен сыныстарды ыпалымен басшыны зіні рефлексиясын ынталандыруды арастырады. Бл жадайда кеес беруші басшыны ызметіне баа беріп, оны ымы мен іс-рекетін тзетіп отыратын ана емес, сонымен бірге оны зіні ксіптік ызметіні р трлі аспектілері жайында ой толауа итермелейтін аыл-кеестер береді.
Саяси кеес беруді екінші дісі – бл кеес беруші зіні сынысына сенімді болмаанда жне ол з ой-пікірлерін аны та айын етіп зірлей алмаан жадайда, яки оан адамдар арасында немесе жеке сипаттаы пия осымша апарат ажет боланда пайдаланылатын ойынды кеес беру дісі болып табылады. Мндай жадайда кеес беруші ойынды екі бірдей форманы да пайдаланады. Оны уелгісі абстрактылы ситуацияны білдіретін, сырт араанда йымдаы ситуацияа сас «оу тріндегі» форма, немесе аталан йымда кездесетін жне проблемалы сипата ие жадайлар лгісіндегі «практикалы» форма.
Екінші жадайда кеес беруші ойына атысушылардан жаа апараттар, шешімдерді абылдауа не болмаса толытыруа кмектесетін мліметтер алуа есептелген «иновациялы» моделін, немесе негізгі ойыншыларды рлдік позициясы мен мотивизациясын моделдейтін жне оны анытай тсуді жорамалдайтын «йымдастыру-ызметтік» ойынды форманы сынады. Ойынды формада жзеге асырылатын бл іс-рекеттер адамдарды ситуацияа кеес берушіні кзімен арауа жне оларды сол наты жадайларды айталауа ынталандырады.
Ойынды формалар оианы дамуын жорамалдауа жне оны баалауа арналан ішінара бадарламалы іс-рекетті пайдалану арылы ситуацияларды зерттеуді нерлым крделі, жанды методологиясын кзге елестететінін айту керек. детте, оларды барлыы да ш негізгі сатыдан: ситуацияларды диагностикасы, шешімдерді талдап жасау жне ала ойылан масаттарды жзеге асырудан трады.
Клиентпен зара арым-атынас процесінде кеес берушілер з іс-рекеттерін типтендіру негізінде р трлі рлдерді атаруы ммкін. Ттас аланда кеес берушілерді типтендіру спектрі мейлінше р трлі. Айталы, наты бір йымнан шаырылатын сырттан келетін кеес берушілер, аталан йымда жмыс істейтін мамандардан іріктелетін ішкі кеесшілер тобы жне сараптамалы функцияны атара алатын топты жне жекелей, отанды жне халыаралы т.б. кеесшілер болып блінеді.
Кеес берушілерді оларды арнайы білімі бойынша типтендіру барынша ке таратылан. Атап айтанда, бл ретте былайша топтайды: «алым», «зерттеуші» жне «сараптама беруші». Сонымен, е аяында саяси кеес беруді тиімділігі рашанда ойылан міндеттерді шешілу дрежесіне, белгіленген жне алынан нтижелерді дегейіне арай аныталады.
Клиент пен кеес беруші кеес беру процесін болмай оймайтын зара рекет пен ытыматасты ретінде абылдауы керек. Болаша мамандар мен ксіптік апаратты жеткізушілерді райсысы проблемаа р ырынан арауы ммкін, ал біра оны сипатын анытауды жне оны шешуді жолдарын бірлесе отырып жзеге асырандары жн. Бл ретте клиент кеесшіні ызметіні ксіптік аспектісіне араласуа жне оны баылауа тиісті емес, сонымен бірге кеесші де зіні апаратты рісін шешілетін міндеттерге атысы жо мліметтер есебінен кеейтуге тиіс емес.
зара іс-рекетті процесінде кеесші іс мддесін басшылыа алуа тиіс, клиентті талаптарына кне беруіне болмайды жне брі жасы екен деген ойды санасына ялатпауы керек, алдын-ала жоспарланан нтижелерге жетуге мтылмауы ажет.
Ол айсыбір тжырымдар мен сыныстара ие бола отырып, клиентке ешбір ысым жасауа тиісті емес, оны сынан жаалытарын мірге енгіз деп ыспаа алмауы керек. Ол зіні сынысы клиентті стратегиялы (замерзімдік) ойларында бар басару жніндегі апаратты бір блігі ана екенін мытпауы керек, йткені бл жніндегі шешімді абылдауа тек клиенттер жауапты болма.
Кеесші зіні клиентіні ары мен адамгершілігін бар жаынан да орай білуі ажет. Кеесші клиентке зіні жеке, адамды асиеттері трысынан сер етуі тиіс: клиентті жауапкершілігінен жоары тран зіні арнайы білімін паш ету арылы; ксіптік ар-абыройы мен принциптілігін крсету жолымен; з позициясыны дрыстыына табандылыыны арасында сендіруге; проблемаа кзарас пен оны шешуді орта тсілін ойлап табу есебінен; сенімді арым-атынас жасау жолымен; істі перспективасы шін уайымдай білу жне абыржушылы сезімін оздыруды пайдалану жолымен; клиентті мінез-лын алыптастыруды ынталандыру дістерін пайдалану, берілген станыстарды тсініп, пайдаланбааны шін санкция олдану (одан ары жерде ынтыматасуды доару) жолымен.
Кеесшіні барлы кш-жігері «тапсырыс беруші» шін олайлы іс-рекетті жетілдіруге шоырландырылуы керек. Кеесшіні сыныстарын нерлым мол апаратты негізінде тжырымдау ситуацияны моделдеуді, оиаларды дамуыны белгілі бір сценариін жасауды, ызметті ережелері мен нормасын жасауды ала тартады. Кеесші «тапсырыс берушіге» рбір моделдеу, оиаларды дамуын жорамалдау трысынан аланда, з сыныстарыны абылдануы мен абылданбау салдарыны анытамасын сынуа тиіс. орытындысында кеесші з сынысын наты жаттармен толтырады.
Саяси кеес беру мен саяси талдауды нтижелері саяси шешімдерді абылдау жне оны жзеге асыруды технологиясы, траты алыптасып отыратын проблемаларды шешу, саяси срау салулар мен азаматтарды талабын р трлі дегейлерде анааттандыру, оамны, жеке адамны жне мемлекетті одан ары дамуы шін ажетті негіз алайтын апаратты, білімді, тжірибені дамыту жне дстрді жаластыру арылы айындалып, бекітіле тсетінін айтан жн.