Н. А.Бердяевті діни экзистенциализмі.

Орысты діни философиясына оматы лес осан Николай Александрович Бердяев (1874-1948 жж.)болды. Негізгі ебектері: «Еріктік философиясы. Шыармашылы маынасы», Тарих маынасы», «зіндіктану» т.с.с.

Оны ойынша, философия - рухты зерттейтін ілім, яни адамны мір сруіне, сол арылы болмысты мн-маынасын ашуа баытталан пн. ылым сырты дниені зерттесе, философия адамны ішкі рухани міріне іледі. Сондыктан философия объективті емес, ол - рашанда субъективті.

Н.А.Бердяевті ойынша, экзистенциалдык философия адамны мір сру диалектикасынан, сол арылы жалпы дниені зін таниды. «Таным дегеніміз субъектіні болмысты бейнелеуінде емес. Таным рашанда шыармашылы жолмен жріп, мн-маынаа жетуге тырысады. Адамны пиясын танып-білу болмысты пиясын танып-білумен те».

Адам абсолюттік болмысты алдында трып, оны танып-білгісі келеді. Бл масата жеткізетін екі-а жол бар. Ол зі днисні бір блігі ретінде сезініп, оан тере шомылуы ммкін Біра ол жол нтиже бермейді, йткені блшек бірттастыа жете алмайды.

115 А.Байтурсынулынын алеуметтик-саяси жане агартушылык устанымдары.
Ахмет Байтрсынлыны шыармалары
алайда халыты ояту, оны санасына, жрегіне, сезіміне сер ету жолдарын іздеген аын айналып келгенде, лы Абай тапан сопа, орыс дебиеті лгілерін пайдалану, аударма жасау дстріне мойынсынады. Брыны ескі-ертегі, химия лгілері емес, енді жаа ледік форма мысал арылы, кшпелі елді жасы білетін стихиясы – жан-жануар мірінен алынан шыармалар арылы леуметтік ойа ыпал ету масатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “ыры мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шыарды.
Бір жаынан ызыты форма, екінші жаынан ымды идея, шінші жаынан, аза трмысына ет-жаын суреттер ласа келіп, бл ледерді халыты тл дниесіндей етіп жіберді.Мысал жанрыны аза дебиетіне бойлап ену былысы лемдік кркемдік дстрлерді типологиялы састыын крсетеді. “Дала уалаяты” газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловты “Инелік пен мырса” (аударан А.рманбаев) мысалыны жариялануы – аза дебиеті шін жаа бір арнаны басы еді.
Крыловтан Абай – 14, Спандияр Кбеев – 37, Бекет тетілеуов – 12 мысал аударан. Бір мысалды бірнеше рет аударыланы да бар. Мселен: “Ау, шортан м шаян”, “Ат пен есек”, “асыр мен тырна”, “Шал мен ажал (лім)”, “Айна мен маймыл”, “Маймыл мен кзілдірік” мысалдарын Ахмет Байтрсынов та, Спандияр Кбеев те аударан. “Ала ойлар”, “Есек пен амыс (шілік)”, “Баа мен гіз” мысалдарыны Абай нсасы да, Ахмет нсасы да бар.Абай аудармалары Крылов тпнсасымен кбіне-кп длме-дл келеді, Спандияр Кбеев 8 мысалды арасзбен баяндаан. Ал Ахмет Байтрсынов аудармаларында сюжет саталанмен, еркіндік басым, аза трмысына жаа идеялар, заман тынысын танытатын жаа ойлар айтылады. Тп негізі Федрдан алынан Крыловты он жолды “Шымшы пен кгершін” мысалы Ахмет Байтрсынов аудармасында отыз екі жолдан тратын жаа шыарма. “гіз бен баа” орысшада – 17, азашада – 36 жол, “асыр мен тырна” орысшада – 19, азашада – 76 жол, “Арыстан, киік м тлкі” орысшада – 35, азашада – 56 жол, “асыр мен озы” орысшада – 37, азашада – 68 жол, “Ааш” орысшада – 31, азашада – 56 жол. Бл фактілер аза аыны дстрлі оиа, алыпты бейнелерді ала отырып, ойа ой, суретке сурет осып, жаа, лтты тл туынды жасаанын крсетеді. Брын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар “Маса” кітабында ашы, аны, длді, наты айтылады. Мнда Ахметтті з басынан кешкен иын-ыстау кндер, ауыр жолдар, уын-сргін, жетімдік-жоты, бірталай ледерге арау болады; ел тадыры, халы амы, бостанды арманы – басты сарын. 116 за Философиясы– оамды сананы лтты трі; трмыс пен танымны орта принциптері, адам мен дние жзіні атынасы туралы ілім, табиатты, оамны жне дниетанымны жалпы даму задары жайындаы ылым. аза халыны даналы рісінде дние мен адам туралы дниетанымды кзарастарды тарихи алыптасан даму жйесін амтиды. аза тіліндегі даналы тсінігі мні жаынан философияа жаын. азаты даналы ой-пікірлеріні тарихы екі кезенен трады.
Бірінші кезеде Анахарсис, орыт, Жсіп Баласани, ожа Ахмет Йасауи, бу Наср л-Фараби, Махмт ашари, т.б. данышпандар даналы дстрлерін жасады, олар табии трде аза этносыны дниетанымды ойлау мдениетіні бастау арналарына айналан.
Екінші кезеде аза халыны тл дниетанымы мен философиясы алыптасып, дамыды. аза философиясыны тл тарихы Асан айы мен Мхаммед Хайдар Дулаттан басталады. Асан Сбитлы – жырау, ойшыл, мемлекет айраткері. Ол аза этносын рі мемлекетін алыптастырып, ныайтуда «Жерйы» ілімін дниеге келді.Бл – халыты ауымдасып лтты мемлекет ру идеясы болатын. Асан айы з жыр-толауларында, шешендік сздерінде ханды мемлекетті ныайту, елді ораныс абілетін арттыру ажеттілігін насихаттайды. Оны Асан айы атануы – ламаны ойшылдыыны, парасаттылыыны айаы. Асанны айысы тек з заманына атысты емес, оны айыа салып отыран – болаша туралы болжамдары, халы айда бара жатыр, ертеі андай болады деген крделі сратар. Асан айы – тркі жртыны йгілі ойшылы орытты дниетанымын жаластырушы. аза философиясы бастау алатын екінші ойшыл, оам айраткері – М.Х.Дулатты «Тарих-и-Рашиди» ебегінде тркі дниесіні рухани ттастыы жне оны дние жзі халытары ркениетімен тыыз байланысы натылы мысалдармен баяндалан. Дулат философиялы антропологияны басты мселесіні бірі кн ымына сол заман ойшылдары ебектеріне сйеніп, талдау жасаан. Асан айыдан басталан жыраулар легі (азтуан, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Мараса, Атамберді, мбетей, Бар, т.б.) аза ауымында ханды мемлекет жойыланша болды. Ханды жойылан со жыраулар дстрі жаласпай алды. аза аын-жырауларыны шыармалары кшпелі болмысты, ата-оныс, адам, оам, сол кездегі леум. жадайлара, батырлы, кркемдік, адамгершілік, мір мселелеріне байланысты бола тра, тере маыналы философиялы ойлара толы. аза поэзиясындаы философиялы баытты негізін салушыларды бірі – Шалкиіз жырау Тіленшілыны шыармасында философиялы ой кешу, жыр толау дістері ерекше. Жырау дниеде траты, мгілік ештее де жо деп тжырымдайды. Атамберді Сарылы з жыр-толауларында елді ерлікке, бірлікке шаырады. Оны жырларынан аза халыны ой-арманы, масат-мдделері, оларды бар болмысы, ерекшеліктері, дниеге зіндік кзарасы аарылады. 18 асыр жыраулары ішіндегі аса крнекті тла – Бар жырау аламанлы да дниедегіні барлыы згеріске шырап отыратындыын атап крсетеді. Шыысты ойлау жйесі хакімдік діни философияны теріске шыармаан. Мыс, ожа Ахмет Йасауиді сопылы ілімі лтты ойлау мдениетіне ны еніп, оны алыптасуыны бір рухани негізі болды. аза тіліндегі аыл, парасат, туба, анаат, шкіршілік, хал, амал, сыр, шапаат, т.б. кптеген сздер – сопылы дниетанымны ымдары мен тсініктері. Трт асыра тарта дербес мемлекет рып, ханды дуірде мір срген аза халыны замана сай ндылытар жйесі алыптасты («Алпамыс батыр», «Ер Тарын», «Ер Едіге», «амбар батыр», «Ер осай», «ырымны ыры батыры», т.б. жыр-дастандарындаы ерлік философиясы). Ерлік философиясы Махамбет теміслы жырларында з жаласын тапты. Шыыс поэзиясыны, сопылыты ыпалы жне тл тсініктер негізінде алыптасан ашыты философиясына атысты ндылытар «озы Крпеш – Баян слу», «ыз Жібек», «Елік – Кебек», «аламан – Мамыр», т.б. жырлара негізгі зек болды. азаты дербес мемлекеттілігі жойыланнан кейін жз жыла созылан Зар заман дуіріні аындары (Дулат Бабатайлы, Шортанбай анайлы, Мрат Мкелы, т.б.) халыты басына тскен отаршылды нубетін сары уайыма салыну, торыу сарынымен жырлады. Дулат Бабатайлы з шыармаларында айырымдылы пен злымды, мырзалы пен сарады, білім мен наданды мселелерін талдап, шыармаларына негізгі арау етті. Дулатты леуметтік философиясы – жер, суды, елді бірлігін сатап алу идеясы, баса жрта кш крсетпеу философиясы.

Зар заман аындарыны ірі кілі Мрат Мкелы шыармаларындаы басты сарын – жер мселесі, ата оныс, бас бостандыынан айырылан ттас елді м-зары. Шортанбай заманаыр таяанда табиат та азады десе, Мрат керісінше, заманны азуын адамнан креді.
аза философиясы тарихында йгілі алым Ш.Улихановты орны ерекше. Ол «Даладаы мсылманды жнінде», «азатардаы шамандыты алдыы», «Тір (дай)» деген ебектерінде философияны негізгі мселесіне атысты пікірлер айтан. Улиханов сырты дниені адам санасынан тыс мір сретіндігіне шек келтірмейді. Ол аза жерінде шамандыты орын алу себебін тсіндіргенде «сырты дние: кн, ай, жлдыздар жне жер – алашы дірет болып табылады» деп крсетеді. Оны ебектерінен себептілік задылыын птайтындыы, себепсіз былыс болмайтындыына кміл сенетіндігі байалады.