Мектептеріні дуние тусініктері
Астика –Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялы мектептер
Вайшешика
Вайшешика – атомистикалы ілімге негізделген мектеп. Мектепті атауы «вишеша» - «ерекшелік» деген маынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-V.. п.б. Вайшешик философиясы бкіл дниені пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арылы тсіндіруге кіл бледі. Атомны трт трлері – жерді, ауаны отты жне суды атомдар байланысы дниені ттастыын райды. Осындай тжырымы шін вайшешиктерді атомистер деп атайды.
Ньяя
Ньяя - гносеологиялы мектеп. Ол б.з.д. III . пайда болан. Ньяя философиясыны негізі Готаманы (немесе Гаутаманы) «Ньяя- сутр» шыармасында аланан. Ньяя философиясын кбінесе ойлану туралы жне сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай йарыма жетелеген себеп те бар. Готама дрыс танымны жадайына жне шындыты тануды тсілдеріне айрыша мн берген. Ньяя философиясы логикалы проблемалармен кп шылданан.
Йога
Йога – адам психологиясы, трлену дгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II . пайда болан. «Йога» сзі «шоырлану» деген маына береді, оны негізін алаушы болып кемегер Патанджали есептелінеді. Йога жйесі ведалы дстрді іс жзіне асыруа, кнделікті тіршілікте йретуге ерекше мн берді. Йога жйесі рухты дене арылы, денені сырты ызметін барлы шектеулерден босатпа, тіпті босататын теориялы нсауымен жне практикалы негізімен тартымды. Йога жйесіндегі басты мселе - жаттыу тсілдері мен практикасы арылы жеке адамды зін-зі стауа, зіні сезімі мен мінез-лын баылауа, жан дниесін баулуа йрету. Йоганы масаты – тн мен жанны йлесіміне жету. Денені шынытыру арылы жан саулыы мен сергектігін жетілдіру.
Миманса
Миманса – таным мселесімен айналысты. Ол б.з.д. III . пайда болды. Мимансаны негізі Джайминиді «Сутрасында» аланан. «Миманса» сзі «кейбір проблеманы ойлану жне сыни талдау арылы шешу» деген маынаны білдіреді. Мимансаны пні - карма немесе рсім-салт мселелері. Мимансаны бастапы масаты - ведалы салт-рсімді сатау жне орау. Сонымен атар, Миманса философиясында таным теориясы, метафизика, этика теориямен атар арастырылады.
Санкхья[
Санкхья – ос реализмді, пуруша мен пракританы абылдаан философиялы жйе. Оны негізін алаан Капила. Санкхья терминіні маынасы туралы кп болжамдар таралан. Санкхья дегеніміз - сан, танымны объектілерін санау арылы тану.
Веданта
Веданта философиялы толаныс пен талдауа толы бадар. Веданта идеясы мынандай аидаа сйенеді: ттас жне елестеулі дниені, кллі нрсені тп негізі – Абсолютті шынды, Брахман. Ол — блінбес ттас біреу. р адамны рухани «Мені», оны Атманы осы тп негізбен бара-бар.99Джайнизм ілімі мен діни тусініктері
Жайнизм –б.д.д.. V . діни аым ретінде алыптасады. Негізін алаушы – Махавира. Жайнизм мына идеялара сйенді: Адамны жаны, рухы оны тнінен, дене терісінен нзік, биік, діретті. Оны басты масаты – асірет деп тсінген, мірден азат болу. Жанны брыны мірде жасаан келесіз ылытарыны теріс салдарын осы мірде жеуге болады.»100 Ортагасырлык Б.Еуропалык философиясынын негизги фазалары мен формалары патристика сохластика-Схоластика (лат. shola – мектеп) – ортаасырлы Еуропадаы философияны теологияа баындыруымен сипатталатын философиялы мектеп. Ерте жне кейінгі cхоластика болып блінеді.
Біріншісі – XI–XII асырларды, екіншісі – XIII–XIV асырларды амтиды. Ерте схоластиканы философиялы негізі – Платон мен неоплатоншыларды ілімін христиан діні трысынан талдаудан трады. Христианды доктринаа формальды сипат беру схоластикалы іс-рекетті басты ралы логика болуын амтамасыз етті. Сондытан схоластикада Аристотельді логикасын пайдаланды. Ерте схоластиканы кілдеріні бірі – Ансельм Кентерберийский. Ол христианды ілімдегі лемні жотан жаратылуы, асиетті штікті бірлігі мен бір-бірінен блектігі, жанны мгілігі туралы догматтарды рационалды жолмен, логиканы кмегімен длелдеуге тырысты. Оны дайды болмысын длелдеуі кеінен танымал.
Схоластиканы пайда болуынан бастап, бкіл орта асырлар бойы оны кілдеріні арасында универсалиялар туралы деп аталатын дау пайда болды. Латынша “универсалис” дегеніміз – “жалпы”, “бріне орта” деген маына береді. Дау “универсалия алай мір среді?” деген сра тірегінде болды. Бірден екі арама-арсы жауап блініп шыты. Біріншілері “универсалия шын мнінде мір среді” деп санады, сондытан олар “реалистер” деп аталды. Екіншілері “объективті шындыта “жалпылы” жо, онда тек жеке былыстар ана мір среді” деген орытынды жасады
Патристика деп шіркеу кейлеріні діни философиялы ілімдерін айтады (IV—VI .). Негізгі кілдері: Климент Александрийский, Амвросий Майландский(340—397 жж.), Августин Блаженный (III—VI .), т.б. III—IV . жйеленген бл діни ілімде алашыда Христосты табиаты туралы пікірлер (дайшылды, немесе адамды табиаты туралы), ал 323 ж. император лы Константин христиандыты мемлекеттік дін ретінде абылдааннан кейін, саяси-шіркеулік мселелер алдыы шепке шыып, шіркеу кейлеріні кзарастарында з кріністерін тапты. Мысалы, Августинні ктерген басты мселесі христиан дініні артышылыын длелдеу арылы, шіркеуді жанды билеуге ытыы жне ол – аспан мен жер арасын байланыстырушы деген сияты идеяларды длелдеу шін манихеялы, скептицизмдік жне неоплатонизм аидаларын басшылыа алды. Оны осы ілімдерді кейбір элементтерін сатай отырып, христиан дініні жаа баытын алыптастыраны шін, кейін августинизм деп
аталып кеткен аымны негізін алаушы деп мойындайды. Негізгі ебектері: «Тубеге келу», «дай аласы туралы», т.б.101Легизм философиясыЛегизм. Ерте легизмні ірі кілі ШАНЬ ЯН (б.з.д. 390 — 338 жылдар шамасы) сынан реформаларды жобалары мен жарлытары "Шань цзюнь шу" трактатына ("Шань облысыны міршісі кітабы") енген. Легизм ілімі оны алдындаы тжырымдамалардан едуір згеше болды. Легистер саясатты дстрлі моральды баяндаудан бас тартып, билікті атару техникасы туралы ілімді жасады. Саяси теориядан олар басалара араанда ізгілікті аыл-сиеттерді аз ктті.Легизмні ерекшеліктерін оамдыбылыстара тарихи кзарастарды элементтері рады. Легистер ауымды зін-зі басаруды шектеу, отбасылы-рулы ауымдар мен патронимияларды жергілікті кімшілікке баындыру ажет деп есептеді.. Занды ол уын-сргін саясаты (ылмысты за) жне кіметті кімшілік кімі деп тсінді.Билік пен халы арасындаы арым-атынастарды Шань Ян жауласушы тараптарды бір-біріне арсы труы деп арады.. Жалпы бараны легистік тртіпке наразылытарын ескере отырып, Шань Янны ізбасарлары нерлым жексрын жадайлардан бас тартып, легизмді моральды мазмнмен толытырып, оны даосизммен немесе конфуцийшілдікпен жаьіндастырды. Б.з.д. II — I асырларда легизм идеясымен толытырылан конфуцийшілдік ытайдымемлекеттік діні ретінде бекіді. Моистер мектебі біртіндеп келмеске кетеді. Даосизм буддизммен жне жергілікті нанымдармен астарласып магия белгілеріне ие бола бастайды жне уаыт те келе саяси идеологияны дамуына ыпалын жоалтады. Конфуцийшілдік 1911 — 13 жылдардаы Синхай революциясына дейін императорлы ытайды ресми ілімі болып келді102Ортагасырлык Араб-мсылман философиясы - Орта асырда мсылман дінін абылдап, араб тілін олданан Шыыс халытары ойшылдарыны философия ілімдеріні жйесі. Араб философиясы шыу тарихы мутазилиттер («ерекшеленушілер») ызметімен байланысты. IХ -да арабтар антик. дуірдегі жаратылыстану жне философия ілімдеріне атысты мраларымен кеінен таныса бастайды. Басты назарда Аристотель философиясы болды. Аристотель философиясы кейде мсылман философиясы немесе араб тіліндегі философия деп те аталды. Себебі бл ыма арабтардан зге парсы, тркі, т.б. халытар кілдеріні философиялы кзарастары да енеді. Мысалы: тркі жртыны ламасы бу Насыр л-Фараби, парсылы бу лгі ибн Сина - оулытарда «Араб философтары» болып аталады. Сондытан бларды бріні басын осып айтанда «Араб философиясы» деуден грі, «Араб тіліндегі философия» деген шындыа сыйымды. Осы трыдан арастырса, X - XIII -ларда араб тіліндегі философияны мынадай баыттары болан: 1) Шыыс перипатетизмі; 2) «Таза аайындар» ілімі; 3) Сопылы ілім; 4) Мсылман философиясы; Шыыс перипатетизмі - Аристотель ебектерін насихаттау талылау жасаан философиялы мектеп. Мны басында л-Кинди (IX .), л-Фараби, ибн Сина, ибн Бадж, ибн Туфейль жне ибн Рушд (Аверроэс) тр. «Таза аайындар» ілімі - оу жйесіне арнал жазылан 51 томды эник. ебекте жинаталан. Бл алаш рет ылым трлерін жйелеу, рі оны оыту мселе- сіне арналан. Сопылы ілім - Шыыста кеінен дамыан ілім. Бл баыттан аса крнекті кілдері А. Ясауи, ибн Араби, т.б. мсылман философиясыны аса крнекті кілі - бу-л-Улид Мхаммед л-азали. Ол л-Фараби, ибн Сина сияты алымдармен болмыс туралы бел шешіп айтыса тскен. Сопылы ілім мен мсылман философиясыны састытары кп. Араб тіліндегі философияны ылымда флсафа деп те атайды. Бл, сіресе, шыыс перипатетиктеріне тн. Флсафа тарихы л-Киндиден бастады, ибн Рушдпен аяталады. Флсафаны философиядан згешелігі - ол Платон, Аристотель ебектерін мсылманды негізінде зерттей отырып, жоарыда айтылан ойшылдар ойлауды ерекше жйесін жасаан. Бл - грек философиясын тек айталау немесе оан еліктеу емес, философияны ерекше тарихи типі. Араб тіліндегі философиялы тарихи маызы - Ф.Бэконнан (1561 - 1626) Спинозоа (1632 - 77) дейінгі мерзімді амтиды. Жаа заман философиясы ктерген басты-басты мселелерді Шыыс перипатетиктері мен мсылман дінтанушылары з кездерінде-а кн тртібіне ойан. Флсафа мен Батыс философиясы арасындаы сабатасты схоластар (схоластика) мен Сигер Брабантский, Роджер Бэкон ебектерінен айын аарылады. Араб философиясыны тарихи кезедері немесе оныорталытары згеріп тран. IX - X -да араб философиясы орталыы Халифатта болса, саяси себептерге байланысты X - XI -да ол Орта Азия мен Ирана ауысан. Бхара, Самаранд, Мере, Нишапур, Исфаан, Рей, Хамадан, Отырар сияты алаларда ылым, білім ріс алды. Араб философиясыны шінші орталыы мсылманды Батыса (Испанияа) ауысты. Осыдан рі арай араб философиясы ттастыынан айырылыс лтты сипаттара ие бола бастады. Бл тста тек Мариб ойшылы Абд р-Рахман бу Зейд ибн Халдун (1332 - 1406) есімін ана атаймыз. Араб философиясы тіліндегі философия тркі жртында кеінен ріс алды. Тркістан сопылы ілім орталыына айналды. Йасауи ілімі бкіл тркі халытары мдениетіні дамуына елеулі сер етті.103 Жаа заман дуіріндегі Неміс философиясы –неміс халыны философиялы білімдер жйесі. Неміс философиясы дниежзілік философиялы ойды дамуына зор сер етті. Рухани мірге тере талдау жасау, тиянаты филос. жйе руа бейімділік – неміс ойшылдарыны кбіне тн ерекшелік.Лейбниц – монадологиясы субстанцияларды кптігі туралы теория.Лейбниц монадологиясыны негізгі аидалары:1.Бкіл дние кп санды субстанциядан ралан, субстанцияларды табиаты дуалистік (Декарт пен Спинозада екідай) емес;2.Ол субстанциялар монадалар деп аталады (греу тілінен аударанда «бір», «біреу»);3.Монада арапайым, блінбейді, дйекті емес, материалды-затты рылым емес;4.Монадологияны 4 сапасы бар: мтылыс;уестену4абылдау;елестету.5.Мні бойынша монада – зжаынан здіксіз згертетін, ьірттас рекет.6.зіні здіксіздігіне байланысты монада зін-зі сезінеді;7.Монадалар абсолютті тйы жне бір-біріне туелсіз (Лейбниц пікірінше: бір нрсе кіретін, бір нрсе шыатын терезелері жо.105Неміс классикалы философия – Жаа заман батыс философиясыны жоары жетістігі.XVIII . аяы мен XIX . басында Батыс Еуропа елдерінде кптеген згерістер мен жаалытар болды. ылым мен техника жоары дрежеде дамыды. Осы кезе Неміс жерінде дебиет пен нер, ылым мен мдениет ерекше даму дегейін крсетті. Сйтіп неміс жерінде жаа класикалы философияны озы лгісі жасалды.
Неміс классикалы философиясыны рбір кілі ерекше бай идеялар мен концепциялара толы етіп жасады, соымен атар олар здеріні рухани бірлігін крсете білді. Неміс классикалы философиясына мынандай жалпы сипаттар тн болды:1. философияны рлін зіндік ерекшеліктермен тсіндіру, олар философияны рлін мдениетке сыни кзарастармен тсіндіріп, философияны негізгі сраы ойлауды болмыса атынасы екендігін анытады; 2. Неміс классикалы философиясы бкіл философия тарихындаы мраны игеріп, алдыы атарлы мдениет пен ылыма сйене отырып, сол кедегі оамды дамуды тере талдады; 3. Неміс классикалы философиясы жаа диалектикалы дісті, таным теориясыны, логиканы шыуына трткі болды. 4. Неміс классикалы философиясы ойлау мен болмысты диалектикалы байланысын аша отырып, танымдаы субъектіні рлін айындады. 5. Неміс классикалы философиясы таным теориясындаы субъект пен объектіні диалектикалы араатынасын ашып, теоретикалы ойлау формасын жаа сатыа ктерді. 6. Философияа наты катигориялар мен идеялардан тратын ерекше философиялы пн ретінде арады, сйтіп философиялы катигорияларды атаратын рлін крсетті. 7. Неміс классикалы философиясы гуманизм мселесіні философиялы рхлін айындай отырып, адамзат міріні рекетін талдауа тырысты. ХVІІІ . Француз аартушыларынан кейін адамны табиат пен руха ожайын екенін айтты, аылды жасампаздыын, тарихи процессті задылыа сйенетіндігін тжырымдады. Неміс классикалы философиясыны негізін алаушы – Иммануил Кант (1724-1804) болды. олнершіні семьясында, Кенигсберг аласында туылан. Оны мірлік раны: «Шыдамдылы жне зіді стай білу». Канта философиясы трансцендентальды идеализм деген атау алды.Гегельді ілімі XIX—XX . философиясына лкен сер етіп, осы кезеге дейін маызын жоймай келеді. Неміс классикалы философиясыны крнекті кілі Людвиг Фейербах 1804 ж. Ландсугутта туып, 1872 ж. Нюрнберг аласыны маында, Рейхенберг деген жерде айтыс болан. Негізгі ебектері:. «Христиан дініні мні», «Дінні мні», «Гегельге арсы сын», т.б.
106И..Кант таным теориясыфилософиясыны жарты кештігі неміс бюргеріні жалтатыымен де тыыз баланысты. Кантты зі мойындаандай, ол дінге орын алдыру шін ылымны ауымын тарылтан. "Сыни" идеализмні зекті мселесі мынада: танып-білуге кірісуді алдында танымны не екенін, таным ралдарын зерттеуіміз ажет. Шын мнісінде мселені осы трыдан ою блендей жасаты та емес, айта философияны негізгі масаттарыны бірі де осы мселені шешу.Таным Кантты пікірінше ш сатыдан теді. Біріншісі — сезімдік тйсіну, екіншісі - сараптаушы парасат, шіншісі — е жоары сатысы — аыл. Сонымен, Кант логиканы жоары формасын (трансцендентальды логиканы) таы екіге бледі. 1) трансцендентальды сараптама, 2) трансцендентальды диалектика. Біріншісі - парасат туралы ілім. Ал парасатты Кант танымны екінші сатысына жатызаны белгілі. Танымны бірінші сатысында (сезімдік тйсіну) бізді сезім мшелерімізге "зіндік затты" сер етуіні нтижесінде тйсіктерді бей-берекет жиынтыы пайда болады. Олар сезімдік тйсіну абілеттілігіні априорлы формалары _ кеістік пен уаытты арасында белгілі бір жйеге келтіріледі. Мны брі - танымны алашы сатысы. Танымны екінші сатысы парасат арылы етеді, онда белгілі бір жйеге келтірілген тйсіктер жиынтыы ойша орытылып, сарапа тседі. Логиканы арапайым трі Трансцендентальды сараптаманы бл орайда атаратын ызметі ерекше.107 И.Канттын этикалык илимизіні «Таза аыл-ойды сынау» деген ебегінде Кант: «...дайды, мгі рухты я бар екендігін, я жо екендігін теориялы жолмен длелдеу еш ммкін емес», - деген тжырым жасаан. Ал «Практикалы аыл-ойды сынау» деген ебегінде оларды бар екендійн «длелдемек» болады. Ар ілімі (этика) ылым мен дінді жарастыру, длірек айтанда, ылымды дінге баындару шін ат салысуы тиіс болды. Алайда, Кантты ар ілімі адамдарды кнделікті мірде жолбасшылыа алатын адамгершілік аидалары емес, практикалы аыл-ойды «жарлыа сай талаптары туралы». Ар-ят лшемдері категориялы императивті (адамгершілікті е жоары аидасы) талаптарыиа сай келіп отыруы тиіс. Басаша айтанда, адамдарды іс-рекеттері жоары мртебелі задарды десінен шыып отыруы тиіс. рине, Кантты бл ойы стем таптарды лаына майдай жаты, сондытан да олар Кантты марапаттап, басына ктерді. Ебекші халыты уыстан шыармай стап отыруды бірден-бір рухани ралы боландытан, Кантты ар ілімі (этикасы) лі кнге дейін стем таптарды енжар алдыра алмайды. Дсрексізденген парыз ымы - Кантты ар іліміні ішкі зегі. рекет бостандыы дегенііз оан млдем арама-айшы ым. Адамдарды шынайы іс-рекетінен тыс, жасанды жолмен туындаан мндай ар ілімі кезінде замандастырыны сынына да шыраан еді. Соны ішіде Шиллерді пікірі ерекше кзге тседі. Ол Кант іліміні исынсыз, сырда екендігін ткір лендермен жуа етен болатын. Кант езілген тапты з баытын о дниеден табатынын ылыми негізде длелдемек болан еді. Ол шін бл дниеде парызынды орындап, ешкімні бетіне жел боп тимесе боланы, андай зорлы-зомбылы крсе де, іштен тынып, орнаан тртіпті бзбауы керек. Эстетика жне кркемнер фплософиясы Кант дниетанымыны шыы есепті. Ол брын ара-жіктері ажырап кеткен сананы салаларын байланыстыруа арналды. Кркемдік - Кант эстетикасыны негізгі ымы. Алайда, Кант айнала оршаан шындыты кркемдігін сз етпекші емес, оны барлы зейіні эстетикалы талама ауан. Мны мнісі негізінен кркемдік туралы субъективтік пікірлер жйесіне келіп саяды. Пікірлесуді эстетикалы абілеттілігін сынау Кантты ойынша екіге блінеді. 1) сараптау (аналитика), 2) диалектика. Сараптау з кезегінде шке блінеді: а) кркемдік сипаттау; ) кіл ктерікілігін сараптау; б) эстетикалы пікірлер тжырымдары. Кркемдік Кантты категориялар жйесіндегі сапа, сан, атынас жне модальность арылы сарапталады. Сапа трысынан таламды пікір енжарлы сипатта болады. Бір нрсені кркем немесе кркем еместігін сырты заттар туралы бізді ойымызды сол заттарды зімен салыстырмаймыз, керісінше, адамны зімен, анаат (немесе анаатсызды) сезімімен салыстырамыз. Бл орайда парасатпен байланысты иялдауды да жрдемі тиюі керек. Таламды пікірді Кант адамдарды ажеттіліктерімен, кіл-кйлерімен тіпті де байланыстырмайды. Кркемдік, йткені ешандай мддесіз-а науы тиіс. Ал сан категориясы трысынан; кркемдік барлы адамдара бірдей науы тиіс. Ал атынас категориясы трысынан аланда эстетикалы пікір дегеніміз масаттылы туралы масатсыз пікір.108.XVIII . француз материализмі – материалистік философияны жаа тарихи баспалдаы. Аталмыш философия табиат, адам жне оам туралы материалистік ілімдергесйенді. XVIII . француз материализміні негіздеушісі Жюльен Офре де Ламетри (1709 – 1751) философ, дрігер. Декарт философиясы мен Локкті сенсуализміне сйене атырып, дниені созылып жатан, іштей белсенді, материалды субъстанцияны крінісі ретінде арады.. Материалистік философияны жйелеп крсеткен Поль Анри Гольбах (1723 – 1789) болды. Оны е ірі трактат «Табиат жйесі» (1770). Оны негізгі идеясы – материя бізді сезім тйсіктерімізге лдеандай жолмен сер ететін нрселерді брі. Ол згермейтін жне блінбейтін атомдардан трады, оларды негізгі асиеттері – зынды салма, пішін, бітеулік. озалыс ол да материяны атрибуты, оны денелерді кеістікте жай ана орын ауыстыруы ретінде арады. П. Гольбахты табиат туралы іліміні француз материалисті Дени Дидро (1713 – 1784) ебектерінен жаласын тапты. Баса француз материалистері сияты, Д. Дидро табиаты мгілігі мен шексіздігі туралы тжырымынан бастады. Табиатты ешкім жаратпаан, одан баса, одан тыс ешнрсе жо. Материалистік ілімінде кейбір диалектикалы элементтерін – материя мен озалысты, табиатта жріп жатан процестерді зара байланыстарын, табии формаларды мгі згерісте болатындыы туралы идеяларын енгізді. Андриан Гельвеций (1715-1771) «Аыл туралы» трактатыны авторы. Гелвеций Бойынша, объективті мір сретін материя сезім – тйсік арылы танылады. болды.КЕйнги айта рлеу дуіріні натурфилософиясы – жаратылыстану ылымдарыны пайда болып, дамуын жзеге асырды. Натурфилософиясы дниені суретін айта жасауа тырысты. айта рлеу дуіріні натурфилософиясыны негізгі сипаттары:Пантеизм – дай мен табиатты зара теестірілуі;Микро жне макро космосты тедігі идеясы, бл дниетаным адамны шыармашылы абілетін табиатпен теестіруді негіздейді;Гилозаизм – барлы болмысты жанды деп ыну;Табиатты сапалы трыдан тсіндіру;Материяны здігінен рекетшілдігін тжырымдау.айта ркендеу дуірі шамамен аланда ХІV-ХVII -асырлар аралын амтиды. Бл кезе мдениетті барлы саласында керемет жетісті терге ол жеткізілген, прогрессивті ткеріс жасалан кезе. Осы ду философиясы да зінен кейінгі философиялы жйелерді негізін алан, лемдік философия тарихындаы маызды кезе болып есептеледалыптасу жадайлары:1) Европаны алдыы атарлы елдерінде капиталистік атынастарды негіздері аланды. Ауыл шаруашылыынан — нерксіпті дамыту ауыл-селодан — алаа кшу кезеі басталды;2) лтты мемелекеттер мен абсолюттік монархия алыптасты;3) Жаа тап — буржуазия пайда болды;4) Тере леуметтік конфликтілер: Германияда Шаруалар соысы Фраиция мен Нидерландыда діни жне буржуазиялы соыстар жрдіОсы леуметтік-тарихи жадайларды брі жаа кзараст ажеттілігін туызды. 111Философия жане алеуметтик утопияУтопиялы-социолизм . Т.Мор.,Т.Компанелла. 1) оамды меншік пен анау жо; 3) барлыы оама пайдасын тигізу керек. 2) ебек ету барлы ауым мшелеріне міндетті. Аылшын гуманисті Томас Мор (1478-1535) йгілі «Утопия» ебегіні авторы. Латын тілін жасы мегерген, за мектептерінде білім алып, малімдік жне адвокатты ызметтер атаран. Батыл саяси кзарастары шін 1535- жылды 6-шілдесінде жазаа тартылады. Морды «Утопия» ебегі мемлекетті е жасы рылымы туралы пайымдауа арналан. Утопия деген термин грек тілінен алынан, «жер бетінде жо жер» дегенді білдіреді. «Утопияны» бірінші блімінде Мор Англиядаы капитал орыны алыптасуыны алашы кезедерін суреттейді: оам мшелеріні барлы мшелері баюды ана кздейді жне мемлекет атын жамылып, з лыныны амын ойлайтын байлар мемлекетті сорына айналады. Ал кітапты екінші блімінде осындай мемлекетке арама-арсы мемлекет туралы баяндалады. Бл блімні мазмнынан Інжілді, Платонны «Мемлекет» ебегіні, Эразм Роттердамскийді христианды гуманизмні сері сезіледі. Келесі кілі Томмазо Кампанелла (1568-1639) – философия, жаратылыстану мселелерін леуметтік мселелермен байланыстыра білген, Испания монархиясына арсы крескен, сол шін 30 жылдай трмеде отыран монах. Басты ебегі – «Кн аласы» деп аталады. Т.Кампанелла «Кн аласы» ебегінде оамды алай алай згерту туралы ойларын баяндайды.112Кайта орлеу дауиринин еформацмя философиясындагы негизги идеялары онын батыс адамнын рухани омириндеги роли-Реформацияны негізін теология докторы Мартин Лютер (1483-1546) салды. Ол 1517 жылы 31 азанда Германиядаы Виттенбергтік замокты шіркеу есігіне индульгенцияа арсы баытталан 95 тезисті аып койды. Бл католизмге арсы идеологиялык (кейбір елдерде арулы) кресті басталуы еді. Мартин Лютерді негізгі идеялары: дай мен сенушілерді ауышуы тікелей туі керек;дай мен сенушілерді арасында католиктік шіркеу сияты днекер болмау керек; діни ырымды азайту (жеілдету) керек; шіркеу демократиялы,ал ырымдар-адама тсінікті болуы керек; Рим Папасы мен католиктік діндарларды мемлекет саясатына ыпалын азайту керек;мемлекеттік институттар мен зайырлы билікті беделін ктеру керек; дайа клшылы ету ісі - дін иелері иемденіп алан тек ксіп ана емес, ол христиандарды бкіл мірлерінін узипасы; мдениет пен білім ошаын католиктік догмалардан тазарту керек; индульгенцияа ата тыйым салу керек. Жан Кальвин (1509-1564) Лютерді ісін жаластырып, оны идеяларын бір жйеге келтірді: протестантизм идеясыны негізі - алдын ала білу (жазмыш, тадыр) идеясы; дай адамдарды таратынын немесе тармайтынын алдын ала анытап койан; 0 адамдар здеріні ктарылатынынан мітін збеу керек; адамны Жер бетіндегі міріні мні - ксіпке (мамандыка) ие болу; ксіп (профессия)- бл тек кн кріс ана емес, сонымен бірге ол дайа лшылык ету орны; з ісіне ынтамен, жауапкершілікпен арау- тылуды жолы; жмысыдаы жетістік - дайды мейіріміні белгісі; жмыстан тыс жерде арапайым, аскет бол. Кальвин Лютердін идеяларын бір жйеге келтірумен, рі зіні теориялы діни - философиялык ілімімен бірге протестантизмді практикада, іс жзінде жзеге асырды: Женевада протестандык озалысты басарды; Женевада католиктік Шіркеу мен Рим Папасыны билігін (Кальвинні зі «Женевалы Папа» деген ата ие болды) жойды, реформаланан (кальвинистік) Шіркеуді ресми трде мойындаттырды; зайырлы билікті кальвинистік Шіркеуге баындырды; тек Шіркеуде ана емес, сонымен бірге алада да реформа жргізді: католиктік мерекелерге, ырымдара, жылтыра киінуге, думан- сауыа, шекей-бйымдара тыйым салды; азаттарды аскетизм, пуританизм, з жмысына кыпты арау рухында трбиелеу масатымен трындара ката пасторлы баылау койды. Реформацияны халыты баытына Томас Мюнцер (1490-1525) жетекшілік етті. Томас Мюнцерді зіндік Реформация идеялары: тек Шіркеуді ана емес, бкіл оамды реформалау керек; оамды згертуді масаты-мбебапты ділеттілікке, жер бетінде «дай патшалыа» жету; барлы злымдылыты басты себебі- тесіздік, тапты бліну, оны негізінде жеке меншіктік пен мдде жатыр; жеке мддені шектеп, барлыын жалпы ету керек; адам мірі мен ызметі оам мддесіне баышталуы керек, бл дай алауы; билік пен меншік арапайым халыа - «ксіпкерлер мен егіншілерге» тиесілі болу керек. Реформацияны нтижесі кптеген еуропалы елдерде католицизмні лсіреуіне, діни блініске келді:113 XIXасырдаы орыс философиясыны негізгі баыттары:славянофилдік жане батысшылды.
Орыс философиясыны орталы идеясы адамзат тадыры мен жалпы мірдегі Ресейді ерекше орны мен ролін негіздеу жне іздестіру болды. Жне бл орыс философиясын тсіну шін маызды, йткені ол тарихи дамуыны згешелігіне орай зіні ерекше белгілерімен кзге тседі. Орыс философиялы ызыты ізденістер XVI-XVIII асырлар бойында жаласын тапты жне екі рдісті арама- айшылыы негізінде тті.Мны алашысы орыс ойыны тілтумалыына басты назар аударып, бл тілтумалылыты орысты рухани мірі згешелігімен байланыстырылады.Екінші рдіс Ресейге еуропалы мдениетті даму рдісін тануа тырысты. Бл рдіс кілдеріні айтуы бойынша Ресей Еуропаны даму жолына барлыынан кейін тскендіктен , Батыстан кп нрсені йреніп сол ткен тарихи жолды айталауы тиіс.Батысшылды(XIX . 40-50 ж.ж.) – Ресейді «еуропашыландыруды» насихаттаан баыт. Оны кілдері – А.И. Герцен, В.Г. Белинский, Н.П. Огарев, К.Д. Кавелин, П.В. Анненков, В.П. Боткин, Т.Н. Грановский. Славянофильшілдік(XIX . 40-50 ж.ж.) – Ресей мен зге славян елдеріні дниедегі ерекше орнын дріптейтін, православие мен ауымдасты мірді асайтын философиялы баыт. Оны кілдері – А.С. Хомяков, И.В. Киреевский, Ю.Ф. Самарин, А.Н. Островский, аайынды К.С. мен И.С. Аксаковтар.