Фил-ны негізгі функциялары.

Философия жне дін.Философия мен дінні жаындыы сол, ол екеуі дниеге арасты оамды – тарихи формалары ретінде дниені тсіндіруді жне адамдарды санасы мен міез лына ыпал жасауды сас міндеттерін шешеді. Алайда оларды бір-бірінен айырмашылытары да орасан зор. Мындаан жылдар бойы тере діни сенімдегі адамдарды ішінде философиялы пайымдауы бар адамдарды сны болмашы ана болды. Философиялы пайымдауа аыл-ой бостандыы тн. Діни кзарас стем болан ол жылдарда здігінше еркін пайымдау жасауа тек тиісті білімі бар, аыл-ойы жетік, рухани жаынан табанды адамдар ана аблетті болды. Ал адамдардын басым кпшілігіні дниегекзарасы ді мен мешіт, шіркеу таайындаан тсініктерден, адамгершілік міез-лы талаптарынан тыс шыа алмады. Діни соыр сенімге негізделген, жасылы пен жаманды дайдан ана ктетін ол дние туралы кзараспен салыстыранда, философия бірінші орына бл дниені жіне ондаы адамны орнын білім мен аыл-ой трысынан тсіндіретін теориялы кзарасты сынды. Сйтіп, наты баылауа, логикалы талдау мен жалпылауа, длелдеу арылы тжырымдауа негізделген философиялы ой-пікірлер ияли мифологиялы бейнелер мен шындыты брмалаушы діни жалан сенімдерді біртіндеп ыыстыра берді.

Философия жне саясатСаясат дегеніміз таптар, лттар жне мемлекеттер арасындаы атынастарды, сондай-а таптарды кімет билігі шін жргізетін кресін амтитын оамды атынастар саласы.Саяси идеологияны ерекшелігі сол, ол кресуші таптарды негізгі, тпкі мддесі — экономикалы мддесін бейнелей отырып, оларды бір-бірімен атынасын, мемлекетгік кіметке деген кзарасын, сол оамны сол даму сатысындаы леуметтік-саяси рылысын, баса оамдар мен мемлекетгерге деген кзарасын т.б. крсетеді. рбір тапты саяси кзарасы сол тапты мдцесіні рухани крінісі болып табылады. Тапсыз саяси идеология болан емес жне болмайды да. Кез келген анаушы тапты тпкі масаты зі стемдік жасап отыран кездегі экономикалы базисті сатап, ныайта беру, демек, аналушы тапты арсылыын басып, анауды кшейте тсу. стем тапты саяси санасыны мазмнын анытайтын, міне, осымасат. Мселен, буржуазияны саяси идеологаясына капиталистік оамны экономикалы жне саяси атынастарын, буржуазия кіметін ныайту идеясы тн.оамда таптар жойылса, онда саяси идеология мен ы та жойылады. Ол кезде ы пен моральды нормаларды арасында айырмашылы болмай алады да, оамдаы тртіптерді орындау моральды нормалар мен ережелер арылы жзеге асады. Мселен, алашы ауымды коамда дл солай болды.Саяси идеология мен ы оамдык, сананы барлы формаларына кшті сер етеді. Саяси идеология таптардьщ тпкі масатынын тікелей керінісі, экономиканы тйдектелген крінісі боландытан, ол оамды сананы барлык формаларын біріктіріп, оларды коам дамуындаы роліне баыт береді.

 

Философиялы козарастар ерекшелігі. Философия – дниеге кзарас.Кез келген адамны мірдегі, оамдаы оиалара белгілі бір кзарасы болатынын айтты. Біра кз арас алуан трлі.Мселен,жай,арапайым,кнделікті мірден,трмыстан туан “отбасы, оша асы” дегендей кз арас.Ол кзарас – негізінен дрыс,аыла сыйымды, мірден, кнделікті байаудан туан,практикада аныталан кзарас. Ондай, мірден туан кзарасты уаыздайтын адамдарды халы сыйлаан, дріптеген, дана адамдар атарына осан.Дегенмен, кзарасты брі бірдей бола бермейді.Діни,идеалистік кзарас та бар.Ал материалистік диалектикалы кзарасты алса, ол белгілі объективті задылыа негізделген. Ол задылыты біліп, мірде олданан адам дниені саналы билей алады. Ол р нрсені тегін, даму задылытарын, бадарын біледі, келешегін болжайды. Соан сйкес рекет жасайды.Халы санасына ылыми сенімді алыптастыруа себепкер,негіз болады.Илануды да екі трі бар – ылыми жне ылыми емес жатары да бар.ылыми илануа сенген адам р нрсені объективтік негізіне, задылыына іледі, бос даурыудан зін аула стайды. Ондай адамдар з сенімін оп – оай згере бермейді дедік. Мндай адамдар былысты негізіне бден тсінген со ана бірте – бірте тсуі ммкін.

 

Философияны негізгі функциялары.Фил-ны негізгі 4 функ-сы бар. 1.Экспликация-белгілі бір мдениет н/е адамдарды тарихи-оамды мірі ттастай негізге алатын тжірибеформасы.Кзарас(ымдар арылы дниені ателігін тсіндіреді) е басты идеяларды анытайды;оларды мдениет универсалийлері д.а. 2.Рационалды фун/сы-теориялыформасы,фил.ойды,пікірді ымды ж/е логикалы формаа келтіру.Келесі функ.-жйелеу,фил.р трлі формадаы адамзат тжірибесіні нтижелерін теориялы трыдан тжырымдайды.4.Сынау-мдениет дамуындаы айшылытар мен адамзат іс-рекетіндегі пендешіліктерді сына алу,мірді мнін анытау,пайымдау барысында алыптасан зімшілдік пиылдарды шкерелеу,адам мен табиат,адам мен адам арасындаы атынастардаы аыла сыймайтын ой мен істі табиатын мазмнын ашып крсетеді

Фихтені субъективті идеализміИогани Готлиб Фихте Кантты сана белсенділігі туралы ілімін ілгері дамытуа кш салды.Фихте таза субъективтік идеализмні кілі еді.Ол дниені тпнегізі етіп субъектіні немесе «Менді» тадады.Фихте Кант ойан айшылытар туралы мселеге жааша арады.Егер Кант шін айшылытар аиата мтылан аыл-ой шін аттап те алмас кедергі болса, онда Фихте шін олар-дамуды, рекетті кзі.Фихтені «Мені» зн арама-арсылыына айналады, содан кейін олар бірттастыа бірігеді.Фихтені «Мені» ешандай да адамны жеке басы емес,жалпы лемдік«Мен».Фихте философиясыны ысаша мні мынаан келіп саяды:бкіл лем- ой тербейтін «Мен» з санасыны жай-кйін, з санасынан туындайтын тйсіктерді танып-білуге мтылады.

Фома Аквинскийді фил/сы.Ф.Аквинский(1225-1274) зіне дейінгі ойшылдарды универсалийлер туралы барлы идеяларын жйелей отырып ортаасырлы схоластикалы ойлауда зіні радикалды адамымен ерекшеленді. Бл айта пайымдауды мні табиатты, адамды,оны дайа атынасын зерттеуге негізделді.«Тн туралы ой жан туралы ой жекелеген субстанция жайлы ойа,ал бл дай туралы ойа жетелейді»,-дегенФ.Аквинскийді кредосы аристотелизмді христианды трыда айта пайымдаумен сипатталатын схоластикалы фил. Дамуындаы жаа кезеді білдіреді. Ол сондай-а креационизм идеясын да сынады.Ф. Аквинскийді ілімі-христианды діни ілім мен перипатетизм фил/ны, христианды теология мен пайда болып келе жатан жаратылыстанымны арасындаы ымыраа келушілік.

Француз аартушыларыны философиясыИдеялы трыдан жаа философия, 17асыр философиясыны дстрін жаластырушы жне оны натылаушысы. Философиялы ойларды эволюциялы ерекшеліктері айындала бастады. Аылшын ойшылы Бэкон мен Локкты философиясын жаластырушы француздар Дидро мен Гольбах болды. Ал Декартты идеяларын неміс философы Кант жаластырды. Франция бл кезде буржуазиялы революцияны арсы алу барысында брыны феодалды жне клерикалы идеяларды терістеуде философтарды белсенді рекетін ажет етті. Францияда философия университет абырасынан тыса шыып, тыйым салынан баспаларда жариялана бастады. Философия идеологтар мен саясаткерлерді ісіне айналды. 18 асырда философиялы тербелістер Англияда басталып, Франция, Германияа ыысты. 18 асырда Франциядаы философия оамды мдени озалысты дамуындаы аартушылыты негізгі кшне айналды. Философ аартушылар философиялы сананы кптеген сратарды базистік инстанциясы деп тсінді. Бл трыда лы француз революциясыны идеологтары Жан-Жак Руссо мен Вольтерді ебектері ерекшеленеді. Вольтер е алаш діни фанатизмді, феодалды абсолютизмді, наным сенім мен адасушылыты, билік пен заны ателіктерін сына алады. Вольтер шынайы дінні жатаушысы болды. Шынайы дін деп, ол жалпы адамзата орта моральдік принциптерді айтады. Вольтерді ойынша, моральді басты принципі моральді басты принципі ертедегі данышпандарды «зіне тілемегенді, басаа жасама» атты наыл сзіне негізделген. Вольтер шыармашылыыфилософияны баса ылымдар сияты олданбалы сипатыны бар екенін айындауа негізделеді. Вольтер 1791 жылы Париждегі лы адамдара арналан Пантионда жерленді.Жан-Жак Руссо да Вольтер сияты француз аартушылар кіліні бірінші толыны. Ол адамдар арасындаы тесіздікті жеке меншік пен мемлекеттік рылымны теріс жаынан креді.Ол адамдара табиата оралуды сынады.ылымды жатаушы – цеинтист, жатамаушы – антицеинтист.Біра кейіннен кзарасын біршама згертіп, оамды келісім шартты орнату адамдар арасындаы тесіздікті жоя алады деді. За шыарушы билік, оны ойынша, халыты иелігінде болуы керек. Бл жерде ол халы туелсіздігін орайды. 18 асыр Француз аартушылар философиясыны шыы Дидро жне Гольбах болып саналады. Дидроны 35 томды идеясы аартушылы шыармасфыны айын белгісі. Гольбах пен Дидро сияты алашы энциклопедистер 1770 жылы «табиат жйесі» атты ебегі библияны материализмі есебінде абылданды.Гольбах материалист боландытан, материяны рухани мірден туелсіз мір среді деді. «Е иын феномен адам санасына тсіндірме бермек боланда, оны табиатты модификациялануы», - деп тсіндіреді(Гольбах).«Материяны мір сруі - озалыс» (Гольбах). озалысты ол механистік, химиялы, биологиялы деп блді.Оны ойынша, табиат – бтіндік, ол себеп салдарды жаласы деп тсіндіреді.Сондытан бл жерде дінге орын жо деген. Гольбах – атеист. Барлы былыстар ажетті жне де ол задар объективтілігіні салдары дейді. Оны ойныша, кездейсоты табиатта жо. Заттарды тртіппен орналасуынан жер бетінде мір пайда болды. Е жоарысы Адам мірі деген. Оны ойынша, идеялар адамны тжірибелік іс рекетінен туындайды.

Фрейд фил.даы “сублимация” ымы.ХХ асырда пайда болан аылды еместікті бір кілі австриялы физио-психолог З.Фрейд. Ол философияда психоанализ (Psyhe-жан, Analycis-шешім) ілімін негізін салды. Ол адам психологиясыны ш тпнегізін арастырады: МЕН(эго), ЖОАРЫ МЕН(супер эго), ОЛ(ид). Фрейдті басты идеясы жеке адамны “психосексуалды дамуы” жнінде. Яни бл теория бойынша, бейсаналыты негізін сексуалды инстинктер алайды. Сексуалды инстинктер жалпы инстинктермен байланысты сублимация (басып жаныштау) жне комплекс (жина) ымдарымен айындалады. Сублимация дегеніміз – дейді Фрейд, - тежелген “жасынан” сексуалды инстинкті бейсексуалды (деби шыармашылы, саяси жне оамды іс-рекеттер т.б.) іс рекеттер тріне ауысуы. азіргі кезе мен мдениетті болашаын болжай отырып, ол неврозды алып тастау шін мдени суперэгоны рационалды парадигмасы арылы сексуалды анааттану дрежесін кеейту ажет деген сыныс айтады. Фрейдті ебектері: "Тс круді жору" (тс – ынылмаан штарлы крінісі), "Кнделік мірді психопатологиясы" (бейсаналылыты р трлі формаларын талдайды), Психоанализге кіріспе (адам менталдыы топографиясын жасап шыарады), Мдениетке наразылы (мдениет пен ркениет мселелерін сынайды).

 

Хайдегер ф-ясы туралыИррационализмні кейбір идеяларын одан рі дамытан экзистенцмализм. Оны негізгі кілдеріні бірі болып Хайдеггер жатады(1889-1976).Экзистенциализм ш баытта дамыды.Соны біріншісіне жататын – Хайдеггерді болмыс туралы іліміні негізінде алыптасан эк.онтологиясы.Оны ойынша болмыс деген материалды былыс емес, ол зіні мбебаптыынан туындайтын белгісіз нрсе.Адам оны таным процесінде арастырады, ол туралы тере ойланады, оны тсінуге тырысады, осыдан ол адамны мн маынасына айналады дейді.Оны ойынша болмыс туралы ойлар адам болмысы туралы мселеге айналады.

Ш. Улихановты леуметтік кзарастары.аза аартушыларыны негізін салушы Шоан Шыыслы Улиханов (1835-1866) – демократиялы лтты мдениетімізді крнекті кілі. Энциклопедист-алым, шыыстанушы, саяхатшы, публицист жне оам айраткері Шоан Улиханов з бойында шын мнінде еуропалы білімділік пен шыыс халытарыны мдениеті жайлы тсінікті йлестірді жне ыса мырында мол да жан жаты шыармашылы мра алдырды. Улиханов шыармашылыын 1) алыптасу кезеі (1855-1859 жылдар аралыы) жне 2) кемелдену кезеі (1859-1865) деп екіге блуге болады. Петербордан басталатын ызыты да мазмнды соы кезеі Шоанны туан жерге айтып ораланнан - міріні соына дейінгі жылдарды амтыды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоан зіні 30 жылды аз міріні ішінде этнография, азастан жне Орта Азия тарихы мен мдениеті саласында ебектер алдыран алым, аартушы-демократ Шоан тікелей философиялы мселелер жнінде ебектер жазбаан, алайда, кптеген шыармаларынан философиялы пікірлері мен тжырымдарын байауа болады. Ол «азатардаы шамандыты алдыы», «Даладаы мсылманды жнінде», «Тір(дай)» деген ебектерінде философияны негізгі мселесіне атысты пікірлер айтады. Е алдымен, Ш. Улихановты сырты дниені адам санасынан тыс мір сретіндігіне шек келтірмейтіндігін айту керек.

 

Шкрім «ш аны» туралы.«ш аны» д.а. трактатын жазуа 30 жыл уаыт кетті. Масаты:ар тзейтін бір ылымды табу.«Ебекпенен,рнекпененнер ойа тоылса,Жайнар кіл,айнар мірАр ілімі оылса».Басты мселе-ар ілімі, моральды тірегінде.«Адамдаы:ынсап,ділет,мейірім-3-і осылып ждан деген ым шыады. Орысша совесть д.а...бан нана алмаан адамны жрегін ешбір ылым,нер,ешбір за тазарта алмайды...жданы сол жанны азыы екеніне аылмен сынап істесе,оны жрегін ешнрсе арайта алмайды»-деп жазан фил-лы толау бгінгі кн талабымен де ндесіп жатыр.

Шкрім философиясдаы «ждан» ымы.Шкрім дайберділы (1858-1931) шыармаларыны негігі таырыбы мораль философиясы мен мдениет ілімін амтыды. Батыстаы матерализм жне идеализм трізді екі аныпен Шкрім шектелмей, з жолы – шінші аныпен сынады. Яни, басты мселе – ар ілімі, моралды тірегінде. Кдімгі этиканы Шкрімні «Ар ілімі» деп атуында да лкен мн бар. Себебі оны негізгі категориясы, мдениеттілікті тірегі – ождан. Бл категорияны тсіну шін Шкрімнен зінді келтірейін: «рине, жаны лген со тазарып, жоарылайтынына нанан кісі уанышта болып, жоалуына нанан кісі кініште болып біржола жоалмады-ау деп лсе керек... Жанны екі мірде де азыы – ождан, совесть деумен еш нрседен кемдік крмейді» Шкрімні ожданы ежелгі гректегі «каллокагатия», Кантты «кесімді императив» ымдарымен аттас. Ождан дегеніміз ынсап, ділет, мейірім. Шкрім з халыны жанияр лы ретінде туан мдениетіне лшеусіз ызмет етті.

Шкрім философиясы.Абай ілімін одан рі жаластыран азаты рухани мдениеті мен менталитетінде шпес із алдыран алып тланын бірі – Шкірім дайберділы (1858-1931). Оны шыармашылыыны негізгі таырыбы мораль философиясы мен мдениет ілімін амтиды. Шкрім Абайды немере іісі жне лы аынны мрасына сйенген. Ол арнайы оу орнында оымаса да араб, парсы, орыс, шаатай тілдерін з бетімен йреніп, сол тілдердегі шыармаларда дала ойшылы трысынан ой орытан. Абай сияты Шкрім де аза елі алай ркениетті, мдениетті елдер атар атарына осамын деп талпынады. Оны ойынша, бл азаматты теуі басты шарты – туан елді барлы тарихи, мдени ндылытарын жоалтпай, оларды заман талабына сйкес олдану. Шкрімні рухани ізднісіне ежелгі са-трік заманнынан алыптасан арышты дниетаным ерекше орын алады. Тір, Нр, Кн, Табиат – ол шін асиетті, киелі ымдар.

Ы Алтынсаринні аартушылы идеясыаза аартушылыыны крнекті кілі педагог –жазушысы Ы Алтынсарин(1841-1889)Ыбырай дниетанымы алыптасуына туан ел халы ауыз дебиеті прогрессивті орыс мдениеті мен Еуропа ойшылдарыны ебектері з серін тигізді. Уалиханов сияты Алтынсарин да з халыны артта алушылыын жоюды бірден-бір жолы аартушылы деп сенді жне азастандаы Халы аарту ісіні йымдастырылуы мен дамуына белсене араластыЫ Алтынсарин арнайы философиялы таырыпта ебек жазан, дегенмен аарту жне оам мселелерін талылауа арналаншыармаларында днеге кзарасты пікірлер алыптастырды Ыбарайды кптеген ледері мен гімелері оны оршаан дниені санадан тыс жне туелсіз мір сретіндігін мойындайтынын байаймыз. Жаз зен ледерінде табиатты зінше тамашалау ана емес сонымен бірге оны адам санасынан тыс жне туелсіз екендігі сезіледі. Бл – лы аартушыны дние туралы кзарасыны бір жаы екіншіден Ыбырай дниені жаратушы дай деп білген.Бл ойды ол кптеген шыармаларында келтіріп отырады. Мысалы Жаратан мнша тасын жаббар дай!Жаратты неше алуан жрт бір дайым! Деген ле шуматарында,Мсылманшылды ттасы ! бкіл дниені , жан жануарларды атай келіп Мны брі де жалыз тедесі жо , сасы жо бір дайды барлыына , бірлігіне хм кеміл жаратушы халы – адір екеніне длел болса керек деп тжырымдайды. Ойды айырып айтанда Ыбырай оршаан дниені объективті мір сретіндігін мойындайды сонымен бірге дниені жаратушы дай деп біледі Бдан Алтынсаринны дниеге кзарасы деизмге жаын екенін креміз. Кей зерттеушілер Ыбырайды стихиялы материялист дінге арсы болан деп айтып жр. Натвы араса Алтынсарин Шоан сияты татар жне Барадан келген молдалард уаыздайтын діні озбыр тріне арсы болан НИ ИЛьиминскиге 1882 жылы 12 ыркйекте жазан хатында татар жне Бара молдадаларынан оыан жастар з діні жаынан толы мешеу оны есесіне мсылман еместі бріне шпенділікпен арайтын болып шыады деп крсетеді.Мндай дмше молдаларды аыл парасатты тек Мхаммед дінінен тапысы келетінін атты сынайды.

Экзистенциализм фил.сы адам туралы.Экзистенциализм жеке адамдар «басалара» (оамды атынастара) салыстырмалы трде туелді екенін мойындайды. Жалпы аланда «басаларды» адамдарды ажыратып, дау-жанжал тудыратындыына арамастан олар зара байланыса тседі. Бл байланыс «басалармен мір сру коммуникациясы» деп аталады. Адамдар зара байланыса мтылу коммуникация алдындаы реймен, оны ммкіндігіне шбаланумен т.б. сзіз ласады. Мндай жадайда адамдар наыз «экзистенциалды» еркін тла бола алмайды. Еркін тла болу шін, ол оршаан сырты лемні жне іштегі сырты лемні серінен тылып, зіне зіні мен іс-рекетіні себептерін айындауы керек. Басаша айтанда, бостанды дегеніміз сыртты серінсіз еркін тандау. Бостандыты таы бір крінісі ол – жауапкершілік.Туаннан еркін болуа жаралан адам, бкіл лемні ауыртпалыын з мойнына ктереді, ол жалпы лем шін де, болмыс тсілі ретіндегі з шін де жауапты.(Стартр).Экзистенциалистер болмыса арама-арсы «иемдену» ымын да арастырды. Ал, адамды меншікті, заттарды езіп жаншуынан алай таруа болады? Бл сраа Марсель арама айшылыты айнар кзі адамны з табиатында дей келіп, одан шыу жолы – сйіспеншілікте, айырымдылыта,«рбандыта», иеленуді болмыс дегейіне ктеретін дінде, нерде жне философияда жатыр деп есептейді. Жалпы адамзат білмегендіктен орлы кріп отыран жо, керісінше, кп білгендіктен асірет шегіп отыр.

Экзистенциализм философиясыЭкзистенциализм немесе мыр кешу философиясы деп аталан аым асырды 20 жылдарында пайда болып алыптаса бастады. Крнекті кілдері Германияда М.Хайдеггер мен К.Ясперс, Францияда Сартр, А.Камью мен Г.Марсель жатады. Олар бар зейінін мыр кешуді маынасына, яни жеке адамны кнсі мен жауапкершілігіне, шешім абылдау абілетіне, адамны мылы масаттары мен мірге деген атынастарын анытауа аударды. Адамны мыр кешуі (экзистенция) ттас болмыс ретінде арастырылады, оны ешандай да ылыми не философиялы жолмен танып білуге болмайтындыы туралы тжырым жасалады. Экзистенциализмні идеялы бастау алатын ілімдері дат мистигі Кьеркегордан басталады. Экзистенц.ні негізгі ымдарыны бірі — орыныш. Тіршілік иесі лімнен де ертеінен де, келешегінен де орады. Шындыында лімнен оруа болмайды, йткені ол да мір сияты табии нрсе, демек оны зады былыс ретінде абылдау керек. Маызды категорияларына болмыс пен еркіндік жатады.

 

Эмпиризм жне рационализмРационализм Р.Декарт, Б. Спиноза, Г. Лейбниц, негізгі кілдері. Олар конституциялы монархияны жатады. Т.Гоббс « Левиафан » мифологиялы кітабы. Гобс – адамдар практикалы ажеттілігіне философияны пайдаланып, дінге туелсіз мір сруі керек. Олар: « Адамдар дайды зі ойлап тапты», -дейді. Дж. Локк аылда тран ештее жо, барлыы сезімде, адамны жады таза тата, туаннан бастап, оан мір бойы тжірибеде жинаан білім жазылады. Туа біткен ой жо, білім 2 трлі: арапайым жне крделі. арапайыма-жары, жылу тстерді абылдау жатады. Крделі білім – салыстыру баылау, арапайым білімді біріктіру алып.Осы эмпиризм синсуализмні жне солипсизмні тууына себепкер болады. Солипсизм негізін алаушы Дж. Берклий жне Д. Юм.Солипсизм – философиялы кзарас заттар мен былыстарды жеке адм сезідеріні жиынтыы дап санайды. Декарт екі субстанцияны мойындайды: 1) Материалды субст. – басты асиеті кеістікте орын алу. 2) Материалды емес субс. – басты асиеті ойлау. Декратты философиялы формасы: «Мен кмнданамын, яни ойлаймын, ойлаймын яни мір сремін. Рационализм танымны бірден - бір кзі аиатты ашатын рал-зерде немесе аыл дейді. ылыми таным тсілі- дедукция дейді. Ал таным процесі жалпыдан жекеге баытталуы дейді.