Халыаралы атынастарды анытамасы мен мні

Жер шарындаы халытар мен мемлекеттерді бкіл алуан трлілігі бірыай, бірттас атынастармен жне зара рекеттермен айындалан лемдік ауымдасты болып саналады. Осы лемдік ауымдасты шеберінде халыаралы атынастар жйесі алыптасады жне жмыс істейді, лемдік саясат іске асырылады.

лемдік ауымдастыты мнін ашу шін «лемдік тртіп» категориясы олданылады. лемдік тртіп – бл ауымдастыты имманенттік асиеті. Біра бл асиет жорамал млімет емес, ие болан асиет болып табылады. Ол немі бзылады жне айта алпына келеді. Оны сатау халыаралы атынастарды барлы атысушылары тарапынан белсенді саяси рекетті жне ізгі ыыласты талап етеді.

Халыаралы атынастар проблемасыны зіндік згешеліктері бар. Бл згешеліктер халыаралы атынастарды сипатымен, сырты саясатты ерекшеліктерімен байланысты болады. Бдан баса саяси шешімдер абылдауды кптеген те ылы жне егеменді орталытарыны болуы. Халыаралы атынастарды басты ерекшелігі онда билік пен басаруды бірыай орталы ядросыны болмауы болып табылады. Олар полицентризм жне полииерархия негізінде рылады. Сондытан халыаралы атынастарда стихиялы процестер мен субъективті факторлар лкен рл атарады.

Халыаралы атынастарды реттеу шін задарды емес, арым-атынас жніндегі келісімдер мен келісім-шарттарды маызы бар екендігін айта кету керек.

зіні мазмны бойынша «халыаралы атынастар» деген сз тура маынасында халытарды арасындаы атынас дегенді білдіреді. Алайда бірден мынандай сра туындайды: екі халыты (немесе бірнеше жне одан да кп) арасындаы атынас деген не? Оан жауап, деттегілей, былай беріледі: халыаралы атынас деген мемлекеттерді арасындаы зара рекет. Біра, бл пікір де біратар жаа сратарды туындатады. Мысалы, азаматтарды бір елден екінші елге туристік сапарлары халыаралы атынастар саласына жата ма? Немесе, р трлі мемлекетті адамдарыны арасындаы неке сондай атынаса жата ма? Болмаса, з еліндегі дкеннен шетелдік тауарды сатып ала отырып адам халыаралы атынаса тсе ме? Осы трізді сратара жауап беруге мтылу «халыаралы атынас» ымы мазмныны екі штылыын жне иын байалатындыын крсетеді.

Кбіне халыаралы атынастарды мніні ерекшеліктерін анытау барысында алымдар оны атысушыларын бліп крсетуді негізгі пункт етеді. Оларды атарында е алдымен саяси, яни, адамдарды мемлекеттік йымдасан ауымдастыын атайды. Айталы, Р.Аронны кзарасы трысынан аланда, кбіне, мемлекеттерді арасындаы атынастар халыаралы атынастарды мазмны болып табылады, оны даусыз мысалы мемлекетаралы келісімдер болып табылады. з кезегінде, мемлекетаралы атынастар символды кейіпкерлер – дипломат пен сарбазды ерекше мінез-лында крінеді. «Екі, тек екі адам, – деп жазады Р.Арон, – жай ана здері жататын ауымдастыты кілдері ретінде рекет етпейді: елші зіні ызметін орындау барысында зі келіп тран жаты атынан саяси лшем бірлікті сынады; сарбаз соыс алаында сол сияты зін рбан етушілерді атынан саяси лшем бірлікті сынады»[143]. Байыптап айтар болса, мемлекеттерді арасындаы атынастарды тсінуді мндай тсіліні зі мнісі жаынан бейбітшілік пен соысты альтернативасынан трады.

Дегенмен халыаралы атынастарды негізгі мазмнын мемлекеттер арасындаы зара рекет райтындыы жніндегі тезиске брі осыла бермейді. Біратар алымдарды пікірі бойынша азіргі жадайларда мемлекетті те аз делдалдыы барысында жне оны еркіне арамастан бір-бірімен атынаса тсетін р трлі адамдар тобы мен жекелеген адамдар халыаралы атынастарды басты рекет етушілеріне айналуда. Сонымен атар егер Р.Арон шін халыаралы атынастарды негізгі мазмнын дипломат пен сарбаз бейнесінде крінетін мемлекеттер арасындаы зара рекеттер райтын болса, ал, Дж.Розенау млдем арама-айшы орытындыа келді. Оны пікірі бойынша, рекет етуші адам ретінде кез келген азамат шыа алатындыы сияты жадай халыаралы атынастар саласындаы згерістерді нтижесіне айналып отыр. Мндай халыаралы континумны символды бейнелері енді турист пен лакес те бола алады[144].

Халыаралы атынастарды мнін тсінуді крсетілген тсілдері бір жаты орытындыа келетіндігін кру иын емес. Егер бірінші кзарас шеберінде халыаралы атынастарды бірыай мемлекеттерді арасындаы зара рекетке тауа ммкіндік бар болса, ал, екінші кзарас ауымында – тек мемлекеттік емес атысушыларды ызметіне тауа болады. Бларды екеуі де ате. Сір, азіргі жадайларда мемлекеттік емес жне жеке субъектілерді есебінен халыаралы атынастарды атысушыларын лайту рдісі арын алып жатса керек. Демек халыаралы атынастарды мніні ерекшелігін анытау барысында мндай атынастарды р трлі типтері, трлері, дегейлері мен жадайлары есепке алынатын тсіл дрыс болып шыады.

алымдар арасында халыаралы атынастарды типтері жніндегі мселеге атысты пікірлерді те алуан трлілігі байалады. Оларды бірі оны стемдік пен баынушылы, арым-атынас пен зара кмек атынастарына бледі, екіншілері – бірыай жне тпелі атынастар деп, шіншілері бір жаынан – кштер тепе-тедігіне негізделген, ал екінші жаынан – мдделер тепе-тедігіне негізделген атынастар деп ажыратады.

Халыаралы атынастарды мні жнінде толы тсінік беру шін халыаралы атынастарды трлерін бліп крсету ажет. Бл – саяси, экономикалы жне ылыми-техникалы, идеологиялы, халыаралы ыты, скери-стратегиялы, мдени жне баса да атынастар, бларды райсысыны зіндік рылымы, функциялары, зіні даму процесі бар.

Саяси – басты роль атарады, атынасты баса барлы трлерін зінше йарады, синтез жасайды, детерминдейді. Саяси атынастар саяси жйе элементтеріні, брінен брын мемлекетті шынайы саяси ызметінде зіндік крініс табады. Олар ауіпсіздікке кепілдік береді жне алан барлы атынастарды дамуы шін жадай жасайды, яни топтастырылан трде лтты мдделерді білдіреді жне оларды негізгі жадайларын айындайды.

Экономикалы жне ылыми-техникалы. азіргі жадайларда халыаралы атынастарды бл екі трі іс жзінде бір-бірінен ажыраысыз жне сонымен атар олар саяси атынастардан блек мір сре алмайды. Сырты саясат, деттегідей лемдік нарыты, халыаралы ебек блінісін алыптастыруа ыпал ететін экономикалы атынастарды орауа баытталан. Экономикалы атынастарды жай-кйі кбіне ндірісті жне мемлекетті ндіргіш кштеріні даму дегейлерімен, экономиканы р трлі лгілерімен, табии ресурстарды болуымен жне баса да секторлармен айындалады.

Идеологиялы атынастар – саяси атынастарды біршама дербес блігі. Идеологиялы атынастарды ролі мен маызы оамдаы идеологияны роліні згеруіне байланысты згеріске тсіп отырады. Біра идеологияны, демек идеологиялы атынастарды роліні артуыны жалпы рдісі тн.

Халыаралы-ыты атынастар – халыаралы атынас атысушыларыны зара арым-атынасын осы атысушыларды келіскендігі жніндегі ыты нормалармен жне ережелермен реттеуге саяды. Халыаралы-ыты механизм атысушылара здеріні мдделерін орауа, зара арым-атынасты дамытуа, дау-жанжалды алдын алуа, даулы мселелерді шешуге, барлы халытарды мдделеріне арай бейбітшілік пен ауіпсіздікті олдауа ммкіндік береді. Халыаралы ыты атынастар мбебапты сипатта болады жне кпшілік таныан станымдар жйесіне негізделеді. Халыаралы атынастарды барлы трлерін реттейтін кпшілік таныан нормалардан баса оларды арнайы баыттарын (дипломатиялы ы, теіз сауда ыы, халыаралы арбитраж, сот жне т.б.) реттейтін ерекше нормалар да бар.

скери-стратегиялы атынастар, оан скери кштерді тікелей немесе жанама румен, жетілдірумен, айта блумен айсыбір байланыстаы ерекше оамды, халыаралы атынастарды ке саласы жатады.

Ядролы ару жасау мемлекеттерді скери-саяси арым-атынастарыны: одатасты, конфронтациялы, кооперациялы-конфронтациялы атынастарыны сипатын, ауымын жне кшеюін негізді трде згертті.

Мдени атынастар, оны негізінде оамды мірді интернационализациалануы, мдениеттерді, білім жйелеріні зара сіісуі жне байытуы, баралы апарат ралдарыны арындап дамуы процестері жатыр. Кбіне оларды зіндік дамуында кіметтік емес йымдар негізгі маыза ие.

Халыаралы атынастарды барлы трлері алуан трлі формада мір среді, олар аса кп трлі:

– саяси: ыты, дипломатиялы, йымдастырушылы жне т.б.;

– экономикалы: аржылы, сауда, кооперативтік жне т.б.;

– идеологиялы: келісім, декларациялар, диверсиялар, психологиялы соыс жне т.б.;

– скери-стратегиялы: блоктар, одатар жне т.б.;

– мдени: ртістерді гастролі, апарат алмасу, крмелер жне т.б.

зара рекет сипаты трысынан аланда халыаралы атынастарды р трлі жадайларын бліп крсету абыл алынанын айта кеткен жн: бл, мысалы тратылы немесе трасызды жадайы, сенім немесе аразды, ынтыма немесе дау-жанжал, бейбітшілік немесе соыстар.

Халыаралы атынастарды мнін айындау шін халыаралы атынастар субъектілерін анытауды зор маызы бар, олара жататындар: таптар мен баса да арнайы топтар; мемлекет жне мемлекеттік бірлестіктер; саяси партиялар; кіметтік емес йымдар[145].

Халыаралы атынастарды талдауа арналан ылыми дебиеттерде халыаралы аренадаы зара рекетті атысушылары кбіне «актор» терминімен белгіленеді. Халыаралы атынастар саласында актор деп белгілі бір рольді ойнауа, болып жатан процестерге ыпал етуге абілетті кез келген леуметтік ауымдасты, кез келген институт, кез-келген йым, кез келген топ жне де тіпті кез келген индивид тсініледі. Мндаы халыаралы атынастарды атысушылары жніндегі мселе ылыми пікір-таластарды, теориялы талас-егестерді таырыбы болып табылатындыын атап крсету ажет. Сондытан біз мнда, кптеген теориялы баыттар мен мектептерді кілдері типтік ретінде танылан халыаралы акторларды арастыратын боламыз. Мндайларды атарына, е алдымен мемлекет пен халыаралы йымдарды жатызу абылданан. Халыаралы атынастарды субъектілеріні ролінде кріне алатын халыаралы жйелерге (халыаралы ауымдастытар) келетін болса, онда келесі таырыпша соларды талдауа толыымен арналады.

Мемлекет, халыаралы аренадаы басты актор болып табылатындыы шбсіз. На осы мемлекеттерді ызметімен, оларды сырты саясатымен кбіне сол дуірдегі халыаралы атынастарды сипаты аныталады; халыаралы йымдарды, халыаралы атынастарды баса да атысушыларыны ызметі мен тіпті мір сруіні зі едуір дрежеде олара мемлекетті алай арайтындыына байланысты болады. Халыаралы актор ретіндегі мемлекетті басарушылы ролі оны адамзат ауымдастыыны мбебап йымы болып табылатындыымен байланысты. азіргі уаытта іс жзінде бкіл адамзат, кейбіреулерін оспаанда, мемлекетке біріккен. Сонымен бірге, жаа мемлекеттерді рылу процесі жаласуда: егер XV асырда лемде 5-6 мемлекет мір срсе, 1900 жылы оларды саны 30 болды, 2006 жылы – 237 мемлекет болды, 1945 жылы – 60 мемлекет Б-ны мшесі болып табылды, 1965 жылы оан енді 100, ал, 1990 жылы – 160, 2006 жылы – 191 мемлекет мше болды. Мнымен жаа мемлекеттерді саныны суі тотайды деп ойламаймын, сарапшыларды пікірі бойынша, таяудаы он жылдыта оларды саны 300-ге дейін жетуі ммкін.

Халыаралы атынастарды субъектісі ретіндегі мемлекетті маызды белгісі оны егемендік сияты асиеті болып табылады[146]. Бастапыда бл ым монархты мемлекет ішінде з еркін іске асыруымен жне мемлекеттен тыс жерде оны танытуымен байланысты оны шексіз билігін білдірген. Кейін егемендік ымы лттара байланысты олданылатын болды, сйтіп лтты мемлекет сияты мемлекеттілікті формасыны алыптасу процесіні крінісі болып табылды. азіргі кезде «лтты мемлекеттік егемендік» категориясыны негізгі ішкі жне сырты екі ыры бар. Бір жаынан, мемлекеттік егемендік, мемлекетті зіні ішкі жне сырты саясатын айындау барысындаы толы еркіндігін білдірсе, екінші жаынан – мемлекеттерді бір-біріні ішкі істеріне, зара арым-атынастарындаы оларды тедігі мен туелсіздігіне ол спауын білдіреді.

Алайда мемлекеттерді формальды-зады тедігі оларды халыаралы атынастарды субъектілері ретіндегі шынайы тедігін білдірмейді; «оларды кейбіреуі, басаларына араанда кбірек тедікке ие» екендігі алай тауып айтылан. Шындыында, мемлекет зіні аумаымен, халымен, табии ресурстарымен, экономикалы леуетімен, скери кш-уатымен, саяси беделімен, аыр соында зіні анша жыл мір сріп келе жатандыымен ажыратылады. Бл айырмашылытарды нтижесі оларды лтты кш-уаты трысынан аландаы мемлекеттерді тесіздігінде крінеді, сонымен атар, здеріні егемендігін ораудаы оларды ммкіндіктеріні те еместігін білдіреді.

Мндай тесіздікті нтижесі халыаралы аренадаы оан мемлекеттерді іс-жзіндегі иерархиясы тн болып келетін халыаралы стратификация болып табылады. Осы кзарас трысынан аланда, кшті державаларды, лы державаларды, орташа мемлекеттерді, шаын мемлекеттер мен микромемлекеттерді ажыратуа болады.

Атап крсетілгендей, мемлекеттер здерін зіні сырты саясаты арылы крсетеді. Оны негізгі міндеті – лтты мдделерді анааттандыру, елді жер аумаыны ттастыын сатау, оны ауіпсіздігі мен егемендігін орау. Сонымен бірге азіргі жадайларда сырты саясатты пндік саласы елеулі трде кеею стінде: ол зіне экология, ылыми-техникалы прогресс, экономика, мдениет жне т.б. сияты проблемаларды осып алуда.

Халыаралы йымдар барынша белсенді жне халыаралы атынастарды кп санды атысушыларыны атарына жататындыын айта кеткен жн. Оларды рліні айтарлытай артуы жне соан те дрежеде оларды жалпы саныны кбеюі де азіргі халыаралы дамуды маызды рдістеріні бірі болып табылады. Халыаралы Ассоциациялар одаыны мліметтеріне сйкес, 2005 ж. 7 мынан астам халыаралы ассоциациялар болан, ал, егер ызметі андай да бір жадайда халыаралы аренаа шыып кетіп жататын барлы бірлестіктерді брін алдырмай есептейтін болса, онда оларды саны 50 мынан асып жыылады.

Халыаралы йымдарды деттегідей, мемлекетаралы (кіметаралы) жне кіметтік емес йымдар деп негізгі екі топа бледі.

Мемлекетаралы (кіметаралы) йымдар мемлекеттер тобыны келісімі негізінде рылады; бл йымдарды шеберінде мше-елдерді зара рекеті іске асырылады жне оларды жмыс істеуі сйкес йымны ызметіні таырыбы болып табылатын мселе бойынша атысушыларды сырты саясатты кейбір орта орытындысына келуіне негізделген. Іс жзінде рбір осындай йым белгілі бір келісілген міндет пен траты органа иелік етеді, ал оларды жмыс істеуін амтамасыз ету ажеттілігі оан кіретін елдер кілдеріні лсін-лсін конференциясын шаырып тру ажеттілігін тудырады.

Мемлекетаралы йымдарды саны мемлекеттерді санынан едуір кп екенін байаймыз. Оларды саны, сіресе Екінші дниежзілік соыстан кейін се тсті. Егер ХХ асырды басында шамамен 30-дай мемлекетаралы йым болса, 2005 ж. оларды саны 300-ге жетті. Оларды брі жинаталып халыаралы атынастарды барлы салаларын амтитын, барынша дамыан желіні райды.

зіні функционалды міндеті бойынша кіметаралы йымдар халыаралы атынастарды реттеуді механизмі ретінде ала шыады. Брінен брын, олар атысушыларды сйкес кзарастары айындалатын зінше траты дипломатиялы форумдар болып табылады. Одан ары арай, оларды шеберінде халыаралы-ыты нормаларды алыптастыру мен іске асыру процесі болып теді. Аыр соында, бл йымдарды ызметі оан атысушы мемлекеттерді мінез-лына елеулі трде ыпал етеді, сонымен бірге орындауа міндетті ыты нормаларды алыптастыру жнінде гіме болмаан жадайды зінде де ыпал етеді. Басаша айтанда, мемлекетаралы йымдара атысуды зі мемлекеттер шін оларды халыаралы леуметтендіруді факторына айналды.

Сонымен атар, мемлекетаралы йымдарды рыла отырып атысушы мемлекетке атысты аланда белгілі бір автономияа ие болатындыына жне бір жаынан оларды баылауынан шыып кететіндігіне де назар аудару керек. Сонысымен де олар, алай боланда да лт стінен жоары институттарды рлін атарады. Дегенмен осы пікірге байланысты маызды бір длелдеме жасаан жн. лт стінен жоары институттар осы терминні тпнса мнінде, яни мндай халыаралы мекемелер шешімдері барлы мше-мемлекеттер шін шешімдер міндетті болып табылатын мекемелер, тіпті егер олар онымен келіспесе де бл халыаралы атынастарда сирек кездесетін жадай болып табылады. азіргі уаытта бл трізді институттар тек Еуропалы Ода шеберінде мір среді[147]. Біра, бл бірлі-жарым фактілер зінше те маызды: ХХ асырды аяы мен ХХІ асырды басындаы болмыста мемлекеттік егемендік станымдарына кзарастарды згергендігі жнінде айатайды; сір, ЕО-а атысушы елдер іс жзінде конфедерацияны субъектілеріне айналса керек. Бл азіргі лемні интеграциясыны арта тскендігін білдіреді.

Мемлекетаралы йымдарды р трлі типологиясы бар. Соны ішінде нерлым ке тараланы оларды геосаяси белгілері бойынша жне ызметіні баыты бойынша жіктеу болып табылады. Бірінші жадайда кіметаралы йымдарды мынандай типтері бліп крсетіледі: мбебеп (мысалы, Б); аймааралы (мысалы, Ислам конференциясы йымы); айматы (мысалы, ЕЫ, Латын Америкасы Экономикалы Жйесі); субайматы (мысалы, Бенилюкс). Екінші лшемге сйкес кіметаралы йымдарды келесі типтері ажыратылады: жалпымасатты (Б); экономикалы (Бкіллемдік сауда йымы – БС); скери-саяси (НАТО); аржылы (ХВ, Бкіллемдік Банк, Еуропалы айта ру жне Даму Банкі – ЕВБРР); ылыми-техникалы (Атом Энергиясы бойынша Халыаралы Агенттік – МАГАТЭ); ы орау йымы (Халыаралы ылмысты Полиция йымы – «Интерпол») жне басалары. лбетте, халыаралы кіметаралы йымдар баса себептер бойынша жіктелуі де ммкін.

Халыаралы кіметтік емес йымдар мемлекеттер арасындаы келісімдер негізінде емес, оамны ыты мшелері мен (немесе) йымдарды, мекемелерді бірлесуі нтижесінде пайда болады. Оларды ызметі мемлекеттерді сырты ресми саясатынан тыс ауымда іске асырылады. Мндай йымдар тмендегідей ш лшемге жауап береді: оларды рамы мен масатыны халыаралы сипаты; мекемені жеке, яни мемлекеттік емес сипаты; оларды ызметіні ерікті сипаты. На сондытан да мндай йымдар халыаралы атынастарды «жаа акторларыны» атарына осылады.

Халыаралы кіметтік емес йымдара атысты оларды тар жне ке тсіндірмесі бар. Біріншісіне сйкес оан оамды-саяси озалыстар, транслтты корпорациялар (ТК) жатпайды, ал, мемлекетті аморлыымен рылан жне мір сріп жатан йымдар оан тіпті де жатпайды. Мндай кзараста халыаралы кіметтік емес йымдара тек ерекше салалардаы бірнеше елдерді институттары мен индивидтеріні ынтыматасты мекемелері жатады: діни йымдар (мысалы: Шіркеулерді Экумендік Кеесі); алымдар бірлестігі (мысалы, Пагоуш озалысы); спортты (ФИФА); ксіподаты (МФП); ыты (Халыаралы Кешірім) жне т.б. Ке маынасындаы халыаралы кіметтік емес йымдара оамды-саяси озалыстар да жатады (мысалы, Социалистік интернационал – Социнтерн) жне «жеке транслтты кіметтер», ТНК сияты жне кейбір зіні рылымы мен рамы бойынша кіметаралы йымдар, олар халыаралы ауымдастыа зіні экономикалы ыпалын ныайтуа мтылады (мысалы, мнайды шетелге шыарушы Елдер йымы – ОПЕК).

Сір, халыаралы кіметтік емес йымдар зірге зіні халыаралы процестерге ыпал ету дрежесі бойынша мемлекетаралы мекемелермен бір атара ойылмайтын болса керек. Соан арамастан, мндай йымдарды саныны артуында адамдарды зара рекеті мемлекетті институттары арылы емес, тура рекет механизмдеріні кмегімен тікелей іске асырылатын халыаралы атынастар жйесіні алыптасу рдісі білінеді. азіргі кезді зінде мемлекетаралы йымдара араанда халыаралы кіметтік емес йымдар айтарлытай кп, сонымен бірге кптеген жылдар бойы оларды саныны траты трде суі байалады. Мселен, 1968 ж. 1899 халыаралы кіметтік емес йымдар болан, 1978 ж. – 2420, 1987 ж. – 4235, 1998 ж. – 5776[148], 2006 ж. – 7000-нан асты. Шамасы, халыаралы аренада рекет етуші ретінде мемлекетті монополиялы жадайымен белгілі бір трыда таласатын осы тектес акторларды пайда болуын жаанды азаматты оамны алыптасу процесі ретінде арастыруа болатын сияты.

зіні ызметінде бедел мен мемлекеттік билікті кшіне сйенетін кіметаралы йымдара араанда халыаралы кіметтік емес йымдар зіні ыпал ету ралы ретінде халыаралы оамды пікірді, ал, масата жетуді дісі ретінде – тікелей андай да бір мемлекетті кіметаралы йымдарына (брінен брын Б) ысым крсетуді пайдаланады. Осыан арап олара здеріні алдына ойан міндеттерін орындауды жиірек сті тсетіндігін байаймыз. Бл, брінен брын ызмет саласы адам ытарын орау, экологиялы проблемалар мен гуманитарлы кмек болып табылатын йымдара атысты.

Осылайша, халыаралы атынастар – бл лемдік аренада рекет ететін халытарды, мемлекеттер мен бірлестіктерді арасындаы саяси, экономикалы, ыты, дипломатиялы, скери, мдени, гуманитарлы жне баса да байланыстар мен зара арым-атынастарды жиынтыы. Осыан сйкес халыаралы атынастар жйесі де халыаралы атынастар субъектісіні рлінде крінуі ммкін.