А. Байтрсынлыны леуметтік-саяси жне аартушылы станымдары

Ахмет Байтрсынлы (5 ыркйек 1872 жыл, азіргі останай облысы, Жангелді ауданы Сарытбек ауылы – 8 желтосан 1937, Алматы аласы) — азаты аыны, дебиет зерттеуші алым, тркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, оам айраткері.

Байтрсынлы – леуметтік мселелерге, оамды ой-пікірге ыпал жасаан публицист. Оны маалалары ылыми байыптауымен, ткір ойларымен сол кезені шындыынан хабар береді. Абайды оам міріні демокр. рылысы туралы ойларын дамытып, саяси-леум. жадай, оу-аарту, халыты трмыс-тіршілігі туралы мселелерді озады. аза зиялыларыны жан-жаты білімдар рі саяси кресте шыдалан легін алыптастыруда Байтрсынлыны публицист, баспасз йымдастырушы ретіндегі ебегі шантеіз. Ол – аза ылымы тарихында лтты ліпби жасап, жаа лгі сынан реформатор. А. Байтрсынов зінін леуметтік-саяси кзарастарын бірнеше ебектерінде баяндады, атап айтанда, «Таы да народный сот хаында», «азаты кпесі», «аза м 4-ші Дума», «аза жерін алу трысындаы низам», «азаша оу жайынан», «Оу жайы», «Мектеп керек тері», «Соысушы патшалар», «аза халын билеу туралы 1868 жылы шыан уаытша положение», «1891 жылы 25-ші мартта шыан степной положение, яни осы кнгі положение. Сайлау м партия плесі», «Осы кнгі сотты тртібіндегі кемшіліктер» жне т.б.

Ахмет Байтрсынлыны бкiл шыармашылыы жаа тарихи ауымдастыты негiзiн алайтын, орыс жне аза халытарыны мдениетiн байланыстыратын дебиеттi жалпы атпарын жасауа ызмет еттi. Ол iрi тюрколог алым, лт-азатты озалысыны айраткерi болды. Ахмет Байтрсынлы фольклорлы шыармаларды жинау жне бастырып шыарумен айналысып, аза фольклористикасына елеулi лес осты. Ол абайтануды негiзiн алаушы болды, халыты ауыз дебиетiн жеткiзген аын-жыраулар туралы жазды. азаты дебиеттану ылымында оны «дебиет танытыш» атты кiтабiнi маызы зор болды. азаты тiл бiлiмi ылымын дамытуда А. Байтрсынлыны ебегi ерекше. аза тiлiнi табиатын тере зерттей келе ол араб рпiнi негiзiнде тыш рет азаты млдем жаа лiппесiн жасады.

Ол сол кезеде аза тiлiн дамытуды ажеттiлiгiне жарамайтын, оны грамматикалы жне фонетикалы рылымына сай келмейтiн латын жне орыс жазуын енгiзуге арсы болды. 1924 жылы оны «Тiл бiлiмi» атты ебегi жары крдi. Ол з халына лiппе сыйлады, аза тiлiнi фонетикасы, морфологиясы, синтаксисiнi негiзiн алады, алашы оулытарды жазды.

 

Л-Фарабиді оамды-саяси кзарастары

бу Насыр л-Фараби (870-950 жж.) музыка, логика жнебаса да ылым салаларын жеткілікті мегергені соншалы, оны лі кнге дейін Аристотельден кейінгі «Екінші стаз», яни біріншіні басып озды деп атайды. Фараби жеке леуметтік топтарды арасындаы крес туралы , « байлар мен кедейлер » арасындаы айырмашылы туралы , адамды адамны анауы мен леуметтік ділетсіздік туралы айтаны мен , ол мемлекеттік рылыспен оамды саяси мірді дамуыны себептерін тсінуден аула трды . Оны адамдарды адамгершілік жне оамды мірі жайлы пікірімен адам оамыны дамуы туралы пікірі кп жадайларды абстрактылы трде шектеулі болды . Фараби « идеялы » аланы утопиялы сипатын жаын арада болады деп есептеді. Біра Фарабиді леуметтік - этикалы оамды философиялы кзарас жйесінде жаа баыта жол ашты .

Фараби оам мен мемлекет туралы діни – теологиялы ілімнен бас тартты , оам мен мемлекетті ішкі задылытарына сйкес пайда болуы туралы теорияны сынды .

Фараби оамны дамуын баыттайтын басты кш адамны аыл – ой мен крегендігі деп тсіндірді .дайды оамды мірге кедергі жасауын ол адамны белсенділігімен , білімге , баыта мтылуымен алмастырды . Ойшылды теориясында дайды еркі орнына адамны еркі , « ол дниедегі » баытты орнына бл мірдегі шын баытты сынды . Орта Азия , Индия , Иран жне баса шыыс халытарыны философия - леуметтік ойларыны жетістіктерін жалпылай отырып ежелгі грециялы философиялы оам туралы ілімні барлы мселелерін амтитын бірыай жйесін жасады .

 

Леуметтік философия

«леуметтік философия» терминін айналыма ашан жне кім енгізгені туралы дп басып, дл жауап беру иын. Бізді ойымызша оны философияа енуі ХІХ асырды екінші жартысы – соы ширегінде іске асуы ммкін. Бл мселені шешімі леуметтік философия немен айналысатынын., пндік ерекшеліктерін, оны философиядаы орны мен негізгі функцияларын талдауа онша ыпалын тигізе оймайды. Бл сала оамды мірді мні жне іргелі задылытарымен, социум болмысыны логикасымен, оам мен тланы зара байланысы жне зара атынастарымен, жалпы леуметтік таныммен атар, оам мен адам туралы философиялы пайымдар принциптері жне логикасы, задылытары, ерекшеліктерімен байланысты болды. Осы сала леуметтік философия деп атала бастады.

леуметтік философияа ерекше анытама берген орыс ойшылы С.Л. Франкты пайымдауына тоталайы.

1929 жылы ол зіні негізгі шыармаларыны бірі — «оамны рухани негіздері» атты кітабын жариялады. Ол бл ебегінде леуметтік философияа мынадай анытама береді: “ леуметтік философия мселесі – бл оам деген не, ол адам мірінде андай маынаа ие болады, оны шынайы мні неде жне ол бізге андай міндет жктейді деген сратара жауап береді”.

С.Л Франкты леуметтік философияа атысты негізгі ойлары мынадай сратара жауап беру тірегінде:

оамды мір деген не?

Адам мірінде оамды мір андай орын алады жне оны шынайы масаты неде?

Адам зіні оамды болмысы формасын ра отырып неге мтылады жне неге жетуі ммкін?

Адамны оамды мірі лемдік, арышты болмыста андай орын алады? оамды мір болмысты ай саласына жатады жне оны наыз мні неде?

оамды мірді жалпы мір негізін райтын абсолюттік бастаулар мен ндылытара атынасы андай?

Оны айтуынша леуметтік философия – “оамды болмысты жалпы мгі негіздерін” зерттеумен айналысатын философиялы таным. “леуметтік философия оамды шындыты оны наыз, барлыын амтитын рамы мен натылыында круге мтылу болып табылады”. Мнан шыатыны: леуметтік философия адамны оамды міріні барлы “лемдеріні” – тарих, мдениет, дін, саясат, ы, экономика жне т.б. лемдеріні тпкі, онтологиялы негіздерін зерттейтін философиялы ілім саласы.

Бдан леуметтік философияны леуметтік былыстар мен рдістерді тануды теориялы-методологиялы мселелері, задылытары, социум болмысыны логикасы ызытыратыны туралы тжырымдаманы осайы. Жне аырында, С.Л.Франкты анытауынша, леуметтік философияны зерттеу аймаы – оамды мірді мні, оны индивидуалды адам мірімен атынасы жне оамды мірді ндылы ырларыны жалпы мірді фундаментальды ндылытарына атынасы. Осылайша, “леуметтік философияны” кпырлы, кплшемді “тпкілікті формуласын” тауып жне тегі жаынан тарихи, табиаты жаынан философиялы болып табылатын леуметтанумен, мдениеттанумен салыстыранда оны немен айналысатынын біле аламыз.

Бл формуладан шыатыны — леуметтік философия функцияларын тек философиялы жйеде ана емес, бкіл леуметтік-гуманитарлы білім жйесінде де жеткілікті трде айын жеткізуге болатындыы. Е алдымен, леуметтік философия бойынша оулы жне арнайы дебиет авторларымен толы келісе отырып, оны дниетанымды ызмет атаратынын тиянатауа болады, йткені ол “леуметтік лемді” бейнелеп ана оймай, оны саналы бейнесі ретінде “оны жаратады да”. леуметтік философия леуметтік лемні тек картинасы, бейнесі ана емес. Ол сонымен атар, леуметтік идеалдар мен ндылытарды наты шындыпен салыстыра отырып, оны наты мірмен байланысын анытай отырып, осы лемді жаратады да.

Екіншіден атаратыны – методологиялы функция. леуметтік философия мны пндік жне теориялы форма ретінде ызмет ете отырып жне леуметтік былыстарды тануда методологиялы бадарлар мен жалпы философиялы принциптерді пайдалануды лгісі бола отырып жзеге асырады. Оларды атарында диалектика принципі мен синергетика принципі жатады. леуметтік философия леуметтік-гуманитарлы білімдерді пндік трыда йымдастыра отырып, оны методологиялы зегі ретінде крінеді.

леуметтік философияны шінші функциясы оны танымды, эвристикалыызметі болып табылады. Ол танымды мдениетті элементі ретінде шындыты тек бейнелеп ана оймай, оамды мірді задылытары мен принциптерін алыптастыра отырып, бір нрсені ашуа абілеті бар, белгілі бір эвристикалы ерекшеліктерімен айрышаланады.

Тртіншіден, леуметтік философия леуметтік болмысты ндылы негіздерін пайымдай отырып, аксиологиялы ызметті атарады. Оны ішінде белгілі бір дрежеде трбиелеуші функция да кіреді: леуметтік функция, біріншіден, танымны, гуманитарлы ойлауды белгілі бір мдениетін трбиелейді; екіншіден, адамдарды жне бтіндей оамны белгілі бір ндылы бадарларын трбиелейді.

Бесіншіден, леуметтік философия кейбір философиялы концепциялардаы леуметтік болжау стсіз жне ылыми негізі жо деп жариялананына арамастан, болжамды ызмет те атарады.

оамды зерттеу тек философия шін ана емес сонымен бірге басада оамды ылымдар шін крделі мселе болып табылады. Коам маналы ым болып табылады. Философия оамды бірттас, яни адам болмысыны леуметтік тсілі, адамдарды бір-бірімен зара рекеттесуіні жемісі, адам шыармашылыыны нтижесі ретінде арастырады. Философия шін оамды ызмет арылы, яни леуметтік трыдан арастыру те маызды.

оама деген кзарастарды тарихи эволюциясы нарутиализм, идеализм, материализм деген сияты теориялы лгілерде крініс береді. оам мнін дрыс тсіну шін «материалды», «руханилы», «практикалы» ымдарыны ара атынасы е маызды болып табылады. оамды дамуды негізінде оамны жйелілігін райтын оамды атынастар жатыр, йткені мнда ызметті экономикалы, саяси жне т.б. формалары крініс береді.

оамны дамуы революциялы немесе эволюциялы сипата ие. Философия оамны дамуын лемдік тарихты бірлігімен алуан трлі принципі арылы арастырылады, йткені мнда жалпылыпен жекелікті бір-бірімен зара байланысыны жалпы диалектикалы заы крініс береді. оамды дамуды басты мселесіне оамды прогресс ымы мен оны лшемдері жатады.

оам дамитын жйе ретінде зіні озаушы болады. Тарихи процесті субъектісі жне озаушы кші р трлі философиялы баыттарда оамды рухани жне материалды трыдан негіздеуде крініс береді. оам дегеніміз мдделері, ндылытары жне масаттары р трлі адамдар ауымдастыымен р трлі леуметтік топтарды жиынтыы болып табылады. Осыан орай тарихи процесс крделі жне ытималды сипата ие. Сондытан тарихтаы жекелеген тлаларды, сонымен бірге леуметтік топтарды ролін зерттеу те маызды. Осы диалетиканы арасында тарихи процесс стихиялы пен саналылыты бірлігінде жреді.

леуметтік философия бгінгі кні де сздер мен пікірлер шырмауынынан шыып, адамны оамды жне индивидуалды міріні маынасы мен масаты, ерекшеліктері, принциптері, мні туралы андай да бір наыз сзге мтылуда. Бл трыда ол адамны зіне з санасы кмегі арылы ие болу формасы ретінде, зін «жинатауа» деген саналы рухани жігер ретінде крінеді. Мны барысында ол азіргі «дуір талабына» жауап іздеу негізін райтындай кейбір сйеніш болар теориялы-методологиялы конструкцияларды, терминдерді, категорияларды іздейді жне табады.

Б