Саяси шешімдер абылдау жне оны жзеге асыру технологиялары

оамды басаруды е крделі жне жауапты элементі саяси шешімдерді талдап жасау жне оны абылдау технологиялары болып табылады. Саяси шешімдерді талдап жасау сатысында леуметтанушылармен, загерлермен жне баса да саланы мамандарымен атар саясаттанушылар да белсенді рекет етеді. Саяси шешімдерді абылдау технологиялары – бл р трлі топтар мен азаматтарды саяси талаптарын, бкіл оам шін олайлы леуметтік атынастарды реттеуді ралдары мен дістерін айта руды орталы элементі болып табылады. ысасын айтанда, шешім абылдау технологиялары – бл леуметтік процестерді басаруда саяси билікті технологиялы айта ру болып табылады. «Шешімдер абылдау» термині леуметтік жне йымдастыру процестерін децентрилизациялауды сипаттамасын беру шін бірінші рет ХХ асырды 30-жылдарында пайда болды.

азіргі кезде саяси ылымдарда саяси шешімдерді абылдау процесіні технологиясын тсінуге негізінен екі трыдан арастыру алыптасан. Блар – нормативтік жне мінез-лыты теориялар. Нормативтік теория (Р.Абельсон, А.Левин жне т.б.) оны крделі процестерде саяси масаттарды тымды тадау процесі ретінде тсіндіреді. Мндай тадауды отайландыруды маызды ралы ретінде р трлі математикалы моделдеу, операцияларды зерттеу жне баса да инструменттік тсілдерді пайдалану, сондай-а стандартты схемаларды да пайдалану сынылып отыр. Аталан процесті адамдарды ерекше зара іс-рекеті ретінде арастыратын мінез-лы теориясы (Г.Саймон, Л.Планкетт, Г.Хейл жне т.б.) наты ситуацияларды саяси шешімдерді абылдауына ыпал ететін р трлі факторларда сипаттауа баытталан.

Шешімдер абылдауда олданылатын технологиялар мен механизмдер тере сипатталан процестерге, рекет ету саласымен, ондаы субъектілер трлерімен, оны баса да рылымды факторларыны траты жадайларымен сйкестендірілген оларды згеше ерекшеліктеріне тікелей байланысты екендігін айтуа тура келеді. Осыан байланысты корпоративтік секторда жекелеген йымдар дегейінде саяси шешімдер абылдау технологияларыны процессуалды ерекшеліктерін ажырату белгіленген.

Саяси шешім – бл саяси іс-рекетті ммкін деп саналатын кем дегенде екі вариантыны бірін саналы трде тадау деген сз[131]. детте саяси ылымдарда саяси шешімдер абылдау технологияларыны процесін р трлі кзарас трысынан дифференциялауа мтылыс жасалуда. Біра олардан нерлым арапайым біреуі ш негізгі кезеді бліп крсету жолымен іріктелінеді: олар – дайынды (алдын ала), шешімдерді абылдау жне шешімдерді жзеге асыру. рбір кезе технологиялардаы зіндік ерекшелігімен белгілі жне ол біратар факторлар арылы аныталады.

Айталы, алдын ала дайынды кезеінде басаруды жауапты органдары оамны наты жадайын толы трде жария ететін жне белгілі бір арама-айшылыты крсететін ажетті апаратты жинап алуа міндетті. Алынан апарат ай наты проблема жеке саяси сипат алатынын анытауа ммкіндік береді жне соан сйкес леуметтік процестерді саяси реттеу мен ресурстарды айта блу саяси жолымен шешілуі тиіс.

Одан ары жерде жинаталан апарат жмыс істеп тран саяси институттарды рылымдары мен мемлекеттік аппаратты р трлі органдарыны зара рекет ететін процедурасы, сондай-а саяси айраткерлер мен басарушыларды тла аралы арым-атынастары арылы «сзгіден» теді.

Сосын шешім абылдайтын мселелер жиынтыы ралып, кн тртібі белгіленеді. Сонымен р трлі мдделі топтар мселелер мен проблемаларды бірінші кезектегі маызы мен актуалдылыын ала тарта отырып, оларды іріктеп алуа ыпал етуге тырысады. Бл жадайда идеологиялы тсініктер, экономикалы мдделер басарушылар мен саясаткерлерді жеке мддесімен, оларды жеке арым-атынасымен, симпатиясы жне антипатияларымен, жеке мір тжірибелерімен тыыз штасып жатады.

Кн тртібін бекіту процесіне р трлі саяси партиялар мен оамды озалыстар, йымдар, парламенттік фракциялар, лоббистік топтар, сондай-а наты шешімні абылдануы ызытыратын небір саяси емес сипаттаы топтар да белсенді трде араласады.

Кн тртібіне ойылатын мселелерді ауымдылыы андай боландыыны, мемлекеттік мдделерді ай трыда орайтындыыны да зор маызы бар. Проблема нерлым лкен болса, сорлым мдделерді атыысуы да ткір болма. Мселені ай топа да болмасын тиімді тжырымдамада ойылуы шін, атап айтанда, оны бірінші кезекке ою керек пе, жо лде біраз уаыта кейінге алдыран дрыс па, немесе оны жалпы аланда екінші плана шыаран жн бе дегендерді шешіп алу шін ысым жасауды р трлі тетігін пайдалану кеінен олданылма.

Осыан байланысты балама варианттарды жасау жне арау кезеінде балама сыныстарды талылау процедурасы елеулі рл атаратынын айтуымыз керек. Талылау процесіні масаты белгілі бір методиканы кмегімен саяси іс-рекетті олданылатын варианттарыны артышылыы мен кемшіл тстарын анытау жне соларды ішінен жасыраын белгілеп, шешімні абылдануына ол жеткізу болма. Саяси проблемаларды талылауа билікті кілдері, мдделі болып отыран леуметтік топтар мен ауымдасты, сарапшылар жне т.б. атысатын болады.

Демократиялы оамда саяси проблемаларды талылау жария сипата ие болуы керек. Жария талылауды р трлі формалары бар: парламенттегі немесе жергілікті кілетті органдаы айтыс, радио мен теледидар арылы парламент мжілісінен трансляция, мдделі жатар мен сарапшыларды баспасз беттерінен сз алуы, конференцияларда, кеестерде, «дгелек столдарда» жне т.б. сйлеуі. Талылауды мндай формалары р трлі леуметтік топтара проблеманы мнін тереірек ынуа, сынылатын шешімдерді андайыны да болмасын ммкін деп есептелетін салдарын жне кпшілік соны айсысына олдау білдіретінін саралап крулеріне, сондай-а, егер шешім азаматтарды дауыс беруімен абылданатын болса, бл ретте оларды з позицияларын айындауларына ммкіндік береді.

Сонымен, е аырында алдын ала дайынды кезеіні орытындысы: проблемалы ситуацияны тсіну, оны райтын сратарды иерархиясын, сондай-а аталан проблемаларды наты тжырымдамасын анытау болып табылады.

Жасалан кн тртібіне сйкес шешімдер абылдау кезеінде саяси шешімдер абылдауа ажетті келісілген мселелер, саяси дамуды масаттары мен міндеттері, леуметтік процестерді реттеуді ралдары айындалатынын айтуымыз керек.

Шешімдер абылдау кезеі оан ыпал ететін факторларды кптігімен де ттенше крделі. Соны ішінде нерлым кшті ыпал ететін – оамны саяси жйесіні орталы блігі саналатын мемлекеттік басару органдары болып табылады. Сондытан, кп жадайда саяси реттеу мен дамуды масаттарын мемлекеттілікті сипаттамасы анытайды. Мысалы, мемлекеттік рылымны формасы немесе басару формасы[132] саяси шешімдер шыаруды ауматы схемасын жне саяси шешімдерді талдап жасауды ауматы схемасын жне билікті р трлі бтатарыны шешім абылдау технологиясыны араатынасын анытайды. Сонымен бірге саяси шешімдер абылдау процесіне кіметті саяси міріне траты араласуа мтылатын р трлі мдделі топтар кбірек ыпал етіп отырады жне де олар жекелеген ажетті саяси шешімдерге ол жеткізеді. Мндай топтара салалар бойынша экономикалы бірлестіктер, конфессионалды жне этникалы топтар жне т.б. жатады.

Сондай-а кптеген оамды йымдар мен озалыстар, баралы апарат ралдары жне баса да леуметтік институттар да ыпал ететін болады, блар оамды пікірлер тудырып, оны мемлекеттік органдара жеткізіп отырады.

Осылай жан-жаты ыпал ету тжырымдалан саяси масаттар мен міндеттерді ммлеге келу сипатына ие болуына, оларды бірнеше баламасы болуына жне оамдаы леуметтік, экономикалы жне саяси процестерді реттеуді дістеріне ол жеткізеді. Саяси дамуды жолдарын соы рет екшеп, тадау саяси шешімдерді жзеге асыру кезеінде, шын мнінде жадайды барысы нерлым отайлы масаттарды анытаанда орындалады.

Саяси шешімдер жеке адамны – саяси лидерлерді жне мемлекеттік басарушыларды, яни жеке субъектілерді ыпалымен; сондай-а адамдарды лкен тобыны – мемлекеттік билік органдарыны, мдделі топтарды жне т.б. субъектілерді лкен бір тобыны атысуымен абылдануы ммкін. Бларды ай-айсысыны зіндік ерекшелігі, лайыты баасы бар жне абылданатын шешімдерді технологиясыны тиімділігі трысынан аланда кемшіліктері де болуа тиіс.

Жеке субъектіге абылданан шешімні салдарларына нерлым ыпты арау сипаты тн, йткені осы салдарлар жніндегі жауапкершілік детте дл солара жктеледі. Сондытан, осы жадайда шешім абылдау – бл з пікіріні дрыстыына жне ксіптік жауапкершілігіне, сенімділігіне сйенген акт болып табылады. Сонымен бірге жеке адам белгілі бір дрежеде басаны ыпалымен жеке басты уайыма, симпатия мен антипатияа, досты пиылдаы уестенушілікке берілуі де ммкін. Саяси айраткер, сондай-а туекелділікке, абылданан шешімдерді технологиясына, стсіздігіне байланысты жмыстармен айналысаннан грі, нерлым з имиджіне ара сйеуі де ммкін.

Саясатты топты субъектісі шін алдын ала дайынды сатысында абылданатын шешімдерді, сарапшыларды, ксіпкер кеесшілерді жне т.б. тарта отырып, нерлым тиянаты жне жан-жаты талдап, абылданатын шешімдер жасау сипаты тн. Алайда, бл топтарды ай-айсысы да белгілі бір ситуацияда тиімділікке ол жеткізбейтін агрессивтілік, бейнелілік жне кіл-кй серлері бірінші плана шыандаы психологияны теріс ыпалына шырауы да ммкін. Сонымен атар, бл топтарды з ішінде баталас бірлестіктер де болуы сзсіз, ал оларды кресі саяси шешімдер абылдау процесін едуір тежеп, саяси жйені икемсіз болуа итермелейтіні белгілі.

Іс жзінде шешім жасау технологиясы аралас тртіпте абылданады. Мысалы, саясаткер айтулы командасын жасатайды, яни сынылатын шешімдерді алдын-ала баалайтын ызметкерлер тобын, кмекшілер мен кеесшілерді іріктейді. Осындай жолмен лкен тиімділікке ол жеткізіледі. Саяси шешімдер абылдау технологиясы процесінде р трлі дістер пайдаланылуы ммкін. Мысалы, олар тымды (тиімді)-мбебап (жан-жаты) дісі, бірізді шектелген тедестіру (бтаты діс) дісі жне аралас (аралас-сканирлейтін діс) діс.

Крсетілген дістерді барлыыны да жасы жне кемшіл жатары бар жне наты жадайды барысына арай олданылады. тымды-мбебап дістер проблемаларды бкіл жиынтыын арастыранмен жергілікті міндеттерді шешуде тиімділік келмейді; салалы дістер саяси баытты біртіндеп дрыс арнаа бру шін олайлы; аралас-сканирлеуші дістер комплексті шешімдерді талдап жасауа ммкіндік береді, біра шешім абылдау процедурасын едуір зартады.

Сонымен бірге саяси практикада шешім абылдау технологиясында ммілеге келушілік, консенсус жне гегемония сияты баса да дістер кеінен белгілі болып отыр.

Ммілеге келушілік – бл зара ымыра жолымен ол жететін келісім. Шешім абылдауды бл формасы егер шешім абылдайтын билік субъектілері бір-бірімен оыс теріс арым-атынас орнатпаан жадайда ана ммкін болма. Екі жаты мддесі біршама бір-біріне сай келгенде де, кейде бір-біріне арама-айшы келгенде де ммілеге ол жеткізуге болады. Ммілеге ол жеткізуді формасы р трлі болуы ммкін: екі жаты келіссздер арылы ол жеткізілетін келісім, дауыс беруде кпшілікті олдауына ие болу арылы жне т.б.

Консенсус – бл жалпы келісім негізінде шешім абылдау дісі. Консенсус – барлы тараптарды мдделері сйкес келе береді деген сз емес. Консенсус кезінде тараптарды ай-айсысы да жеке мдделерін ойламаса да, орта мдделерді кздейтін андай бір шешімні болмасын абылдануына арсы болмауы тиіс.

Консенсус негізінде шешім абылдау р кезде де келісім процедурасы негізінде теді, біра, бл дауыс беру деген сз емес.

Гегомония – билеуші топ немесе ауымдасты зіні шешімін баса леуметтік топтара немесе ттас аланда оама тау арылы жзеге асырылады.

Шешім абылдау дістері шешілуге тиісті міндеттерді ерекшелігімен оса басару рылымында алыптасан дстрге де байланысты.

Сонымен, наты мселелерді реттеу шін жалпы теориялы жне тымды білімді траты олдана отырып, тиімді саяси шешім абылдауа жне басаруа ол жеткізуге болады.

абылданатын шешімні салдарларыны тиімді жне тиімсіз жатарын таы бір лшеп, салматаанны маызы ашан да зор, йткені ол ойлаандай нтижеге жеткізе бермеуі де ммкін.

азастан саясатындаы ескі ауру – андай да бір шешімні болмасын салдарын есепке алмау айын білінетін жйтке айналанын мойындамаса болмайды. Мселе кптеп келтіруге болатын мысалдарда да емес. Кейде жекелеген шешімдерді ая астынан абылдануы тадандырады, бл блки проблемаа тікелей атысы бар р трлі ведомстволарды жат дайындау кезіндегі нашар байланысынан да, ылыми сараптамашыларды оратыынан немесе оралымсыздыынан да болса керек.

Мны брі іске ксіби трыдан келмеуден де еді, ал егер басару аппаратына ылыми квалификациясы бар кптеген адамдарды абылдананын ескерсек, абылданатын шешімні негізділігіні дегейі амтамасыз етілмек. Біра, аппарат пиялары, коньюктура мен тактика тсінігі кейде интеллектуалды дегейінен, ылыми талдау мен саяси жорамалдан да асып тсіп, шешуші факторлара айналуы да ммкін.

абылданан саяси шешімдер – бл масата ойдаыдай жетуді ммкіндігі ана[133], сондытан масатты тадай білу саяси шешімдер абылдауды шінші кезеіні алы шарты болып табылады, оны мні саяси шешімдерді жзеге асырылуымен айындалады.

абылданатын саяси жне басарушылы шешімдерді барлыы да директивалы жне ыты формаа ие болуы тиіс. Олар, сондай-а, наты бір адамдарды шешіміні орындалуына немесе орындалмай алуына жауаптылыын да, сол адамдарды, топтарды, мекемелерді жне т.б. шешімні орындалуын бадарда стауларын да арастырады.

Осыан байланысты шешімні орындалуын жзеге асыратын адамдар, топтар, органдар тжырымдалан масаттар мен міндеттер шеберінде ажетті шешімге ол жеткізу шін оны ашан бастау керектігін, нені сыну керектігін, алай рекет ету керектігін білуге тиіс екендігін айтуымыз ажет.

Саяси шешімдерді жзеге асыру кезеінде белгіленген саяси масаттар мен міндеттер іс жзіне асырылады. Бл – алдын ала теориялы талдамалар мен жорамалдар жадайды наты барысымен, істі шын жадайымен сотыысып алар ст.

Саяси жне басару жніндегі ойларды жзеге асыру билікті жалпы стратегияны анытауы мен іс-имыл сипатын тадауына да, яни жанжала немесе ынтыматасуа кштеп немесе консенсус дістерін олдануа, саяси сауда немесе тікелей ысым жасауды пайдалануа манипуляция жасауа, оамды пікірді брмалауа, т.б. ммкіндік береді.

Технологияа байланысты стратегияны тадау меншікті (жеке) ресурстарды, оларды белгіленген жоспарды, іске ол жеткізуге болады-ау деген межені жзеге асыруа жеткіліктілігін дрыс баамдауа негізделуі тиіс. абылданатын шешімге арсылыты андай дрежеде болатынын да млшерлей білу керек; іс-рекетті стсіздікке шырауы жадайында кімет оны мртебесін сатайтын жне басару жйесіндегі трасыздыты жоятын іс-шаралар жоспарын жасауа міндетті; йткені ситуация згерген жадайда шешім абылдауды резервтік жйесіне туді варианттары боланы дрыс. Икемді саяси стратегияны жне ресурстарды пайдалану технологиясын жзеге асыруды алы шарты масата ол жеткізуді алашы нтижелері жайындаы апаратты интенсивті трде жинау, аралы нтижелерді адаалау, масаттарда жне оан ол жеткізуде алшаты байалан жадайда абылданан шешімдерге тзетулер енгізу болып табылады.

детте саяси шешімдер технологиясын жзеге асыруды бірнеше негізгі трлерін бліп крсетуге болады: популизм, элитизм, консерватизм, демократизм жне радикализм. Осы трлерді ай-айсысына да саяси баытты жзеге асыруды биліктік реттеуді белгілі бір дістері, билік пен халыты арасындаы зара арым-атынас сипаты, билік етуді апаратты режимі тн.

Айталы, популизм билік масаттарына жетуді негізгі ралы ретінде оамды пікірге апелляция жасай отырып, тікелей халыты кіл-кйіне сйенеді. Сондытан ол саяси ситуацияларды жеілдетуге, ал кей жадайда сынылатын оамды масаттарды ушытыруа бадар стауа мжбр болады. Билеуші элита халыа лдебір ндеу, ран тастауа тырысады, оларды ойынша оны жзеге асырылуы оамдаы барлы айшылытарды жеуге жне табыса тез жетуді амтамасыз етеді. Сонымен бірге популизм жарын, біра іске аспайтын рандарды сынады. Популизм, сіресе, харизматикалы басаруда наты орын алады. Біра, бл популистік шаралар басаруды тымды дістерін олдайтын демократиялы, сондай-а баса режимдерде де саяси баытты рамдас блігі бола алады.

Элитизм саяси элитаны ммкіндіктеріне сйенуге бадар стайды. Элитизмні басты ерекшелігі – азаматтарды шешім шыаруа ана емес, оан тзетулер беру ісіне белсендірек араласуын тотатуа, электоратпен зара байланысты ныайтатын р трлі делдалды формаларды рістетуге, жртшылыты саяси апарат алуыны жолын кесуге, саяси шешімдер абылдауды барлы кезеінде де оны жзеге асырылуы жне орындалуы механизмін жабы кйінде стауа баыт алуы болып табылады.

Консерватизм орныты ндылытарды арау етеді. Билік ызметіні консервативтік саясаты кезінде мемлекеттік билік органдарыны рылымы мен функциясын, саяси реттеуді дстрлі формалары мен дістерін сатауа нсау беру басымыра орын алатын болады. Басаруды мндай дістері азаматтарды аталан оамда саталатын жне рметтелетін ндылытар мен идеялдар жолымен жруін олдайтын тратандырылан саяси режимдерге тн болып келеді. Бл, сз жо, патриотты кіл-кйді кшейтеді жне оамды жне саяси организмдерді ттастыын сатауды амтамасыз етеді.

детте бан арама-арсы нтижелер беретін радикализм болып табылады. Радикализм реформалауды жеделдетіп жргізуге баыт стайды. Ол ата жне ымыраа (келісімге) келмейтін механизмдерге сйеніп жмыс істейді. Радикализм саяси басаруды формасы ретінде оамда азаматты келісім, тртіп орнатуа жне халыты трмысын жасартуа сирек лес осады[134]. Революциялы режимдерді басаруыны негізгі дісі – зорлы-зомбылы болып табылады. Ол билікті айта руды жойын аруына айналдырып, азаматтарды жаппай ырылуына келіп соады.

аламды келешек масаттар шін адамдарды маызды ытары мен мдделерін елемейтін радикализмнен грі, демократизм азаматтарды наты ажеттіліктері мен тілектерін, оларды ажырамас ытары мен бостандытарын бадарда стайды. Сонымен бірге, демократизм кпшілік халыты пікіріне ара сйейді. Сонымен атар демократизм шешімдерді ммілеге келушілік механизмдеріне сйеніп жзеге асырады. арапайым азаматтар мен элитаны арасындаы зара жауапты арым-атынас атмосферасын рістете отырып, демократиялы саясат билікпен ынтыматасуа ниеті бар адамдарды сеніміне ие болуа тырысады. Сайлау циклдарыны ыты процедурасын, билікті блу принциптерін, оппозициямен ркениетті арым-атынасты сатау, детте, саяси басару арсеналынан ата леуметтік мжбрлеу ралын ыыстырып шыарып, азаматтарды зіндік тртібі мен з ытиярынсыз кну механизмін кеейтеді. Сондай-а субъективті саяси шешімдер абылдауды ммкіндігін азайтуа септесетін кейбір талаптара назар аударуа тура келеді. Оларды ішінен мыналарды бліп крсетуге болады: масаттылы, дер кезінде рекет ету, жйелілік, реализм, ылыми негізге сйенушілік. Осы жне баса да талаптарды сатаанда ана саяси шешімдерді жзеге асыру саяси ызметті тиімділігін амтамасыз етеді, саяси тратылыты жне оамны ттастыын ныайтуа ызмет ылады.

Саяси шешімдерді абылдау жне жзеге асыру технологиялары басару жне саяси жанжалдарды баылау технологияларымен тікелей байланысты екендігін анытаан жн.