Диалектика теор. мселелері.

Осы уаыта дейін біз арастыран лем мен адам арым-атынасыны барлы ырында даму былысымен жеткілікті трде танысты. лем де, адам да, табиат та, оам да дайы згерісте, дамуда. Даму дегеніміз-мгі, ажетті озалыс, згеріс. Философияны бір блігі болып табылатын диалектика лемні дамуыны теориялы негіздерін анытайды. Диалектика дегеніміз-болмыс пен бкіл лем дамуыны жалпы байланыстары туралы ілім. Онда даму процесі зерттеледі. Диалектика-дамуды философиялы теориясы. Сонымен атар, ол-лемді бірттас жне арынды бтіндік деп абылдайтын ойлау тсілі. Диалектика лем лгісін згеріп тратын трлер, жадайлар жне дуірлерді бір-бірімен ауысуыны мгі процесі деп арастырады. Ф.Энгельсті анытамасы бойынша‚ диалектика дегеніміз - лемдегі байланыстар, табиатты, оам мен ойлауды озалысы мен дамуыны жалпы задары туралы ылым. Философия объективті жне субъективті диалектика ымдарын олданады. Ойлау жне таным процестері шін бл те маызды ымдар. Объективті диалектика дегеніміз-лемні, табиатты, объективті дниені дамуы, згеруі. Ал оны адам санасында бейнеленуінен субъективтік диалектика туындайды. лем, дниені дамуымен, згеруімен атар оны бейнелейтін, тсіндіретін ымдар да дамып, згеріп отырады. Диалектика зерттейтін маызды сратарды атарына: “Даму дегеніміз не?”, “Ол неліктен болады”, “Даму алай іске асып отырады”, “Даму айда баытталан” сияты маызды проблемалар жатады. Осылар тірегіндегі ізденістер мен ойлау иірімдері материалды лемні тере абаттарын ашып, оны даму тетіктеріні мнін зерттеуге ммкіндік береді. Диалектика да грек сзі. Ол бірден даму теориясына айналмаан. Грек мдениеті аясында диалектика сра - жауап арылы пікір таластыру абілетін, ымдарды саралау, заттарды трі мен шыан тегіне арай ажырату нерін білдірген. Сонымен атар, оны айшылытар туралы ілім деген анытамасы да болан. Крнекті грек философы Аристотель диалектиканы ытимал пікірлер туралы ылым деп есептеген. Бірте-бірте диалектика даму туралы ілімге айналды. арапайым диалектика антикалы философияда алыптасты. Ол кне гректерді табиатты арапайым пайымдауынан туындады. Диалектикалы дстрді бастауы, негізі Гераклит ілімі деп есептелінеді. Табиатты блінбейтін бірттасты дей отырып, Гераклит “от”, “лемдік рт”, “космос” ымдары арылы ондаы дайы болып тратын згерістерді тсіндіруге тырысты. лемдегі барлы нрсе згермелі, атып, семіп алан еш нрсе жо. Барлыы бір-біріне арама-арсы жатардан трады, олар бір-бірімен рекеттеседі. арама-арсылытарды зара кресі лем дамуыны озаушы кші жне негізгі задылыы. Гераклит мгілік жне ткіншілік, дай жне адам, мір жне лім, сабан жне алтын сияты арама-арсылытарды атап крсеткен. Орта асырларда кейбір ойшылдарды шыармашылыында диалектикалы ізденістер орын алан. Мысалы, П.Абеляр диалектиканы ртрлі пікірлер сайысында аиата жетуді тсілі деп арастыран. А.Августин жалпы тарихты дамуы туралы ілім жасаан, онда балалы, бозбалалы, рлеу, артаю жне лу кезедері атап крсетілген. айта ркендеу мен жаа Дуір философиясында диалектика Д.Бруно, Н.Коперник, Р.Декарт, Б.Спиноза, Н.Кузанский шыармашылыында дамыан. Неміс философиясы дамытан идеалистік диалектиканы маызы аса зор болды. Неміс философы И.Гердер лемдік мдениетті даму идеясын сынса, И.Кант таным процесіні озалу логикасын анытады. Диалектиканы дамуына оматы‚ сбелі лес осан философ-Г.Гегель. Ол тыш рет бкіл табии, тарихи жне рухани дниені процесс тріндегі нрсе деп: яни немі озалуда, згеруде, айта рылуда жне дамуда деп таныды, сйтіп, осы озалу мен дамуды ішкі байланысын ашуа тырысты. Диалектиканы негізгі ымы - даму. Даму дегеніміз- озалысты, згерісті бір крінісі. Ол кп жаты, ескіден жааа, жаадан ескіге, арапайымнан крделіге, крделіден арапайыма, тменгіден жоарыа, жоарыдан тменге даму болады. Диалектиканы маызды принциптері бар. Оан дниені объективтілігін, оны негізгі бліктері мен асиеттеріні, былыстарыны бір-бірімен байланыста, зара рекеттесуде, айшылыта болатындыын мойындау жатады. айшылы - даму мен озалысты ішкі озаушы кшін крсетеді. айшылы дегеніміз арама-арсылытарды зара атынасын білдіреді. айшылытар тірі, лі табиатта да, оам мірінде де кездеседі.

Диалектиканы негізгі задарыДиалектика жйесіне оны негізгі задары кіреді. За ымыны маызды екі маынасы бар. Біріншіден, за дегеніміз-заттар мен былыстар арасындаы жалпы, траты жне ажетті байланыстарды білдіретін ым. Мысалы, лемдік тартылу заы, табии срыпталу заы. Бларды брі объективті материалды лемні задары. Екіншіден, за дегеніміз-лемні байланыстарын бейнелейтін білім жйесі. Бл-ылым задары. Диалектиканы негізгі ш заы бар. Олар даму процесіні маызды задылытарын тсіндіреді. арама-арсылытарды бірлігі мен кресі туралы за материалды лемні дамуыны негізін тсіндіреді. Даму процесі ішкі де, сырты да арама-арсылытарды атыысы арылы іске асады. Диалектика сырты арама-арсылытарды бірегейлікті екіге блінуіні нтижесі, тптеп келгенде ішкі арама-арсылытар туындысы деп арайды. Бл заны лкен дниетанымды жне трбиелік мні бар, йткені ол дамуды белгілі бір сатысын, тарихты ешбір жетістігін, адам ол жеткізген биікті е соы деп арастырмауа йретеді жне шексіз шыармашылыа бадар береді. оам міріндегі айшылытар те крделі жне жан-жаты. Санды жне сапалы згерістерді зара ту заы дамуды наты тетігін крсетеді. Диалектика кез келген затты оны асиеттері, саны жне сапасы жаынан сипаттайды. асиет дегеніміз - затты баса заттармен байланысындаы сипаты. Сапа - бл асиеттерді бірлігі. Сапалы айындылы зат пен былысты траты етеді, бір-біріне ажыратып, дниені шексіз саналуандылыын айындайды. Сапа дегеніміз-затты барынша зінділігі. Сан затты біркелкі бліктерге блінуін айындайтын ым. Бір-біріне самайтын нрселерді айырмашылыында сапалы, ол бір-біріне сайтын нрселерді айырмашылыында санды сипат бар. Кез келген затты негізгі бір сапасы бар. Мысалы, стаан-е алдымен ішуге арналан рал. рбір зат сапалы, траты жне санды, трасыз асиеттерді айшылыты бірлігі. Бл бірлік белгілі бір интервала дейін саталады. Оны шама арылы анытаймыз. Шама-нрсені немесе былысты сапалы жне санды айындылыыны табии бірлігін білдіретін философиялы категория. Зат пен былыс з дамуыны белгілі бір дегейінде жаа сапаа ктеріледі. Сан згерістеріні нтижесінде ескі сапаны жааа айналып, затты немесе былысты тпкілікті, сапалы згеруін, секіріс деп атаймыз. Кез келген сапалы згерісті тек секіріс арылы дамуы маызды бетбрыс. йткені секіріс кезінде зат зіні сапалы асиетін жоалтып, баса асиеттерді жиынтыына айналады. Сан мен сапалы згерістерді зара байланысын химия жасы длелдейді. Мысалы, кдімгі ауаны молекуласына ауаны бір ана атомы осылса, онда озон пайда болады. Озон - баса сапалы былыс. Сондытан да болар, Ф. Энгельс химияны млшерлік, санды згерістерді нтижесінде заттарды сапалы асиеттері згеріп отыратындыы туралы ылым - деп анытады. Терістеуді терістеу заы даму процесіні трі мен жалпы баытын крсетеді. Мнда ерекше танымды рольді терістеу ымы атарады. Терістеуді - терістеу заыны аясында аса маызды задылыты-сабатастыты тсіндіруге болады. Терістеу‚ сабатасты-жалпы дамуды, соны ішінде ылыми, кркемдік дамуды да объективті задылыы. Сабатасты жо жерде ілгері рлеу, даму болмайды. Адамзат баласы тарихи дамуды р сатысында дебиет пен кркемнерді, ылыми жетістіктерді айта жасамайды. ткен заманда істелген жмыспен, пайда болан деби туындымен таныс болмаса, онда біз дниені тануды брыннан белгілі діс, жолдарын айта арастырып, уаыт ткізер едік. Сабатастыты арасында мндай жадайды бастан кешірмейміз. Жоарыда атап ткен диалектиканы негізгі принциптері мен задары оны негізгі идеяларын орытындылауа ммкіндік береді. Біріншіден, былыстарды бір-бірімен тыыз байланыстылыы идеясын лем мен жаратылыстану тарихы толы длелдейді. Екіншіден, лемні мір сруі мен дамуыны негізгі шарты - оны ішкі айшылытары идеясы. шіншіден, лемдегі былыстарды дайы згеріп отыратындыы туралы идея.