Таырып. ндірісті жоспарлау

1. Ксіпорын жоспарыны міндеті мен рамы

2. ндірісті жоспарлауды принциптері мен йымдастырылуы

3. ндірісті жоспарлау дістері

4. ндірісте аымды жоспарлауды йымдастыру

5. ндірістік стратегияны дайындау

 

1. Ксіпорын жоспарыны міндеті мен рамы

Жоспарлау – бл болашата фирманы дамуы мен ызмет етуіні тиімділігін амтамасыз етуге ммкіндік беретін, шешімдерді дайындау мен абылдау процесі.

Жоспарлы шешімдерді объектілері: масат ою жне фирманы стратегиясын дайындау, фирма ызметіні ішкі жне сырты орта жадайлары згерістеріне сай ресурстарды (материалды, ашалай, ебектік) блу жне айта блу. Ке маынады, осындай шешімдерді абылдау, жоспарлы шешімдерді маызды жаы болып табылады.

Ал тар маынада, жоспарлау дегеніміз алдаы (жоспарлы) кезе ауымында алда тран масаттара жету шін фирманы наты іс-рекетін анытайтын арнайы жасалан жаттар.

Фирма ішіндегі жоспарлау келесідей негізгі міндеттерді орындайды:

ü оны ызметіні масатын жне оан жетуге кмектесетін наты міндеттерді рады;

ü фирманы жне оны басару жйесіндегі рылымды айта ру шін ажетті негізді райды;

ü осы масатара жету процесінде жмысшыларды ызметін йлестіру шін негіз рады;

ü шешімдерді жасы нсасын тадауды амтамасыз етеді;

ü фирма ызметіні нтижесін баалауа кмектесемін, стандарттар мен крсеткіштер жйесін рады.

Жалпы айтанда, жоспарлау арылы фирма барлы рылмдарыны тиімді ыраты нтижесіне жетеді, болашата белгісіз теріс нтижені жояды, олда бар ндірістік леуетті толы олдануды амтамасыз етеді.

Наты ксіпорын ызметінде келесідей жоспарларды трлері болады:

· стратегиялы жоспар – за мерзімді жоспар, кбінде 10 – 15 жыла рылады.

· за мерзімді жоспарлар – бір неше жыла жасалынады жне фирма стратегиясыны жекелеген мселелерін шешуге баытталан жоспарлар. Бндай жоспарлар стратегиялы жоспарды бір блігін райды;

· аымды жоспарлар – аымдаы аржылы жылдаы фирма ызметіні барлы баыттары бірігетін жоспарлар;

· жедел жоспарлар – ыса мерзімде ксіпорын ызметіні наты мселелерін шешуге арналан жоспарлар;

· инвестициялы жобалар – ндірістік уаттарды модернизациялауа немесе жаартуа баытталан, капитал салымдарыны жоспары;

· бизнесжоспар – жаа фирма ашуа арналан жоспарлар, онда ксіпорын ызметіні бадарламмасы, ксіпорын ызметіні наты жетістіктері бойынша наты шараларды жоспары, ктілетін шыындар мен табыстар крсетіледі. Бл жоспар маркетингтік зерттеулер негізінде дайындалады.

Жоарыда крсетілген жоспарлар тжірибеде ш негізгі типке біріктірілуі ммкін.

Біріншіден, жоспармасат, болашата басару объектісі мен оны жекелеген элементтеріні жадайынан ктілетін санды жыне сапалы асиеттеріні жиынтыын крсетеді.

Екіншіден, айталанып отыратын ісрекеттер шін жасалатын жоспар, стандартты ситуацияларда орындау тртібі мен оны мерзімін крсетеді. Мысал ретінде, транспортты жру кестесі мен кино сеанстарды кестесін жне т.б. айтуа болады.

шіншіден, айталанбайтын ісрекеттер шін жасалатын жоспарлар, айта туындаан мселелер, ерекше шешімдер шін рылады. Олар фирма ызметіні дамуы мен згерісін сипаттайды. Бндай жоспарлар бюджет, бадарлама, жйелік кесте нысанында рылуы ммкін.

 

2. ндірісті жоспарлауды принциптері мен йымдастырылуы

Жоспарлау процесі біратар принциптерге немесе ережелерге негізделеді.

Негізгі, бас принциптерге, ндірістік демократия жадайында нарыты жоспарлауда, оны бастапы кезендеріндегі жоспарлау жмысына ызметкерлерді максималды саныны атысуы болып табылады.

Жоспарды баса принципіне, фирманы шаруашылы ызметі сипатына сай здіксіздікті жатызуа болады, нтижесінде жоспарды бір реттік акті ретінде емес, яни згеріп жатан жадайлара сай йымды айта жаарту жобаларын ру, ресурстарды блу, стратегияны дайындау, масат ою, жоспар ру процесіні немі жаартылып отыруы деп арастыруа болады.

Жоспар процесіні негізінде йлестік жне интеграция принциптері жатыр. Жоспарлы ызметті йлестігі бір дегейдегі блімшелер арасындаы «горизонталды бойынша» жргізілсе, ал интеграция - жоары трандар мен тменде трандар арасындаы «вертикалды бойынша» жргізіледі.

Жоспарлауды маызды принципі немділік болып табылады. Оны мні, жоспардан алынатын нтижені максималдыымен байланысты, масаттара жету жолдарын арастыру болса, ал жоспарды ру шыындары одан кп болмау ажет.

Таы бір принцип, жоспарды орындауа жадай жасалмаса, онда ол ааз бетінде орындалмай ала береді.

Жоарыда аталан принциптерден баса, тжірибеде баса да принциптер (жоспарлауды ылыми сипаттамасы, пропорционалды, жоспарларды дістемелік бірлігі, жинатаулы, отайлы жне т.б.) олданылады.

Жоспарлау принциптерін жзеге асыру кейбір ережелер мен талаптарды олдануа жадай жасайды:

1. Басару дегейлеріні байланысы

- «Жоарыдан тмен» жоспарлау (жоспарды натылау)

- «Тменнен жоары» жоспарлау (жоспарды ірілендіру)

- Жоспарсыз жмыс жасау (толы кілеттілік)

- Нтиже аймаындаы жоспарлау (жартылай кілеттілік)

2. Кнтізбесіне байланысы

- Кнтізбе аралыы бойынша клемді жоспарлау

- Жмысты аяталу мерзімі бойынша ата жоспарлау

- Жмыс кезектілігін еркін жоспарлау

3. Жоспарлау шегіні затыы

- Бір аралыа жоспарлау (дискреттік жоспарлау)

- Жылжымалы жоспарлау (жоспарлы шек есепті мерзімнен за)

- алды жоспарлау (жоспарлы шектік азайюы)

- Икемді жоспарлау (жоспарлы шекті тадаумен байланысты)

4. Алдыы нтижені ыпалы

- "Нлдік" дегейде жоспарлау (брыны міндеттер жойылады)

- «айталанатын» жоспарлау (брыны міндеттер орындалады)

5. Жоспарлау кезіндегі айнымалылар

- Тапсырыс бойынша жоспарлау

- нім тобына бойынша жоспарлау

- Техникалыэкономикалы крсеткіштер бойынша жоспарлау

- рамдасан жоспарлау

6. Жоспарлау объектілері арасындаы байланыс

- «Тар» орын бойынша жоспарлау

- «Шыудан кіруге дейінгі» жоспарлау

- «Кіруден шыуа дейінгі» жоспарлау

- нім бірліктерін рет ретімен «ткізу»

7. Жоспарлау аымдары

-нім аымы (шикізат, материалдар - дайын нім оймасы - сатып алушылара жеткізу)

- Шыын аымы (шикізата, жмыс кшіне, ралдара кеткен шыындар - дайын німні ны - ндіріс - ткізуге кеткен шыындар)

-Аша аымы келесілерді есебімен бааланады (сату клемі, баа динамикасы, сауда жне клік шыындары, стеме шыындарыны динамикасы, німні мірлік циклы, табыс жне шыын арасындаы сім атынасы)

8. Жоспарлы жмысты йымдастыру принципі

- Жоспарлы ызметті мамандандырылуы

- Жоспарлау процесттерін блу жне жоспарды тзету

- Нормативтік жоспарлау жне жоспарды кнтізбелік мерзіммен байланыстыру

- Компьютерлік жйе арылы жоспарлы жмысшыларды зара іс-рекеті

- Ксіпорынны бір сызыты рылымы ретінде жоспарлауды іске асыру.

 

3. ндірісті жоспарлау дістері

азіргі уаытта жоспар руды бірнеше дістері бар, олар: балансты, нормативтік, математикалыстатистикалы.

Балансты діс,фирмада бар немесе болатынресурстарды зара байланысына жне жоспарлы кезе (жоспарды руа ажетті мерзім) ауымында ресурса деген ажеттілікке негізделеді. Егер ттынуа ажетті ресурстар аз болса, онда дифицитті жою шін осымша кздерді іздеу басталады. ажетті ресурстарды сырттан тартуа болады, немесе з шаруашылыында рационализациялау жолымен алуа болады. Егер ттынуа ажетті ресурстар аса кп болса, онда мселені керісінше шешу керек немесе артышылытан тылу ажет.

 

Ресурстарды кздері	Ресурстарды блу
1. Кезе басына алан алды 2. Сырттан келген тсімдер 3. Ішкі резервтер	1. Аымды ттыну 2. Сырта ткізу 3. Кезеге соына алан алды
Барлыы	Барлыы
Баланс	Баланс

 

Бндай кестелер негізінде балансты басару жатыр, кезе басына алан алды, олара ішкі жне сырты кздерден келген тсімдер шыындар сомасына (сырта ттыну мен сату) жне кезе соына алан алдыа те болуы ажет.

Жоспарлауда натуралды баланстармен атар, нды баланстар да кеінен олданылып жатыр. Бл бірнеше жадайлармен тсіндіріледі:

Біріншіден, фирма нарыты атынастарды субъектісі болып табылады, ол ызметіні жадайын жасауа ажеттіні барлыын сатып алады жне ндірілген нім мен ызметін ашаа сатады. Демек, ресурстар мен дайын німні барлы аымы басынан ашалай сипатта болады, бл жоспар ру шін ыайлы болып табылады.

Екіншіден, кейбір ресурстар мен німдер тжірибеде тек ана нды лшемде айтылады, мысалы, апарат, интеллектуалды меншік жне т.б.

шіншіден, р тектілі ресурстар мен німдерді жалпылайтын крсеткіштер тек ашалай кріністе болады, йткені лі кнге дейін бір тонна артоп пен бір литр стті немесе темір массасымен электрэнергиясыны килловатын осу дісін ешкім ойлап таппаан.

Ебектікбаланстар да алуан трлі болуы ммкін. Жмыс уаытыны балансы бір жаынан фирмада бар кезедегі (сааттаы) оны ресурстары, жне, екінші жаынан, осы уаытты р трлі жмыстара блінуі. Сонымен атар, ебекке жмыс кшіні балансы жне оларды озалысы жатызылады.

Нормативтік дісбелгіленген кезеде жоспарлы міндеттер негізіне нім бірлігіне жмсалан р трлі ресурстар (шикізат, материалдар, жабды, жмыс уаыты, ашалай ресурстар жне т.б.) шыындарыны нормасы кіреді.

Жоспарлауда олданылатын млшерлер натуралды, нды жне уаыттылы болуы ммкін.

Натуралды млшерлер нім бірлігін ндіру шін ажет материалды ресурстар (шикізат, энергия жне т.б.) шыынын крсетеді.

нды млшерлер р трлі ресурстарды жалпылайтын шыындар, немесе ашалай нысанан басаша крсете алмайтын шыындарды (амортизация), немесе тікелей аша шыындарын (нім бірлігіне тленетін ебек аы) крсетеді. Уаыт млшерлері жмысты орындауа немесе оларды жеке элементтеріне кеткен шыындарды крсетеді. Осылайша, жедел уаыт млшері, жмыс орнына ызмет ету уаыты, жеке зілістер уаыты, дайындау-аятау уаыты жне т.б. блінеді.

Жоспарлау дісіні шінші тобын математикастатистикалы діс райды, ол р трлі лгілер негізінде отайландырылан есептер арылы орындалады арапайым лгісі статистикалы болып табылады. Статистикалы лгілер аржылы операцияларды жоспарлауа, аымдаы салымдар мен берілген пайызды млшерлерге негізделе отырып, болашата алатын табысты есептеуге ммкіндік береді. сіресе аржала жоспарлау саласында кеінен оланылады.

 

4. ндірісте аымды жоспарлауды йымдастыру

ндірісті тактикалы жоспарлау бір жыла немесе одан да ыса мерзімге арналан. Ол аымды (ыса мерзімді, жедел) жоспалар негізінде рылады, жоспарлы кезеде фирманы алдында тран мселелерді шешуді тактикасын райды. Аымды жоспарлау дегеніміз ойылан масаттара жету шін, ндірісті барлы элементтеріні ттас рекетін амтамасыз ететін, фирма ызметіні процесін дайындау мен жргізу тжірибесі мен теориясыны жиынтыы.

Аымды жоспарлау фирманы стратегиялы жоспарын іске асыруды кезеі болып табылады. Нарыты экономикада аымды жоспарлауды негізі аымды жылдаы німді ткізу болжамы болып табылады. Сонымен бірге, стратегиялы жоспара араанда аымды жоспарды нтижесі згеше. Жоарыда айтыландарды ескере отырып, аымды жоспарлауды рылымды сызбасын келесідей бейнелеуге болады (3.8.1- сурет).

Аымды жоспарлау ксіпорынны ртрлі ызмет трлері бойынша жоспарлар жиынтыын крсетеді. Аымды жоспарды дайындау блімшілерден басталуы ажет. Оларды алдарында тран (стратегиялы масаттарды жзеге асыру ажеттілігін туындайтын) міндеттер, оларды шешу шін ажетті ресурстарды болуы мен рекеттер жоспарын дайындауды талап етеді. Соында жоспарлар блімшелер шін бюджет немесе смета трде жасалады. ткізу болжамы – блімшелерді барлы бюджеті рылатын негіз болып табылады. Ксіпорынны аымды жоспарын дайындауды кезектілігі келесі кестеде келтірілген.

ыса мерзімді жоспарлар, аымды жоспарларды раушы блігі, ттас фирмаа жне жекелеген блімшеге бір жыла дейінгі мерзімге кнтізбелік жоспар трінде жасалады. Олар ызметті мынадай салаларын амтиды: ылыми зерттеулер, маркетинг, материалды-техникалы амту, ткізу, ндіріс, олда бар материалды жне аржылы ресурстар жне бюджет трінде болады.

 

3.8.1 - сурет. Аымды жоспарлауды рылымды сызбасы

 

 

 

 

 

3.8.2 - сурет. Ксіпорын ызметін аымды жоспарлау кезіндегі жоспарлар артышылыы

Жедел жоспар бір кннен он жмыс кніне (екі кнтізбелік аптаа) дейінгі аралыты амтиды, кбінде туліктік болып табылады. Мндай жоспарлар кбінесе ш негізгі элементтен трады:

ü ндірістік уатты наты жктілігін крсететін учаскелерді, цехтарды ндірістік бадарламасы;

ü осы блімшелерді жедел міндеттері;

ü технологиялы тізбек бойынша німдер мен оны жекелеген бліктеріні озалыс жоспаркнтізбесі.

Жоспарлау кезедері жне басару дегейлері бойынша аымды жоспарларды жасау кезектілігі тмендегі суретте крсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.8.3 - сурет. Аымды жоспарлау барысында жедел жне ыса мерзімді жоспарларды дайындау кезектілігі

 

Осылайша, жедел жоспарлар технологиялы циклді жекелеген операцияларын орындау кезектілігін, жабдыты жктілігін; осыан кететін уаытты; олда бар ндірістік уаттарды, материалды ресурстарды, персоналды есебімен адамдарды орналастыруды анытайды. Осыны барлыы ндіріс процесінде німдер мен оны жекелеген элементтеріні озалысын уаытылы йлестіруге жне кеістікте ыайлауа, ндірістік процесті жргізуде отайлыты амтамасыз етуге, ресурстарды рационалды олдануа, ндірістік міндеттерді толы клемде жне уаытылы орындауа, блімше жмысыны ажетті ыратыын сатауа ммкіндік береді.

 

5. ндірістік стратегияны дайындау

Ксіпорынны масаты оны ызметіні соында андай нтижені кздейтінін крсетсе, ал стратегиясы осы нтижеге жету жоларын, баыттарын анытайды.

Ксіпорынны стратегиясы оны наты жадайыны ызмет ету ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Біра барлы ксіпорындар стратегиясын анытау барысында мынадай мселелерді шешкен жн;

1. андай ндірістерді тотату керек?

2. андай ндірісті жаластыра беру керек?

3. Алдаы уаытта андай ндіріске кшу ажет?

азіргі нарыты жадайлар іс жзінде басты баытты кздейтін стратегиялар эталонды стратегиялар деп аталады. Олар ш топа блінеді:

1 - топтаы стратегиялар:

ü ндіретін німні сапасын жасарту;

ü жаа нім ндіруді бастау;

ü нарыта зіні артышылыын крсету.

2 - топтаы стратегиялар. Стратегияны интеграциялы дамуы, яни жаа рылымды осу арылы ксіпорынны су жолдары жатады.

3 - топтаы стратегиялар. Бл масаттылы пен ысарту стратегиясы. Егер ксіпорынны ндірісі за уаыт бойы сіп келіп, е соы кезде ол лдырай бастаса, нарытаы згерістерге арай пайда келмесе, онда ксіпорын нысаналы трде жоспара з ндірісін ысартуа мжбр болады.

Ксіпорын ала ойан стратегиясыны жзеге асыру шін зіні іс-рекетін ай баытта, андай задар негізінде орындайтынын анытайды, яни зіні саясатын жне тактикасын белгілейді, ала ойан стратегиялы масата жету жолдарын анытайды.

Ксіпорын стратегиясын орындау шін з ызметінде мынадай шарттар орындалуы тиіс:

Ø ксіпорынны масатты стратегиясы сол ксіпорынны барлы ызметкерлеріне тсінікті болу керек;

Ø стратегияны орындауа ажетті ор уаытылы жеткізіліп труы ажет;

Ø абылданан стратегияны орындау шін ксіпорынны рылымыны тиімділігіне аса кіл блінуі ажет.

ндірістік стратегия деп жйені дамуыны негізгі масатына жетуге кмектесетін тсілдер мен ережелер жиынтыын тсінеміз.

Экономикалы басаруды стратегиясы немесе экономикалы стратегия:

а) стратегиялы масаттара экономикалы тиімді жетуді амтамасыз ететін ережелер мен дістерді даярлайды;

б) осы масаттара тиімді жетуде стратегиялы бадарламаларды даярлау мен ткізуде барлы атысушыларды ызытыруа баытталан, стратегиялы масаттара жету ережелері мен дістерін даярлайды.

Басаша айтанда, экономикалы стратегия дегеніміз масаттара тиімді жетуді экономикалы дістері мен ралдары.

Ксіпорынны экономикалы стратегиясы оны блімшелерімен жргізіледі. ндіріс стратегиясы ксіпорынны экономикалы стратегиясы негізінде жасалады, сондытан ол ксіпорынны р рылымды блімшесі шін элементтер мен факторлар натылайды.

Ксіпорынны стратегиясы зіні ндіріс функциясы арылы ттынушылара ажетті нім немесе ызмет етуді амтамасыз ету.

Ксіпорынны экономикалы стратегиясы келесідей элементтерді амтиды:

1. Масаттар жйесі – ксіпорынны басты баыты, оны жалпы жне спецификалы масаттарын ммкін мерзімдер мен оларды ткізу сатыларын ескеру мен ранжирлеу. Стратегиялы шешімді абылау кезінде, кбінде стратегиялы сипаттаы масатты тадауда, ксіпкер тадаан масаты баса масаттар мен баса да нары субъектілеріні ызыушылытарын сипаттайтын масаттарына сер етпейтінін баалау жне стратегиялы леуетте аныталан тиімділік келетінін анытау ажет. Стратегиялы масаттарды тадау рашанда альтернативаларды анытаумен байланысты, яни осы масата жету шін, нені жоалтуа болатынын баалау.

2. Ресурстарды блудегі артышылытар. Ксіпорынны ресурстары рашанда шектеулі боландытан, ксіпкер осы ресурстарды олданудан лкен німділікті амтамасыз ететін андай масаттара жету керектігін анытайды, оан бсекелік артышылытарды амтамасыз етеді.

3. Осы немесе басада басарушылы іс-рекеттерді жргізу ережелері. Кбінде олар ксіпорынны азіргі жне болашатаы ызметін баалауа, ксіпорын ішіндегі атынастарды реттеуге, жекелеген операцияларды орындауа, сырты ортамен арым-атынасты реттеуге арналан.

Экономикалы стратегияны даярлау ксіпорын ызметіні жалпы баытын анытаумен аяталады, осы баытпен жру оны масаттарына жетуге, кеейтуге жне позицияларын атайтуа ммкіндік береді. Осы баыттар кейін ртрлі дегейдегі жобаларда, бадарламаларда, ндірісті аымдаы жоспарларында жне стратегияны ткізуге баытталан, тжірибелік іс-рекеттерде натыланады.

Стратегияларды жасау – за жне ебек сыйымды процесс, сондытан оны бірнеше жыл сайын арастырып отырады. Ксіпорындар мір талабына сай бірнеше стратегиялар жасайды. Оларды ішінде е бастысы – бас стратегия, ксіпорынны басты баытын жзеге асыру дісін крсетеді. ызметтік стратегия жекелеген блімшелер алдында тран, ксіпорынны ерекше масаттара жету жолдарын крсетеді.

Менеджмент саласындаы белгілі батыс маманы Б.Карлоф ксіпорынны стратегиясын анытайтын тоыз негізгі факторларды атап тті.

1. корпоративтік миссия;

2. бсекелестік артышылытар;

3. бизнесті йымдастыру;

4. ксіпорынмен шыарылатын нім;

5. ресурстар;

6. ксіпорын рлымындаы ктілетін згерістер;

7. нары жне оларды шекаралары;

8. жетілдіру бадарламалары;

9. менеджерлер мдениеті.

зіні мазмны бойынша жергілікті масаттар баынышты сипаттаы масаттар болып табылады, яни ндірістік масаттар ксіпорынны экономикалы стратегиясыны ке ауымды масатын жргізуге ммкіндік беретін жетістіктер жиынтыы.

Жергілікті масаттара ойылатын жалпы талаптар келесідей:

- масаттар наты жне лшенетін болу ажет;

- масаттар уаыт бойынша баытталан (за мерзімді, орта мезімді, ыса мерзімді) болуы керек;

- масаттар жетілуі тиіс;

- масаттар зара олдаушы болуы керек.

Экономикалы стратегияны жергілікті масаты ішкі жне сырты факторларды серінен рылады. Осыларды осындысыны есебі ксіпорынны негізгі баытын, оны ндірістік жадайын жне бсекеге абілеттілігін баалайды.