Н. А.Бердяевті діни экзистенциализмі.
Орысты діни философиясына оматы лес осан Николай Александрович Бердяев (1874-1948 жж.)болды. Негізгі ебектері: «Еріктік философиясы. Шыармашылы маынасы», Тарих маынасы», «зіндіктану» т.с.с.
Оны ойынша, философия - рухты зерттейтін ілім, яни адамны мір сруіне, сол арылы болмысты мн-маынасын ашуа баытталан пн. ылым сырты дниені зерттесе, философия адамны ішкі рухани міріне іледі. Сондыктан философия объективті емес, ол - рашанда субъективті.
Н.А.Бердяевті ойынша, экзистенциалдык философия адамны мір сру диалектикасынан, сол арылы жалпы дниені зін таниды. «Таным дегеніміз субъектіні болмысты бейнелеуінде емес. Таным рашанда шыармашылы жолмен жріп, мн-маынаа жетуге тырысады. Адамны пиясын танып-білу болмысты пиясын танып-білумен те».
Адам абсолюттік болмысты алдында трып, оны танып-білгісі келеді. Бл масата жеткізетін екі-а жол бар. Ол зі днисні бір блігі ретінде сезініп, оан тере шомылуы ммкін Біра ол жол нтиже бермейді, йткені блшек бірттастыа жете алмайды.
115 А.Байтурсынулынын алеуметтик-саяси жане агартушылык устанымдары.
Ахмет Байтрсынлыны шыармалары
алайда халыты ояту, оны санасына, жрегіне, сезіміне сер ету жолдарын іздеген аын айналып келгенде, лы Абай тапан сопа, орыс дебиеті лгілерін пайдалану, аударма жасау дстріне мойынсынады. Брыны ескі-ертегі, химия лгілері емес, енді жаа ледік форма мысал арылы, кшпелі елді жасы білетін стихиясы – жан-жануар мірінен алынан шыармалар арылы леуметтік ойа ыпал ету масатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “ыры мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шыарды.
Бір жаынан ызыты форма, екінші жаынан ымды идея, шінші жаынан, аза трмысына ет-жаын суреттер ласа келіп, бл ледерді халыты тл дниесіндей етіп жіберді.Мысал жанрыны аза дебиетіне бойлап ену былысы лемдік кркемдік дстрлерді типологиялы састыын крсетеді. “Дала уалаяты” газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловты “Инелік пен мырса” (аударан А.рманбаев) мысалыны жариялануы – аза дебиеті шін жаа бір арнаны басы еді.
Крыловтан Абай – 14, Спандияр Кбеев – 37, Бекет тетілеуов – 12 мысал аударан. Бір мысалды бірнеше рет аударыланы да бар. Мселен: “Ау, шортан м шаян”, “Ат пен есек”, “асыр мен тырна”, “Шал мен ажал (лім)”, “Айна мен маймыл”, “Маймыл мен кзілдірік” мысалдарын Ахмет Байтрсынов та, Спандияр Кбеев те аударан. “Ала ойлар”, “Есек пен амыс (шілік)”, “Баа мен гіз” мысалдарыны Абай нсасы да, Ахмет нсасы да бар.Абай аудармалары Крылов тпнсасымен кбіне-кп длме-дл келеді, Спандияр Кбеев 8 мысалды арасзбен баяндаан. Ал Ахмет Байтрсынов аудармаларында сюжет саталанмен, еркіндік басым, аза трмысына жаа идеялар, заман тынысын танытатын жаа ойлар айтылады. Тп негізі Федрдан алынан Крыловты он жолды “Шымшы пен кгершін” мысалы Ахмет Байтрсынов аудармасында отыз екі жолдан тратын жаа шыарма. “гіз бен баа” орысшада – 17, азашада – 36 жол, “асыр мен тырна” орысшада – 19, азашада – 76 жол, “Арыстан, киік м тлкі” орысшада – 35, азашада – 56 жол, “асыр мен озы” орысшада – 37, азашада – 68 жол, “Ааш” орысшада – 31, азашада – 56 жол. Бл фактілер аза аыны дстрлі оиа, алыпты бейнелерді ала отырып, ойа ой, суретке сурет осып, жаа, лтты тл туынды жасаанын крсетеді. Брын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар “Маса” кітабында ашы, аны, длді, наты айтылады. Мнда Ахметтті з басынан кешкен иын-ыстау кндер, ауыр жолдар, уын-сргін, жетімдік-жоты, бірталай ледерге арау болады; ел тадыры, халы амы, бостанды арманы – басты сарын
Л Фейербахты антропологиялы философиясы Фейербах адамды, негізінен психо –физиологиялы пенде ретінде арайды. Фейербахты неміс философтарыны адамды тек рух ретінде тсінуі анааттандырмайды. Оны ойынша, адам, бір жаынан, материалды дене болатын болса, екінші жаынан, - ойлайтын рух. Фейербах кбіне адамны табии – биологиялы жатарын айта орнына келтіруге тырысады. « Мен» дегеніміз – ол ойлайтын рух ана емес, ол денесі мен ойлай алатын басы бар, натылы кеістік пен уаытты шеберінде мір сріп жатан тірі адамны зі. Фейербах адамны негізгі мінездемесі ретінде тедігіне Фейербах болмыс пен сезімдікті тедігін арсы ояды. Оны ойынша, тек ана « Сезінетін пенде ана- шынайы аиатты пенде». Сезімдік болмыс деп Фейербах бізді санамыздан туелсіз мір сріп жатан материалды дниені айтады. Олай айтан себебі, дниедегі материалды затар мен былыстарды зіндік міріне Фейербах онша кп мн берген жо, ол оларды брін тек ана адама деген байланыс арыжлы арады, соыны зі сезімдік деректер арылы адама берілетіні сзсіз. Екіншіден, адамны зіні материалдыын, денелігін ойшыл сезімдік арылы тсінеді.адам тйсіктері мен сезімдеріні зі – оны материалды дене екендігін крсететін бірде – бір длелдеме. Сонымен «мен» сезімтал пенде, олай болса, дене адамны мніне толы трде кіреді.Егер табиатты Фейербах з болмысынан зін айыра алмайды деп тсінсе, адам, зіні мнін болмыстан айыра алатын пенде. Философия даму барысында ш кезенен тті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
1. Космоцентризм - лемді тсіндіруде арышты шексіз сырты кші олдана отырып, ой тжырымдау (философияны бл кезеі Ежелгі нді, ытай жне Ежелгі Грек жерлерінде кп таралды ) .
2. Теоцентризм - барлы тіршілік атаулыны жоары жаратушы кш - дай арылы тсіндіру (Ортаасырлы Еуропа философиясына тн ерекшелік).
3. Антропоцентризм - негізгі орталы мселесі адам болып табылатын философиялы кзарас (айта рлеу дуірімен жаа заман, азіргі заман философиялы мектептерінде арастырылады).
Философияны дниені тануды ерекше формасы ретінде онтологиялы гносологиялы сратары: Ф.Энгельсті тжырымдауы бойынша философияны негізгі сраы - ойлауды (сананы) болмыса, рухты материяа (табиата) атынасы. Міне, осы мселеге байланысты оршаан орта мен адамны лемдегі алатын орыны айындала тспек. Философияны негізгі пні мен обьектісі - адам жне оны лемдегі орыны.
бірінші жаы: дниені негізі, бастамасы не - идея, рух па лде материя ма деген онтологиялы (болмыс туралы ілім) сра ояды.
екінші жаы: адам баласы дниені танып-біле ала ма лде танып-біле алмай ма деген гносеологиялы (таным туралы ілім) мселе ктереді.
Философияны онтологиялы мселесіне байланысты философияда негізгі екі баыт пайда болды. Олар материализм жне идеализм.
Онтологиялы сра - дниені бастамасы не, дниені негізі материя не сана, рух па деген деген сра тірегінде мселе озаса, ал гносеология - дниені танып-білу ммкін бе лде ммкін емес пе деген сра ояды.
Дниені алашы бастамасы, тп негізі не деген сраа жауап беру барысында философияда екі негізгі баыт пайда болды, олар: материализм жне идеализм.
Материалистік баыт-дниені негізі кез-келген бір материядан трады, материя-санаа туелсіз реалды мір сретін, зіндік задылытармен дамуа абілетті деп тжырымдайтын пікір.
Философияны негізгі дісі-диалектика мен метафизикалы дістерін аарамыз.
Диалектика (гр. Diolegomai - гімелесу, пікірлесу) – обьективті шындыты, табиатты, оамны, ойлауды даму задылытарын зерттейтін ілім. Антика дуіріні зінде-а дниені, тіршілікті згермелілігін мойындап, шынды атаулыны немі дамып, згеріп отыратын процесс ретінде абылдады. Осы жадайлара байланысты кез-келген нрсені бірлігі мен арама-айшылытар кресіні атынасын крсетуде диалектиканы маызы зор (Гераклит, Пифагоршылдар).
Метафизика. Ерте заманда бл сз мірдегі барлы нрсені тп негізі туралы ілім деге маынаны білдірген. 16 асырдан бастап «Метафизика» терминімен атар сол маынада «Онтология» терминіде олданылды.
Метафизика - заттар мен былыстар бір-бірімен байланыссыз, озалмайтын, мгі-баи бір алыпты, ішкі айшылытары жо деп есептейтін философиялы ілім (сзбе-сз аударанда - «физикадан кейінгі келетін» маынасын білдіреді).