Саясаттаы апаратты технологиялар

Апаратты нарыта саяси субъектілер алдарына ойан масаттарына жетуді амтамасыз ететін р алуан тсілдер мен техникаларды пайдаланады. Сонымен субъектілер здеріні серіктестерімен, сондай-а контрагенттермен де ажетті арым-атынас орнатуа олданатын аталан дістер мен тсілдерді сипаты мен зіндік ерекшеліктері е алдымен саяси мір саласында алыптасан белгілі бір апаратты-коммуникативтік жйе арылы аныталады.

Апаратты-коммуникативтік жйелер шеберінде коммуникаторлар мен реципиенттер р трлі ішкі міндеттерді де шешеді, р трлі ішкі іс-имыл шараларын да орындайды, олар з кезегінде аталан міндеттер мен іс-шараларды апаратты ахуалына да ыпал етеді. Сонымен атар бл жйеде олданылатын апараттандыру мен коммуникациялау тсілдеріні алыптасуына жадай туызатын факторлар атарына сырты ортаны ыпалы, нендей бір наты ситуация, сондай-а саяси субъектілерді здеріні санасыны дегейі жатады.

Апаратты технологияларды сапасына мліметтерді жинау дістемесі де, мысалы, наты леуметтік зерттеулер, леуметтік эксперименттер, ытималды статистикалы іс-шаралар жне т.б. сондай-а технологиялы ралдар, атап айтанда, олмен, автоматты трде есепке алу, электронды дістер жне т.б. ыпал етеді.

Апаратты кездейсо та, саралап алынан да мліметтер ретінде леуметтік-саяси рекі болады, йткені ол оамны материалды жне рухани мірінде болып жатан сан алуан процестерді бейнелейтінін айту керек. Осыан байланысты мамандарды р трлі баалаулары бойынша, басшылар здеріні жмыс уаытыны 30 пайыздан 80-95 пайызына дейін апаратпен жмыс істейтінін айта кеткен жн. Бл зады да, дер кезінде алынан жне сенімді апарат басару саласында тиімді шешім абылдауды аса маызды алы шарты болып табылады.

Осы заманы саяси-басару практикасында жмыс барысында пайдаланылатын апаратты лек-легімен аылатындыы туралы тсінік алыптасан.

азіргі оамда апарата иелік ету аса маызды билік кзі болып табылады. Апаратты билік кей жадайларда дербес маыза ие бола отырып, оам міріні барлы саласына баран сайын батыл енуде.

Апаратты оамны саяси міріндегі рлі мен орны саясатты шешуші, анарлым ауымды жне айындаушы крінісі болып табылатын билікпен арым-атынасы арылы аныталады. Баралы апарат ралдарыны саяси процестерге, шешімдерді зірлеп, абылдау істеріне, билік беделін алыптастыруа, саясата жне саясаткерлерге ыпал ету кші баран сайын арта тсуде. Мемлекет билік кзі, оны иеленуші жне жзеге асырушы болып табылады. Апаратты алу, талдау, беру жне оны тиімді пайдалану – билікті жмыс істеуіні маызды шарты.

Саяси жйені тратылыы мен здігінен дамуын амтамасыз ету шін саяси ызмет субъектілері арасындаы апаратты байланыстарды, апаратты атынастарды ттас жйесі жмыс істейді. Осыан байланысты бл атынастар бірегей былыс ретінде саяси коммуникацияларды дниеге келтіреді.

Саяси коммуникациялар жйесінде зара байланысты жне біршама дербес бірнеше буындар болады. Соларды бірі – саяси коммуникациялар, олар негізінен билік жне басару органдерына ызмет етеді. Мемлекеттік жне муниципалды басару органдарында, за мекемелерінде, атарушы билік рылымдарында, республикалы жне жергілікті кімшілік аппаратында пайдалынылатын барлы ызмет апараты функционалды апарата жатады. Ол леуметтік-экономикалы жне саяси басару масаттарына ызмет етеді.

Апаратты басарушылы функциясы мемлекетті ісінде анарлым айын крінеді. Мнда апарат бірнеше трде: билік кзі ретінде, саяси жйелер мен процестерді реттеу факторы ретінде, саяси басаруды крінісі ретінде жне басару процесіні нтижесі ретінде рекет етеді.

Мемлекетті сапалы трыдан жаырып, жаа сипата ие болуы бірінші кезекті басты міндетті шешуді – елде оамны бкіл рылымдарын жне жекелей аланда рбір азаматты апарат алуын амтамасыз ететін бірыай апаратты кеістікті алыптастыру міндетін оятынын атап айту керек.

Апаратты технологиялар – ылыми жне инженерлік білімдерді, сондай-а апаратты ру, жинау, беру, сатау жне деу шін олданылатын дістер мен ралдарды жйесі.

Осыан байланысты саясаттаы аса маызды, негіздемелік апаратты технологиялар міндеті саяси объектілерді оды бейнесін (имидж) жасау болып табылады.

Мндай объектілер жекелеген тлалар да, корпоративтік рылымдар (партиялар мен озалыстар) да жне ттастай аланда мемлекетті зі немесе мемлекетаралы йымдар болуы ммкін. Имидж жасау – бл субъектіні оны жртшылыа тартымды ету шін істелінетін жне наты саяси міндеттерді оны атысуымен шешуге ммкіндік беретін белгілі бір зіндік ерекшеліктері мен асиеттерін біріктіру. Имидж – бл саяси субъектілер саяси капиталыны аса маызды формасы жне сонымен атар оны молайтуды тетігі. Ол халыпен арым-атынас орнатуды ралы да, оны кіл-кйіне баыт-бадар беруді формасы да, саясата леуметтік проблемаларды енгізуді дісі де болып табылады. Имидж наты міндеттерді шешу шін белгілі бір уаытта алыптасады, ол міндеттерге реципиентті сайлауларда жеіске жетуі, задылы дадарыса шыраан кезде саяси айраткерлерді жртшылы алдындаы беделін ктеру жне т.б. жатады.

Имиджді алыптастыру технологиясы саяси мірдегі нендей бір саяси іс-имыла немесе оиаа негізделеді. Бл жадайлар жртшылыты о ниет танытуына алы шарт жасайды, мысалы, лидерлерді халы шін игілікті істер істеуі, мірбаяныны жасы жатары, оамды пікірде жртшылы олдауына ие болан оны тотамды ойлары жне т.б.

Имиджді алыптастыру процесі саяси (электоратты) нары пен оны сигнентациясын зерттеуді (белгілі бір сайлаушылар топтары сраныстарыны, ндылытары мен баса да сипаттамаларыны ерекшеліктерін бліп крсету жне оан жан-жаты сипаттама беру); имиджді белгіленген параметрлерін алыптастыруды, имиджге тзетулер енгізіп, оны мртебесін ктеруді; нарыта имиджді сыну мен сатуды (жарнама арылы); бсекелестерді «бітірген істеріне» (бсекелестерді іс-имылын адаалап, соан сйкес рекет ету), жарнамаа арсы жне арсы жарнама жасау (бсекелестерге атысты) рекеттерін жзеге асыруа баытталан р трлі апаратты технологияларды пайдалануды кздейді.

Имиджді жасау жне оны дайы олдап отыру траты трде жзеге асырылатын процесс. Ол саяси кшбасшы саяси нарыта анша уаыт болса, сонша уаыт тотаусыз жріп жатады.

Бл орайда, жадайды згеруіне байланысты, белгілі бір тактикалы тсілдер ана згеруі ммкін. Имиджді р ырынан насихаттайтын нендей бір тсілдерді жиі крсету, оны айталап отыру нтижесінде саясатшыны кісілік келбеті халы жадында жасы саталады, оны бейнесі оамды пікірде берік орныып, сіісті бола бастайды, бл азаматтарды сол саясатшыа атысты белгілі бір олдау крсету мен пікірлестікке бадарлайды.

Имиджді алыптастыру технологиясыны аса маызды дісі жне дербес баыты, саяси жарнама апаратты технологияларды бір трі болып табылады. Бл белгілі бір жеке тла жайлы згешеліксіз сыпайы сйлесуді баян етпейді, адама баытталан форма болып табылады, ол апаратты еркін жне бсекелі тадау жадайында адамда оны тиісті олдауа ниеттендіріп, мтылдыратын саяси тауарды (кандидатты, институтты, символды) о келбетін жасауды кздейді. ысаша айтанда, саяси жарнаманы тпкі масаты – партияны саяси баытыны мнін кандидатты немесе баса да саяси объектілерді саяси келбетін адама (яни жртшылыа) серлі жне ыса да нса трінде жеткізу, осы арылы ммкіндігінше азаматтарды кпшілік блігі тарапынан аталан саяси объектілерге деген о кзарасты алыптастыру ана емес, сонымен атар оларды здерін олдауа баытталан наты іс-имыла мтылдыру да болып табылады.

Апаратты технологияны бір трі саналатын саяси жарнаманы маркетингтік лгісіне тн белгі – мнда жарнама берушіні азаматтарды тіпті де апараттандыруа емес, оларды пікірлеріне мдделі екендігін крсетеді.

Жарнама апаратты нарыа белгілі бір тауарларды шыара отырып, адамдарды саяси кзарасын еркін де саналы тадауын ынталандырады, оамдаы саясата деген іштей дрыс кзарасты білдіретін ахуалды олдап, уаттайды.

Жарнамалы технологиялар адам мен билік арасындаы ресми байланыстардан трады. Ол азаматты мемлекетпен формалды-мртебелік атынаста болмауына мтылады жне азаматтарды з тсінігіне нсан келтірмей, оларды саяси белсенділігін оятады.

айсыбір институттарды, кшбасшыларды немесе доктриналарды жаымды бейнесін алыптастыра отырып, жарнама апарат нарыына саяси масаттар мен ндылытарды немі сынып отырады. Бл орайда, мндай саяси тауарларды таралу, оларды белгілілік жне танымалды дегейі, сол сияты оларды халыты олдау дегейі де жарнама тиімділігіні басты крсеткіші болып табылады.

Осыан байланысты жарнамалы технологияларды мазмны мен формасы сан алуан екенін атап айту керек[139]. Оларды кп трлі болуы жарнама жолданылатын адресата немесе жымды рылыма, жарнамалы деректерді таралу уаытына, жарнама науаныны сипатына, жарнама таратылатын орына жне баса да географиялы жадайлара, сондай-а баса да факторлара байланысты. Сонымен атар жарнамалы технологияларды мазмны мен сипаты жадайа, саяси процесті кезедеріне байланысты елеулі трде згеруі де ммкін.

Саяси кеістікте болып жатан згерістерде апаратты саяси нарыта электронды баралы апарат ралдарыны пайда болуы, саяси байланыста схбаттасу дістеріні олданылуы, хабарды беру жылдамдыыны крт суі, «электронды ауымдастытарды» алыптасуы жне т.б. аса маызды рл атарды. Сонымен бірге саясат саласына жаа апаратты жне коммуникативтік технологияларды белсенді енгізу жарнамалы технологияны трін сапалы трде згертіп ана ойан жо, кптеген ескі тсініктерді, нсауларды, іс-имыл формаларын, жеке адамдар мен топтар, саяси институттар мен рылымдар арасындаы зара арым-атынастар лгілерін де тбірінен згертті.

Жаа апаратты технологиялар апараттармен жмыс істеу кезінде компьютер техникасын жне телекоммуникациялы байланыс ралдарын пайдалануа ммкіндік береді. Жаа апаратты технологияларды енгізу р алуан ызмет трлерін, е алдымен басару саласын елеулі трде згертеді, басаруды тиімділігін арттырады, мемлекеттік билік органдарында саяси-кімшілік шешімдерді абылдау процестерін апаратпен амтамасыз етуді жаа, анарлым жоары дегейге ктереді.

Мемлекетті апаратты ресурстары – бл оны лтты байлыы. Апаратты ресурстарды саны, сапасы жне оан ол жеткізу азірді зінде-а кп жадайда мемлекетті даму дегейін, оны дние жзілік ауымдастыта мртебесін айындауда, мемлекетті жадайы мен саясатына ыпал етуде жне, бл, сзсіз, ХХІ асырда саяси дамуды айындаушы факторына айналады. Осыан байланысты жоары билік органдарын апаратты ресурстармен амтамасыз ететін апаратты жйелерді жасау мен оны жетілдіру аса зор маыза ие болады.

Осындай жйелерді біріне Сенат пен Мжілісті – азастан Республикасы Парламентіні коммуникациялы жйесі мысал бола алады.

За шыарушы билікті кез келген органыны тиімділігі оны комитеттерін, комиссияларын жне жалпы аланда депутатты корпусты едуір дрежеде апаратпен амтамасыз етілу сапасына байланысты болады. Шетел парламенттеріні кпшілігінде депутаттарды апаратпен олдау жніндегі жмыс осы заманы есептеу техникасы мен байланыс ралдарын кеінен пайдаланыла отырып жргізіледі. Бізді елде кілетті билік органдарын апараттандыру ХХ асырды соында ана жедел енгізіле бастады.

Коммуникациялы технологияларды сан алуан трлері ішінде Интернет соы жылдары сзсіз кшбасшылыа ие болды. Ол дние жзілік ауымдасты амтуындаы апаратты инфрарылымны аса маызды буынына айналып отыр. Интернет – бл апараттар алмасу дістері жне бірыай адрестеу жйесі туралы стандартты келісімдер негізінде жздеген мы ошау мемлекеттік, корпоративтік, оамды, білім беретін жне йде орнатылан желілерді біріктіретін дниежзілік компъютерлік желі. Осыан байланысты интернеттік технологиялар айматы байланыстар, университеттер ауымдастытары, мектептер жне баса да йымдар шеберінде де жедел дами бастады, олар здеріні алдынан жаа лшемні – жан-жаты апаратты ресурстарды барынша иеленген жне миллиондаан пайдаланушыларды біріктіруге абілетті «киберкеістікті» ашыланын мойындады.

Интернетті орны мен рлін мына трыдан тсіндіруге болады: ол адамдара апаратты ттынушы, абылдаушы жне реципиент ретінде ана емес, сонымен атар оны дербес апарат кзі (генераторы) ретінде де рекет ету ммкіндігін береді. Апарат тарату абілеті мол медиа-радио, телевидение – тыдаушылар мен крерменні лкен блігін амти алады, йтсе де оларды хабар тарату ммкіндігі экономикалы, саяси жне технологиялы жадайлара байланысты шектеулі. Ал Интернетте географиялы шектеу болмайды жне аудитория ауымын кеейтуге ммкіндік жасайды. Интернет-коммуникациялар нсілдік, жасты ерекшелігіне, жынысты жне дене кшіне атысты кедергілерді жоюа ммкіндік береді, з кезегінде уаытты белдеулерге жне кн тртібіне атысты шектеулерді жоя отырып, ілеспе байланыстарды сапалы жаа дістерін іске осады. Интернет-коммуникациялар сондай-а хабарларды жазып алуыны арасында аса тымды «есте сатау тиімділігіне» ие. Комтьютерлік технологиялар бейнелі жне санды апараттар арасындаы айшылыты да жояды.

Компьютерлік желі бойынша дайы айналыста болатын мліметтерді бір мульттімедилік пакетіне енгізуді нтижесінде адам абылдай алатынны брін беруге болады, ал машина мтінді дейді, олар: мазмнды мтін, жоары сапалы дыбыс, трлі-тсті бейнелер беруді жоары дегейде шешу, видеофрагменттер, компьютерлік бадарламалар.

Осы айтыландара байланысты Интернетті басты коммуникация ралына айналанын атап айту керек.

Сонымен атар Интернет мамандарды сз орына жаа терминді – «компьютерлік ауіпсіздікті» енгізді. Аса ауымды компьютер желілеріндегі мліметтерді орау мселелері, сіресе егер ол мемлекеттік билік органдарына Интернетті енгізуге атысты болса, ерекше жауапкершілікпен жне аса ыждаатты жмыс істеуді талап етеді. Бл мселені сондай-а саяси жаы да бар, себебі ол елді лтты ауіпсіздігімен тікелей йлестіріп отырады: йткені апарат мемлекетті аса маызды ресурсы болып табылады.

Сонымен атар бгінгі тада халыаралы компьютерлік желі электората жолы ашылан е демократияшыл жне жедел сіп келе жатан жйе болып табылады.

Батысты жне кейбір Еуразия сарапшыларыны пікірінше, таяу уаытта Интернет жалпы жртшылы шін билікті ашытыын амтамасыз ететін негізгі рала айналады.

Интернет арылы осы заманы саясатшылар олданылып жрген баралы апарат жне коммуникация ралдарымен салыстыранда жаа ммкіндіктерге ол жеткізеді, атап айтанда: дние жзілік мліметтер базасы мен апарат ресурстарына еркін ол жеткізу; ріптестерімен, пікірлестерімен байланыс жасау мен еркін пікірлесу, ешандай тіркеулер мен рсаттарды талап етпейтін оамды йымдар ру ммкіндіктері; желіге баылау орнатылмауы, кзарастарды тыпаламай насихаттау; Интернет беттерінде сайлау арсаындаы науанды зірлеу; Интернет желісінде апаратты еркін тарату; компьютерлік апаратты баса да баралы апарат ралдарыны жне т.б. артышылытарымен йлестіре отырып орналастыруды шексіз ммкіндіктері.

Жаанды компьютер желісі азірді зінде баралы апарат ралыны бірі ретінде ерекшеленіп, баралы апарат ралдарыны прменді бсекелесіне айналуда. Интернет жртшылыты мемлекетпен екі жаты байланыс орнатуа ммкіндік беретін осы заманы жаа рылыма, сондай-а саяси байланыс ралына айналды, бл оны «паблик рилейшнзде» аса мол ммкіндіктерге ие етті.

«Паблик рилейшнз» технологиясы апаратты-аналитикалы жмыстарыны жйесі екенін айтуымыз керек. Оны алдына ойан масатты – реципиентпен зара адал да сыйласты атынас орнату негізінде саяси масаттарды жзеге асыруды амтамасыз ету. Сондытан, жалпы аланда, бл технологияны басты станымы алдау-арбау мен фактілерді брмалаудан тбегейлі бас тарту жне ол реципиент пен коммуникатор арасында екі жаты байланыс орнату.

Бгінгі тада саяси нарыта олданылып жрген «паблик рилейшнз» ірі бизнес рекет еткен салада тарихи пісіп-жетіліп, шыдалды. Апарат нарыындаы зіндік сала ретіндегі «паблик рилейшнзді» негізін салушы американды А.Ли деуге болады, коммуникация жніндегі туелсіз сарапшы болан ол ХХ асырды басында бизнесті ойдаыдай жмыс істеуіні шарты ретінде жртшылыты мддесін ескеруді жне шынды апаратты ажет екендігін крсеткен болатын. Сонымен атар апаратты ттынушылармен коммуникациялы атынастар орнатуды осындай тріне жаппай кшу Екінші дние жзілік соыстан кейін ана алыптасты жне бл е алдымен баспасзбен жаа атынастар орнатуа атысты болды. ХХ асырды соында «паблик рилейшнз» дние жзілік ауымдастыты оамды міріні дамуына жаа элементтерді енгізе бастады жне «паблик рилейшнз» баралы апарат ралдарыны техникалы жаынан жедел дамуына, компьютерлендіруге, дние жзілік желіні – Интернетті ке анат жаюына байланысты зіні жмысын тез айта рды. Соны нтижесінде баралы апарат оамны аса маызды стратегиялы жне саяси шикізатына, оны дамуыны мббп уат кзіне айналды.

Бгінгі азастана, леуметтік-саяси жне экономикалы иындытара арамастан, дние жзілік апаратты млімет кздеріне осылу, апарат алмасуа атысу, дние жзілік ауымдастыа ену, ала арай арынды даму шін, сондай-а уаытты жоалтпау жне ХХІ асырда ркениетті елдерді соында алмау шін мемлекеттік билік органдарыны жмысына Интернетті белсенді трде енгізу керек.

Демек, барлы дегейдегі мемлекеттік билік жне басару органдарын біріктіретін дамыан апаратты рылымны болуы, аса ауымды апаратты жинауды, жйелеуді, саралауды, беру мен сатауды тиімді ралдарын олдану, мліметтерді алу мен деуді, оларды талдау мен моделдендіруді осы заманы технологиясы саяси-кімшілік басару тиімділігіні шарты мен крсеткіші болып табылады.

Компьютер – саяси технологияларды ерекше ралы екенін айтан жн. Бгінгі тада оам міріне компьютерлік технологияларды олданбай саяси талдау жасау ммкін емес. азіргі кезде ке анат жайып отыран апаратты, телекоммуникациялы, компьютерлік революцияны зіндік ерекшелігі апаратты жнелтуші мен алушы арасындаы бір линиялы байланысты кп функционалды жне диалогты байланыспен алмастырылуы болды. Бл апарат алмасуа атынасуа жаа ммкіндіктер ккжиегін ашты.

Мысалы, «екі жаты байланыс» технологиясыны кмегімен ттынушы газет оиды, почта алмасады, кітапханадан кітап алып оиды (бейне нса), зат сатып алады, зіні аржы жадайын реттейді, тапсырыс берушіге зіні шыармашылы ебегін: шолулар, аналитикалы жне баса да материалдар; маалалар, леуметтік сауалнама нтижелерін жібереді.

Саяси процестердегі бл жаа техникалы ралдар мен дістер оамды пікір сауалнамасын ткізіп, оларды нтижелерін «сол стінде» шыару, оперативтік саяси пікір-таластарын, референдумдар йымдастыру жне т.б. шін пайдаланылуы ммкін.

Ала міндет ойып, оны нтижелерін алана дейін бірнеше саат теді. рине, мндай жмыс саласы тиімді компьютерлік желілерді, мамандарды болуын, біршама аржы шыындарын талап етеді, жаа компьютерлік технологияларды мейлінше танымал боландыы соншалы, батыс саясатшылары оларды жалпыа бірдей демократиялы оамны ралы ретінде баалап жр.

азіргі кезде азастан Президенті кімшілігінде жадайлара талдау жасайтын компьютерлік-аналитикалы орталы жмыс істейді. Оны басты масаты – мемлекет басшысын елдегі жне дние жзіндегі жадай жніндегі апаратпен жедел жне алдын ала амтамасыз ету. Президент жне оны кмекшілері ызметі аса маызды проблемалара талдау жасау жне жедел шешімдер абылдау шін орталыты ызметін пайдаланады. Жаа рылым сырты апарат кздері осылан бірегей локальды жйе болып табылады. Ол ситуацияны моделін жасауа жне мемлекет басшысыны басарушылы шешімдерін зірлеуге ммкіндік туызады.

Бл ммкіндіктер плюрализмге, кілетті демократияны бірде-бір демократиялы института нсан келтірмей «атысу демократиясымен» алмастыру шін мол ммкіндіктерге жол ашады. Бл бірегей былысты мнін айындау шін тіпті «теледемократия» атты арнайы ым олданылады. Алайда, бан арап телекоммуникацияны жаа ралдарыны маызы мен рлін асыра баалау аатты болар еді.

Апарат алмасудаы зіні техникалы ммкіндіктеріні арасында компьютерлік, коммуникациялы жне баса саяси технологиялар ХХ асырды соынан бастап сайлау науандарына белсенді трде пайдаланыланын айта кету керек.

Сайлау технологиялары

Бгінде сайлау технологиялары – мият талдап жасалынан жне дние жзінде наты олданылатын саяси технологияларды бір трі. Іс жзінде тотаусыз жріп жататын белгілі бір дегейдегі билік органдарына сайлаулар ткізу процесі олара дайынды жасау немесе ткен сайлауларды нтижелерін зерделеп, ой елегінен ткізу сайлау науандарын ылыми жаынан амтамасыз ету жне оны ткізу жніндегі тиісті ызмет тріне деген траты сраныстар нарыын алыптастырады.

Сайлаулар, мені пікірімше, оамды жаартуды аса маызды саяси технологияларды бірі. «Сайлау» термині мемлекеттік органды алыптастыру процедурасын немесе лауазымды адама дауыс беру арылы (р мандата екі немесе одан да кп кандидат міткер болан жадайда) жзеге асырылатын кілеттік беруді білдіреді.

Сайлаулар арылы атарылатын р трлі ызметтер мен ызмет орындарыны саны тым кп. Сайлау лауазымды ызметтерді кпшілігін алмастыратын тетік ретінде мемлекетті бкіл дегейін – орталытан жергілікті дегейге дейін, елді президентінен немесе кімет басынан жергілікті басару басшыларына дейін амтиды[140].

Бл жерде мына жадайды атап айтан жн: сайлаулар азіргі демократиялы оамдардаы саяси процесті ажырамайтын рамдас блігі болып табылады. Олар лкен саясата алаш адам жасайтын адама парламентті депутаты, губернатор немесе елді президенті болу ммкіндігіне жол ашады. Сонымен атар сайлау кезінде арапайым азаматтарды белсенді саяси мірге тартады. Олар здеріні мнін, мірдегі орнын, жоары мемлекеттік органдарды жеке рамына ыпал ету ммкіндіктерін сезіне бастайды.

Сонымен бірге сайлаулара олданылатын технологиялар рбір елде, мемлекетте олданылатын сайлауларды ткізу тртібі мен дісіне, осы процесті реттейтін ыты нормалара, ережелер мен дстрлерге мейлінше тікелей байланысты болады. ыты нормаларда: кілетті органдара кандидаттара жне сайланып ойылатын мемлекеттік лауазымды ызметтерге ойылатын талаптар алыптасады; сайлауларды ткізуді жзеге асыратын билік органдарыны ызметі реттеледі; сайлаушылар мен сайлау бірлестіктеріні мртебесі аныталады; сайлау алдындаы гіт жмысын жргізу жне дауыс беру тртібі, сондай-а дауыс беру нтижелерін анытау тртібі мен олара шаым жасау дістері белгіленеді.

Осы нормаларды жиынтыы сайлау алдындаы креске бкіл атысушылар іс-имылыны белгілі бір мнін ашады, оларды бірыай сайлау тртібі шеберінде рекет етуге мтылдырады. рбір елде осы елдерді тарихи, мдени, саяси-леуметтік даму ерекшеліктеріне байланысты алыптасан сайлау нормаларыны зіндік ерекшеліктері болатынына арамастан, сайлау жйелері жне оларды трлері туралы айтуа ммкіндік беретін кейбір орта принциптер бар. р сайлау жйесіні нендей бір сайлау технологияларын олдануа атысты з ерекшеліктері болады.

Сайлау жйесі – бл саяси билікті зады трде алыптастыруды амтамасыз ететін ережелерді, дістер мен процестерді жиынтыы.

Осыан байланысты сайлау жйесін ке мнде де, тар мнде де тсіну керек екенін айту керек.

Сайлау жйесі ке мнінде оамды атынастарды жиынтыы болып табылады. Осы атынастар арылы мемлекетті сайлау органдары алыптасады. Ал тар мнінде сайлау жйесі – депутатты мандаттарды кандидаттар арасында сайлаушыларды дауыс беру нтижелеріне арай блу дісі.

Сайлау жйелері сан алуан, соан арамастан оларды негізгі ш трге блуге болады. Бл – пропорциялы жйе, мажориторлы жйе, аралас жйе.

Пропорциялы сайлау жйесіні негізгі станымы (принципі): парламенттегі депутатты орындар партиялар сынан кандидаттарды тізіміне парламенттік сайлауларда берген дауыстарды санына арай блінеді; мажоритарлы жйеден айырмашылыы – сайлаушылар жеке кандидата емес, жымды партия тізімдеріне дауыс береді; белгілі бір тізімге берілген барлы дауыс осылады, соны негізінде жалпы орытынды аныталады.

Пропорциялы жйеде кандидаттарды сыну кезінде партия шешуші рл атарады, партияларды басшылыы аталан тізімді жасайды. Осындай жйемен сайланан депутат одан рі сайлаушылара емес, оны сынан партияа мейлінше туелді болады. Пропорциялы сайлау жйесі Австрияда, Бельгияда, Грецияда, Италияда, Норвегияда, Финляндияда, Швейцарияда, Швецияда жне баса елдерде абылданан.

Мандаттарды пропорциялы блу шін сайлау квотасы дісі жиі пайдаланылады. Сайлау квотасы – бір депутатты сайлау шін ажет е аз дауыс саны. Квота жеке округ шін де, бкіл ел шін де белгіленуі ммкін. Квота белгілеуді е арапайым дісі сол округ бойынша берілген дауыстарды жалпы санын блінетін мандаттарды санына блу болып табылады. Мандаттарды партиялар арасында блу оларды квота мен алан дауыстарын блу арылы жргізіледі. Австрияны, Бельгияны, Швецияны, Швейцарияны парламенттері осы жйе бойынша сайланады.

Мажоритарлы сайлау жйесіні негізіне кпшілік дауыс алу принципі алынан[141]. Бл жадайда сайлаулар, детте, бір мандатты округ бойынша ткізіледі жне кпшілік дауыс алан кандидат жеген деп саналады.

Мажоритарлы сайлау жйесіні екі трі бар, олар: абсолютті дауыс кпшілігі жне салыстырмалы дауыс кпшілігі.

Мажоритарлы сайлау жйесінде дауыс беруге атысан 50 %+1 дауысты жинаан кандидат абсолютті кпшілік дауыспен сайланды деп саналады. Егер кандидаттарды бірде-бірі дауыстарды талап етілген санын жинай алмаан жадайда сайлауды екінші туры ткізіледі. Оан бірінші турда кпшілік дауыс алан екі кандидат атысады. Екінші турда жеіскер салыстырмалы кпшілік дауыс жйесі бойынша аныталады. Абсолютті кпшілік дауыс жйесі Австралияда, Ирландияда, Францияда жне баса да елдерде олданылады.

Салыстырмалы кпшілік дауыса негізделген мажоритарлы жйе жекелей аланда рбір бсекелесіне араанда кпшілік дауыс жинаан кандидат жеіске жетеді деп санайды. Бл жйе азіргі кезде лыбританияда, Индияда, Канадада, АШ-та жне баса елдерде олданылады.

Мажоритарлы сайлау жйесі «жеіскер брін» жне аз дауыс алан кандидаттара берілген дауысты да алады деген принцип бойынша жмыс істейді. Жеген кандидат партиялар активіне кірмейді, оларды кілдері бір сайлауда жеілсе, екінші сайлауларда жеіп жатады.

Партияны емес, жеке кандидатты жеуін кздейтін мажоритарлы сайлау жйесінде туелсіз кандидаттарды сыну ммкіндіктері мейлінше мол. рине, мндай жйеде де белгілі бір партия сайлау алдындаы науан кезінде кандидата олдау крсетеді. Бл факторды лкен маызы бар.

Мажоритарлы принцип партия басшылыы тарапынан олдау таппаан жне одан туелсіз, біра сайлаушыларды кпшілік даусын алып, жеіске жете алатын кандидаттара кп ммкіндіктер туызады.

Мажоритарлы жйе пропорциялы жйемен салыстыранда мббап. Оны парламантті сайлау кезінде ана емес, жоары мемлекеттік лауазым адамдарын, мысалы, президентті сайлау кезінде де олдануа болады.

азіргі кезде дние жзінде мажоритарлы сайлау жйесі стем болып отыранын айта кеткен жн.

Аралас сайлау жйесі пропорциялы жне мажоритарлы жйелерді біріктіруді кздейді. Ондаы масат – жекелей аланда оларды райсысына тн кемшіліктерді мейлінше азайту. Мндай біріктіру болуы ммкін, мысалы, егер ел парламентіні бір блігі пропорциялы жйе бойынша, ал екінші блігі мажоритарлы жйе бойынша сайланса. Бан длел – Ресей Федерациясыны Мемлекеттік Думасын сайлау. Мысалы, 450 депутатты жартысы мажоритарлы жйе бойынша, ал екінші жартысы саяси партияларды пропорциялы кілеттіктері жйесі бойынша сайланады. Мнда мажоритарлы жйе траты кімет руа жадай жасайды, ал пропорциялы жйе саяси партияларды кпшілік блігіні сайлауа атысуына, демек халыты зіні саяси еркін барынша толы білдіруіне ммкіндік туызады.

Аралас сайлау жйесі дауыс беру процесінде былай жзеге асырылады: р сайлаушы екі бюллетень алады, тиісінше онда екі дауыс болады: ол бірімен наты сол округ бойынша дауыса тскен кандидата, екіншісімен саяси партияа, бірлестікке дауыс береді.

Мемлекеттік органдара сайлау алдында жне сайлау кезінде адамдарды ынталылыымен жасалынатын жне жзеге асырылатын сан алуан оиаларды тгелдей сайлау процесі деп айтуа болады. Сайлау процесінде басты орынды сайлау науаны алады. Сайлау науаны сайлау процесін амтамасыз ету жніндегі йымдастырушылы, апаратты жне гіт-насихатты шараларды кешені болып табылады.

рбір сайлау науанын саяси бсекелестермен атал крес жадайында оны бастамашылары жргізеді. йткені сайлау науаныны басты мн-мазмны халыты ой-шабытын, ыылас-ниетін зіне бру жолындаы крес болып табылады.

Бараа ыпал ету дістеріні жиынтыы сайлау технологиясы деп аталады. Ол электоратты сайлау арсаындаы кіл-кйіне сер ету жне оларды з даусын белгілі бір кандидата беруге мтылдыру масатын кздейді. Сайлау технологияларыны басты ерекшелігі – олар сайлаушыларды іс-рекетін реттеп отыратын леуметтік-психологиялы тетіктерді іске осуды масат етеді. Халы сеніміне, оларды ндылыты станымдарына, мдделеріне, кіл-кйлеріне, мтылыстары мен арман-тілектеріне кіл блу. Сайлау технологияларына деген азіргі кзарасты ерекшелігі мынада: саяси кресті практикалы тжірибесін жне ылыми білімді іштей біріктіру ажеттілігін жете тсінеді. зін жасы жаынан танытан сайлау арсаындаы крес дістерін жасы біліп ою ана емес, наты технологияларды жетістіктеріні немесе стсіздіктеріні себептерін тере тсіну де маызды. Алайда, мндай тсіну, егер сайлау науанын йымдастырушылар ажетті теориялы білімдерді мегерген болса, ситуацияа тиісінше баа беруге абілетті болса, жртшылыты жалпы кіл-кйіні даму баытын айындай алса, адамдарды сана-сезімі мен тсініктеріндегі «осал тстарды» анытай алса ана ммкін болады. Осы айтылан факторлара ыпал жасау адамдарды кіл кйін йымдастырушылара ажетті баыта згерте алады. Бл жадай сайлау науанын йымдастырушыларды саяси технологиялар бойынша маманданан, тиісті білім мен іскерлік-дадыларды мегерген, ксіби жаынан білікті адамдардан кмек срауа мжбр етеді.

азіргі кезде кптеген елдерде сайлау науандарын йымдастыру ксібімен айналысатын адамдар шыа бастады, осы салаа маманданан агенттіктер рылды. Мысалы, 1968 жылдан Парижде саяси науандар жніндегі кеесшілеріні халыаралы ассоциациясы жмыс істейді. Ресейде сайлау алдындаы науандар кезінде саяси консалтинглік фирмалар рылды. Ресейде саяси кеес беру тарихыны жарын беттерін сайлау науандары барысында жмыс істеген, кандидаттарды сайлаушылармен кездесуін йымдастыран, сайлау штабыны пайдалануына аымдаы рейтингтер туралы мліметтерді ана емес, халыты ниеттері, кзарастары мен станымдары туралы апаратты, айматар бойынша, елді мекендерді трлері бойынша, ксіптері бойынша, жас ерекшеліктері бойынша дифференцияланан апаратты да берген, баралы апарат ралдарымен зара бірлесіп жмыс істеген жне т.б. р трлі агенттіктерді тізімге кіргізді.

Осыан байланысты сайлауларда жеіске, детте, брыныша з «адамдарына», партия немесе кімшілік аппаратына ара сйеген кандидаттар мен партиялар емес, саяси кеесшілерді жалдаан кандидаттар жеткенін атап айту керек.

Профессионалдарды олындаы сайлау технологиялары олар ызмет крсететін кандидатты жаына электоратты едуір блігін тартуа, оларды сайлау арсаындаы кіл-кйін згертіп, кандидатты басалардан артышылыын крсетуге ммкіндік жасайтын мейлінше уатты аруа айналады. Алайда, бл сайлау технологиялары сайлау науаныны ылыми негізделген стратегиясына сйкес кешенді пайдаланылып саяси бсекелестеріні іс-имылын, сондай-а жаппай кпшілік санада болып жатан наты процестерді есепке алан жадайда ана ммкін болады.

Айта кету керек, сайлау технологияларыны тиімділігі – сайлаушыа сер ету тсілдері мен дістеріні жай жиынтыы емес. Оларды негізінде электоралды процесті, оны рамдас бліктеріні мнін тере тсіну керек.

Айталы, мысалы, сайлау науаны негізгі технологияларыны бірі – кандидат имиджін жасау, крсету[142] жне ала шыару. рине, бл міндетті біршама ойдаыдай шешуге ммкіндік беретін тсілдер санын интуициялы дегейде игеруге болады. Алайда, интуиция саяси ылымны пні емес екені белгілі, йтседе, бл ылым интуицияны жоа шыармайды да. Сондытан кандидатты имиджін алыптастырумен айналыспас брын саяси кшбасшыны тлалы болмысы деген не, ол баса адамдардан несімен ерекше, оны тлалы рылымы андай, билік пен ыпал етуді психологиялы негізі неден трады, кшбасшыны жаппай кпшілік сана мен іс-имыла сер ету тетіктері андай жне т.б. с.с. жнінде жасы біліп, игеру керек.

азіргі азастанды сайлаушыны сайлау кезіндегі іс-рекет мнін тсіну аса маызды. Тптеп келгенде, соы сзді сайлаушылар айтады. азастан халыны жадайы, менталитеті бір-біріне самайтындыы соншалы, мнда нендей бір технологиялы дістерді ойдаыдай пайдалану ммкін емес. Оны стіне «кеше» ойдаыдай деп танылан діс «бгін» лкен стсіздікке шырауы ммкін.

Ашыын айту керек, электоралды процеске ыпал етуді кез келген технологиясы, кез келген дістері мен тсілдері егер олар сайлаушыны дадылы алыптасан саяси мдениетіне, ой толамдарына сйкес келген жадайда ана дауыс беру нтижесі тиімді болады.

Сайлау технологиялары р алуан, соан арамастан сайлаушыа сер ету сипатына арай оларды негізінен ш трге: айын, манипуляторлы жне арсы жаты беделін тсіру технологиясына блуге болады.

Айын технологиялар е алдымен адамны аыл ойына кіл бледі. Бл технологияны кздеген масаты – дауыса тскелі отыран кандидатты бадарламалары, тла ретіндегі мдделері мен сайлаушыларды, «кандидатты зі сияты адамдарды» мдделеріне дл келу аясы баса кандидаттара араанда ке екеніне сайлаушыны кзін жеткізу. Бл технологиялар демократиялы оамдаы сайлауды мні мен масаттарын белгілі дрежеде тсінуге негізделген. Демократиялы оамдаы сайлауды тере мні, бл оамны авторитарлы жне тоталитарлы оамнан згешелігі мынада: демократиялы оамда сайлаушылар былай араанда, здері елді басаруды тапсыран адамдарды «жалдайды», таы да айталап, айтымыз келеді, аса наты бадарламалар мен мселелерді – кбіне-кп сайлаушыларды мазасыздандыратын мселелерді шешу шін «жалдайды», онда да барлы кезде емес жне млде емес.

р трлі сайлаушылар топтарыны мдделері мен пікірлерін репрезентациялау, оларды мдделерін артикуляциялау – демократиялы оамдаы сайлауды басты міндеттеріні бірі. Мамандар азіргі заманы демократиялы оамдаы сайлауды здік лгісіне былайша сипаттама беріп жр: кандидаттар (партиялар) сайлаушылара тсінікті ттас сыныстар пакетін сынады. Сайлаушылар сыныстарды салыстырып баалайды, оларды здеріні мдделері мен сраныстарына аншалы сйкес келетінін ескере отырып, кімге артышылы беретінін шешеді.

Айын технологиялар рылымы мейлінше дл жасалынан траты оам жадайында, барлы топтарды мдделері артикуляцияланан оамда, е аырында, азаматтарды электоралды мдениеті барынша дамыан оамда тиімді болатынын айту керек.

Манипуляторлы технологиялар – сендіруге негізделген адамны сенімсіздік, рей, ызаныш, тзімсіздік, шыдамсызды, прожекторлы, сын кзімен ойлауа абілетсіздік, сайлау науандарына атысты мселелерді жете білмеушілік жне т.б. сияты ал-жадай мен эмоциялы сезімдерді пайдалану. Манипуляторлы технологияларды нр алатын негізгі айнар кзі – елдегі ситуацияны трасыздыы, леуметтік байланыстарды зілуі (кеес срайтын ешкімні болмауы, шаын топтарды кшбасшысыз алуы), оамды бадар-нысаналарды жоалуы («не жасы, не жаман» деп баа беру шін іс бастауыны болмауы), ол жетерлік баралы апарат ралдарына іс жзінде монополия орнату, азаматтарды саяси-электоралды мдениетіні тмен дегейде болуы.

Егер осы жадайлар шоыры барынша кеінен крініс тапса, онда манипуляторлы тсілдерді ашы трде кеінен пайдалануа болады. Егер ол ішінара ана кездессе, адамны пайымсыздыын тудыратын тсілдер пайдаланылады. Бл тсілдер азір психология ылымында бар.

арсыласты беделін тсіру дістерін біршама шартты технологиялар деп атауа болады. Мнда табыса ол жеткізуді зіндік негізгі шарты азаматтар «бл одан да жаман» деген принцип бойынша дауыс берген кезде оларды тгел брінен кілі алуы.

кінішке орай, бсекелестерімен кресте «лас технологиялар» деп аталатын дістер жиі олданылады. Бл жадайда гіме енді, шын мнінде, бедел тсіретін материалдарды жинау туралы емес, саналы трде фактілерді брмалау немесе оларды ін айналдыру жнінде болып отыр. Лас технологиялара, сондай-а сайлаушыларды сатып алу: сайлау округінде сайлаушыларды шатастыру масатында аты-жні сас кандидат арсыластарды дауыса тсіру; гіт жмысы замен тиым салынан кні бсекелесуші сайлау бірлестіктері атынан листовкалар тарату; з атын жасыра отырып, бсекелестерді абыройын тгетін арсы жарнамалар тарату жне т.б.

Сайлау процесіндегі бсекелестік гітті кез келген кандидата «жатаушы» жне «арсы» етеді. Демократиялы за арсы жарнамаа тиым салмайды, біра бсекелестермен кресте бірде-бір кандидат жне оны командасы аттап туіне болмайтын шекті белгілейді. Бл крес жалан фактілерге, дейі арандатуа, зады бзуа негізделмейді. Осындай жадайда ана бсеке кресі зіні басты міндетін – лас істерімен зіне кір келтірмегендерге, р трлі авантюралара араласпаандара, кпшілік сайлаушыларды ыыласына ие боландара жрдемдесу міндетін орындайды.

Осыан байланысты сайлау технологиялары кандидат пен оны командасыны р трлі баыттаы іс-имылынан тратын, белгілі бір саяси масаттара жетуді кздейтін сайлау науанын йымдастыру мен ткізуді дістері екенін атап крсету керек. Бл іс-имылдарды тиімділігі, біріншіден, сайлау науаныны йымдастырушылары сайлау округіндегі жадайды аншалыты тере талдау жасай аланына жне сайлау науаныны стратегиясын осы жадайа бара-бар етіп ра білуіне, екіншіден, олар науанды ткізуге аншалыты шыармашылы ізденіспен келгеніне (жртшылыа бірегей рі оларды мдделері мен арман-тілектеріне жауап беретіндей бірдее сына алуына) байланысты болады.

Таырып соында былайша орытынды жасауа болады: оамны алыпты жмыс істеуіне, тратылыына ол жеткізу жне оны амтамасыз ету шін саяси технологияларды саяси ызметті барлы субъектілеріне тиімді пайдалану те маызды. Саяси технологиялар масата ол жеткізу процесінде наты масата жетуді белгілі бір тсілдері мен ралдарын з ретімен олдану ажеттігін белгілейтін операцияларды бір ізділігі алыптасып, орныан кезде іске асырылады.

Осыан байланысты мына бір жадайды атап крсету керек: табиатта абстрактылы мірді барлы жадайына жарамды саяси технологиялар жо. Оларды райсысы, бір жаынан, мейлінше наты жне бірегей, йткені олар аса наты мселелерді шешу шін р трлі саяси кштер мен рылымдарды зара іс-имылын амтамасыз етуді кздейді. Екінші жаынан, рбір технология зіні мазмны мен сипаты жаынан сан ырлы, жзеге асыру жадайы, орындаушыларды рамы, саяси ызмет трі жне проблеманы шешу жнінен кп аспектілі. Тптеп келгенде, саяси технологиялар саяси згерістерді нендей бір саласына баылау жасау мен басару трысынан субъектілерді ммкіндігін кеейтеді.

 

Он алтыншы таырып.