Буддизм жіне оны негізігі идеясы

Буддизм (санскритше – , buddha dharma Будданы ілімі) — дниежзіне кеінен таралан негізгі 3 дінні бірі. Б.з.б. V-VI ндістанны бгінгі Бихар штатында пайда болды. Буддизмні негізін салушы Гаутама Сиддхартха (б.д.б.563-485 жж.) деп есептеледі. Буддизм баса ілім-танымдарды бойына оай сіірді жне оны негізгі аидасы жан иесіне жаманды жасамау боландытан, жер жзіне соыссыз тарады.Буддизмде дниені жаратушы дай жайындаы идея айтылмайды. Буддизм фни мірді азаптары - ауру, крілік, лімнен тылу жолын іздейді. Ол мірді асіреті - нпсіні тілегіне байланысты, Адамны денесі уаытша мір среді. Ал нпсі анаатсыз тілегімен, лімні орынышымен ыли бейнет туызады. Сондытан нпсіні тілегінен тылу керек. Ол шін трт хаиатты білу ажет:

1) мір — азап;

2) азап нпсіден туады;

3) нпсіні ауыздытаса — азаптан тылады;

4) нпсіден тылуды трт сатысы бар: а) жректі оянуы; ) ниет, аыл, ойды тзету; б) мінез-лыты тзету; в) адама ана емес, бкіл жан иелеріне деген раымшылыа, махаббата жету (аїимса — адама, тіршілік иесіне жаманды жасамау, соны бір крінісі). Будда діні зіні даму барысында ш кезенен тті: хинаяна, ркімді туу — лу айналымынан тылуды йрететін алашы даналы мектебі (б.з.б. 5 . — б.з. басы); екінші, бодхисаттва — тарушы кмегімен тылу; шінші, махаяна (б.з. 5 -ына дейін) кезі. Махаяна негізінде будда (ккірек кзі ашылан) болуа ммкіндік беретін жаа тиімді дістер уаыздалды (5 -дан кейін). Ол ваджраяна деп те аталды.Буддизмдегі негізгі е ірі баыттар - хинаяна жне махаяна. Буддизм зіні даму барысында ш кезенен тті: хинаяна, ркімді туу - лу айналымынан тылуды йрететін алашы даналы мектебі (б.з.б. V . - б.з. басы); екінші, бодхисаттва - тарушы кмегімен тылу; шінші, махаяна (б.з. V .-ына дейін) кезі. Махаяна негізінде будда (іскірек кзі ашылан) болуа ммкіндік беретін жаа тиімді дістер уаыздалды (V .-дан кейін). Ол важраяна деп аталады.

Б.Спиноза философиясы

Барух Спиноза (1632-1677 жж.)Амстердам каласында еврей отбасында дниеге келеді. Е алдымен ол діни училищеде оиды, біра оны кесі саудаа тартып, ол оку орнын бітіре алмай калады. Сондытан ол з білімін дербес зіндік дайынды арылы толтырады. 1656 ж. Библияны сынааны шін оны жергілікті еврей ауымы з атарынын шыарып, оан лаынет айтады. Сондытан ол жеке басын асырау шін мір бойы кзілдірік шыныларын деп те ауыр жадайда мір среді. 45 жаска келгенде кпе ауруына шалдыып, мірден ерте кетеді.

Негізгі ебектері: «Аыл-ойды жетілдіру жніндегі трактат», «Этика», «Саяси трактат» т.с.с.

Онтологиялы мселелер. дай-Субстанция-Табиат

Спиноза болмысты е соы себебі дайда деп есептейді. «дай... барлы заттарды бірінші себебі жне з-зіні себебі, з-зі арылы танылады». Ол дайды болмысын длелдеу шін онтологиялы длелдемелер келтіреді. Біра ол дайа пантеистік маына береді, яни оны бізді оршаан табиата теейді. Олай болса, дай табиаттан тыс мгілік мір сріп жатан рухани тла емес, оны тек ана зерде (intelligere) арылы ана тсінуге болады.

Мндай кзарас сол кездегі дай жніндегі деистік пікірлерге арсы болды. Егер деистер дай дниені е алшатаы соы себебі деп есептесе, Б.Спиноза ол дниені е тікелей жаын себебі деген тжырыма келеді.

Табиатпен теелген дай сонымен катар субстанция ретінде аралады. Егер Р.Декарт Дниені негізінде екі бір-біріне туелсіз субстанция жатыр, ал оларды стіндегі дай екеуін бір-бірімен йлестіреді деген болса, Б.Спиноза дай мен субстанцияны бір-бірімен осып, оларды табиатпен теейді. Сондыктан оны метафизикалы-онтологиялы негізгі формуласы — ол дай, и Субстанция, и Табиат, йткені оны брі - бірегей.

Табиатты зі даймен те боланнан кейін, онда «Жаратушы» жэне «Жаратылан» деген дінні негізгі ымдары керек болмай алады. Субстанция, я Табиат, Б.Спинозаны ойынша, «зіне-зі себепті» (causa sui - латын сзі, себеп зінде). Онымен бірегей дай ешандай жаратушылы асиеттерімен танылмайды. Осыан орай, Б.Спиноза деизмні де негізгі аидаларын теріске шыарады, йткені ол, аз да болса, дайды алашы сатыдаы Дниені жаратан ызметін мойындайды.

Табиаттан жоары Дниені жаратан дай болмааннан кейін, дайды зі Табиатпен те болан со, ол екі ымды пайдаланады. Ол «тудыратын табиат» (natura naturans) жэне «туды-рылан табиат» (natura naturata). Бірінші ым - ол интуитивтік ой елегі арылы тсінілетін табиат. Екінші ым - ол сезімдік білім тудыратын бізді оршаан жеке заттар мен былыстар.

Б.Спиноза зіні болмыс ілімінде Дниені бірлігіне аса кп кіл бледі. Оны негізінде блінбейтін субстанция жатыр. Ол -шынайы шексіз, абсолютті заты. Болмысты екінші жаы - бір-бірінен блінген, сезім арылы бізге берілген шектелген жеке заттар мен былыстар. Жоарыда крсеткендей, бірінші екіншіні тудырады. Егер субстанция мгілік болса, жеке заттар уаыт шеберінен шыа алмайды, сол шеберде згереді, туады, риды.

Б. Спиноза натылы заттарды субстанцияны тудыран «модустары» ретінде арайды. Заттар-модустар арылы субстанция з-зін шектейді. Ал шектеу дегенні зі - ол терістеу (determinatio est negatio). Натылы затты шектелгені оны баса заттардан бледі, зіне ана тн айырмашылыын тудырады. Сондытан р зат болмыста зіні орнын алады, йткені ол - сол зат, баса оан толыынан сас еш зат жо. Сонымен атар ол бейболмыста, йткені баса жаынан аланда аныталмайды.

Субстанцияны модустарынан баса бірнеше атрибуттары (асиеттері) бар. Олар - созылу (extensio) жэне ойлау (cogitatio). Адам дниені таныанда, оны осы асиеттері арылы натылыка жете алады. Сонымен Р.Декартты екі субстанциясы Б.Спинозаны бір субстанциясыны екі негізгі асиеттеріне айналады.

Енді субстанцияны осы екі негізгі асиеттеріне сипаттама берелік. Сонымен Б.Спиноза заттыты негізгі асиетін созылудан, яни кеістіктен крді. Онда мынандай сра ойымыза келеді: осы айтылан кеістікте саны шексіз боланымен, неше трлі шектелген заттар алай пайда болады? Оны негізгі себебін ойшыл озалыс пен тратылытан креді, йткені оларды бір-біріне деген атынасы мен натылы шектелген заттарды райды. Расында да, рбір затты клемі бар, ол бір жаынан, тракты, екінші жаынан, немі козалыста. Яни озалыс пен тратылы субстанцияны созылу асиеті мен натылы шынайы мірдегі заттарды арасындаы днекер ретінде каралады.

Субстанцияны келесі атрибуты оны «шексіз ойлау абілетіне» келер болса, ол - бкіл табиата тн нрсе. Олай болса, Б.Спиноза бкіл дниені тірі деп есептейді. Мндай кзарасты гилозоизм (hileo - грек сзі, зат, zоо - тірі) дейді. Тек адам ана емес, сонымен катар барлы табиатты заттары мен былыстары ртурлі дегейдегі тіршілікте, - дейді лы ойшыл.