Материя ымы, материя мір сруіні атрибуттары

Материя ымы (лат. materia – зат) категориясы философияа объективтік реалдылыты, шындыты белгілеуге енгізілген.«Материя» категориясы – бл абстракция. Жалпы адам, жалпы сімдік, жалпы с, жалпы оу мекемесі жне осы сияты жо боландай, жалпы материя деген де жо. Сонымен бірге материяны оны белгілі бір наты тріне – заттарды блшектеріне, сезіммен абылданатын денелерге т.б. теемейді. Материя дегеніміз – кеістік пен уаытта мір сріп, озалыста болатын, сарылмас кп асиеттері бар алуан трлі объектілер мен жйелерді (системаларды) сансыз кп жиынтыы. Бізді сезім мшелеріміз барлы реалды материя формаларыны е болмашы блігін ана абылдай алады.азіргі кезде ылымдарды жаа жетістіктеріне байланысты материяны атрибутивтік тсінігі дамуда. Оны маынасы барлы материалды объектілерге (Кн жйесі, жер ыртысы, леуметтік институттар жне т.с.с.) тн «жалпылы» немесе «атрибутты» белгілеу. Материяны атрибутты асиеттері (белгілері).1)озалыс-жалпы кез келген згеріс,озалыс абсолютті,тынышты салыстырмалы (тынышты моменті).2) зіндік йымдасу (самоорганизация)- материяны сырты кштерді атысуынсыз зін зі жасауы,жетілдіруі,айтадан ндіруі(синергетика).3) Кеістік пен уаытта орналасуы-бар объектілерді орналасу тртібі,оларды созымдылыы, бірін-бірі ауыстыратын былыстарды тізбектілігі жне затыы. 4) Бейнелеуге абілеттілік-Нрселерді з рылымында («денесінде») баса нрселерді серін, ізін алдыру, белгілеу(сырты серге жауабы). Бл обьективті реалдыты білдіретін адам санасынан туелсіз тірішілік ететін материя- тйсіктер арылы сезілетін обьективтілік. Материяда болмыс категориясы натыланады. Материя мгі шексіз жоалмайды, кнделікті озалыста болады. Ол зіне зі себептеген материяны атрибуттарын білдіреді. Материяны атрибуттары материяны обьективтілігіне тн асиет. Материяны негізіг формасы уаыт, озалыс. Бл материя тіршілігі жалпы жне обьективті формасы. Ол бір мезетте тіршілік ететін орын тртібін білдіреді. Уаыт узактыгы бір олшемдігі айта айналмауды жне жаластыты материя тіршілік обьективті трі. озалыс материяны тіршілік ету тсілі демек ол материя сияты мгі жоалмайтын бір формада баса формаа ту шін жалпы жне абсолютті.

МАТЕРИЯНЫ РЫЛЫМДЫ ДЕГЕЙЛЕРІ .Материяны рылымды даму дегейі

Табиат оам Неорганикалы табиат: элементарлы блшектер, галактика

Органикалы табиат ДНК, РНК, белок, атомдар, молекулалар, клетка, организм Адам, жаня, леуметтік топ, этнос, халы

МАТЕРИЯНЫ ФОРМАЛАРЫ .Материя формалары ТрлеріКеістік Физикалы ш лшемді кеістік Трансфизикалы кп лшемді кеістік Уаыт Физикалы бір лшемді уаыт Трансфизикалы кп лшемді уаыт Заттар (вещество) Кварктер, протондар, нейтрондар, атомдар, молекулалар жне т.б. Физикалы ріс Гравитациялы ріс Электромагниттік ріс лсіз ядролы рі Кшті ядролы ріс.

Материя мір сруіні атрибуттары.

Материалды лемні басы, соы жо, ол дайы даму, дайы згеру, дайы алыптасуда болып отырады. Материяа бірттасты, яни бтіндік жне рылымдылы, біркелкілік тн. лемні р трлі бліктері мен ырлары зара тікелей немесе бір бірі арылы байланысан – табиат пен оам, тла мен тап. Материяны мір сру тсілі - озалыс. озалыс дегеніміз кез келген згеріс. озалыс объективті, абсолютті, салыстырмалы, мгі. озалыс кп трде болады. Ф.Энгельс озалысты негізгі бес трін крсетіп, жйелеген еді. Олар: механикалы, физикалы, химиялы, биологиялы, леуметтік деп аталан. озалысты е арапайым трі механикалы озалыс, ол заттар мен былыстарды кеістікте орын алмастыруын білдіреді. леуметтік озалыс оам міріндегі шым-шытыры былыстар мен процестерді бейнелейді.

Кеістік пен уаыт

Материя кеістік пен уаытта мір среді. Уаыт дегеніміз заттар мен былыстарды мір сруіні зындыын, оларды р трлі жадайыны ауысуын білдіреді. Ол оиалар аымы. Платонны сзімен айтса “Мгілікті озалу бейнесі”. р трлі материалды обьектіні з уаыты бар. Сондытанда физикалы, леуметтік уаыт болады. Уаытты ш лшемі бар: азіргі, кешегі жне болаша. Уаыт дайы ала мтылады , ешнрсе, ешкім оны обьективті баытын згерте алмайды. Оны тотатуа болмайды. оамда уаыт аысы жылдам жне крделі. Ол адамны іс рекетімен тыыз байланысты. Уаыт - тіршілікті мыты да аяусыз шірушісі, сонымен атар оны жаратушысы да. Уаытша деген ым ткіншілікті жоалып кетуді білдіреді. Керісінше, мгілік ымы дайылыты, дайы болып отыруды мезейді. Адам мірі биологиялы трыдан ткінші. Сондытан да ойлы адам зіні міріні жгіртпе секундтарына жоарыдан арай алмайды. Ол зіні бл дниедегі ткінші жадайын жасы тсініп, з міріні мн маынасы, масаты туралы ойланып, толанады. леуметтік кеістік пен леуметтік уаыт бл адамны іс - рекетіні бкіл дние жзілік тарихы. Адам уаытты есебін жргізбей мір сре алмайды. Мндай есеп жргізуді дістері тым ерте ойлап табылды. Кеістік - заттар мен былыстарды бір - бірімен атар орналасу, зара рекеттесу ретін білдіретін философиялы ым. Дниедегі заттарды барлыы да, кеістікте орналасан. Кеістікті негізгі бірліктері - нкте, клем, зынды, ашыты. Кеістік объективті, йткені ол материяны ажырамас асиеті. Кеістікті ш лшемі бар, ол зындыы, ені жне биіктігі. Бл лшем тек затты формаа ана тн емес, р трлі процестерге де тн. Уаыт пен кеістік бір-бірімен тыыз байланыста боландытан, уаыт оны тртінші лшемі болып табылады. Кеістік пен уаыт туралы ым мифтік дуірдегі дниетанымды жйесіні негізгі тпазыы болып табылады. Дстрлі мдениет лгілерінен уаытты игеру рекетіні кптеген мысалын табуа болады. Уаытты тотату талпынысы дстрлі салтты айталау арылы іске асады. Болмыс, материя, озалыс ымдары дние дегеніміз бір-бірінен ошау тран заттар мен былыстарды ретсіз жиынтыы емес, ттас байланысты бірліктегі былыс екендігін айын крсетіп отыр. лі табиат пен тірі табиат арасында зара тылсым байланыс пен бір-біріне ту бар. оам мірі, оны задылытары зіні материалды негізі болып табылатын табиатпен тыыз байланысты. Жердегі тіршілік космос лемімен байланысты. «Адамны мгі ара сйейтін, рухани - тірегі-ол жары Дние, осы жары Дние мен мірді ажырамас мгі бірттастыын сезіну - тсіну. Осы сезіну-тсіну р адамны таным -біліміні е тере дегейі болып табылады. Сондытан адаммен р уаытта бірге мір сретін ара сйеуді кші мен мгілігіне еш уаытта кмндануа болмайды. Осы тірек р адама мірді ерекше тередігін сыйлайды, йткені р адам мірді зі жеке, жеке ммкіндіктерімен абылдай отырып, оны мгілігіне, дниені мгілігіне з міріні (рпаыны) баласыны мірі арылы мгі жаласа беретініне сенеді. Адамны рухани, мгі тіреуі - бл жары Дниені ешнрсемен салыстыруа болмайды. Сондытан да азатар естіртіп те жне естіртпей де зіні ара сйеуі Жары Дниеге - О, Жары Дние-ай, деп сиынып отырады”-деп жазды .Ш. Нрланова. орыта айтанда, дниені ылыми картинасы ымы: 1) бірттас дние жайлы бірттас білімді білдіреді; 2) олар фундаменталды сипатта болады; 3) жалпы задар мен принциптер негізінде бір жйеге келтірілген; 4) ол лі табиат пен тірі табиатты да леуметтік мір мен адамны зін де амтиды; 5) ол практикада бден тексерілген, объективтік аиатты білдіретін білімдер; 6) айтарлытай траты; 7) ылыми танымны алдаы дамуында, соны негізінде жаа білімдерді тууында эвристикалы роль атаратын білімдер”.21 Дниені ылыми картинасына жаындау ым “лем лгісі” категориясы. В.Н. Топорова сйеніп, бл ымды кеінен пайдаланан Ж.Ш.Резин. лем лгісі дегеніміз - мірде бар заттар мен былыстарды тсіндіруді жалпы жне арапайым бейнесі. лгі рдайым нысанды тгелдеу емес, оны белгілі бір жатарын, функциялары мен алып - кйін туындатады, бндайда тадау ісіні зі танымны маызды буыны болып табылады. лемді игеруді кне мбебап тсілдеріні бірі болып табылатын лгі жасау дниені ылыми картинасын жасау жолындаы алашы арапайым адамдарды бірі болып табылады. йткені, оан да бірттасты, жйелік тн, ол да дниені бірттастыын, ажырамас бірлігін тсіндіруге тырысан. Физикалы рекеттесу - байланыс, зара рекеттесу жне озалыс материяны негізгі атрибуттары. Денені барлы асиеттері зара рекеттесуден шыады жне оларды рылымды байланыстарыны нтижесі болып саналады.зара рекеттесу деген уаыт пен кеістік шеберінде бір объектіге материя жне озалыс алмасуы арылы сер етуі.рбір зара рекеттесуді негізіне заттарды здеріне е басынан атысы бар асиеттер жатады. Блшектерді зара рекеттесуге абілеттерін тасушы, рі зара рекеттесуді санды лшемі заряд болып табылады. Зарядты е кіші дискреттік шамасын (квантты) жекелеген заряд ретінде арастырады. зара рекеттесу кші кез кел-ген жадайда рекеттесетін екі блшекті кбейтіндісіне тура пропор-ционал, ал те крделі трде блшектерді арасындаы ашытыа байланысты.азіргі кзарастар бойынша, кез келген зара байланыс туріні зіндік физикалы агенті бар, яни онсыз зара рекеттесу болмайды. Заттарды бір-біріне тартылуы немесе тебілуі оларды бліп туратын орта арылы беріледі. Ондай орта - вакуум. зара рекеттесу теория-сын жасаан кезде процесті белгілі бір жобасы пайдаланылады: фермион - заряд блшектер маында бозон-блшектерін тудыратын ріс алыптастырады. Екі реальды блшек белгілі бір рекеттесу радиу-сында бір-бірімен озалмалы бозондарымен алмаса бастайды, яни бір блшек бозон блген кезде екіншісі оны жутып, з бозонын оан береді немесе керісінше, бозондармен алмасу блшектерді арасында тартылу немесе тебілу убылыстарын амтамасыз етеді.