Абай философиясына сипаттама
лы Абайды мір, оршаан дние, табиат, болмыс сыры, оларды задылытары кп ойландыран, ол дние сырына бойлап, зін мазалаан сауалдара жауап табуа тырысан. Мен осы кіммін? Жан иелері міріні тпкі мні неде? Барлы адам баласы, жан-жануарлар да таматанады, йытайды, оранады, артына рпа алдырады. Сонда адам баласыны баса жан иелерінен айырмашылыы неде? Міне, Абай ркімді де толандыратын тере сырлы сратара жауап іздейді. Ол зіні ілімінде, плсапалы шыармаларында адам баласыны мір сру масатын, сол мратына жету жолын, лемдегі болмысты мні мен зіндік ішкі байланысты, жалпы задылытарын ашып крсетеді.
Кемелдену, жетілу – адам міріні масаты екенін айтады Абай. Жетілу дегеніміз не? Трлі жетілулер бар. Мысалы, спортпен шылданып зімізді денемізді, кш-уатымызды жетілдірсек, ал ылым-білім, нерге йрену арылы ой-рісімізді жетілдіреміз. Абай осыларды айта отырып, блардан грі маыздыра жетілу барын, ол – рухани жетілу, яни жанды жетілдіру деп крсетеді.
Абайды айтуы бойынша жан жректе орын тепкен. Жан адамны тыныс-тіршілігін, іс-рекетін жрек арылы басарады. Егер жан жетілмеген болса, онда адамны іс-рекетінде де кемшілік болады. Ішкі дниесі тазарып, жетілген адам ана ателікке рынбай, мірде жаса баспай, дрыс мір сре алады. Адам баласыны баыты оны жрегіні тазалыымен тыыз байланысты деп йретеді Абай. Сонымен, жетілуді негізі – женді, жректі жетілдіру екен. Бл – адамны ішкі нзік болмысын тазарту деген сз.
Абай з шыармаларында жетілу жолдарын, оларды трлі белестерін крсетеді. рбір адам осы жетілу жолдарынан те отырып зіні ай дегейде транын жне міріні келесі белесін анытай алады. Мні тере ашылып, келешегі айындаланда ана адам мірі маызды болма. Абай ілімі осылай ркімні міріні мнін ашып, оны келешекті жарын жолына шыуына ммкіндік береді.
31. Шкрімні басасына самайтын дниетанымы алыптасады. Себебі, Шкрімні кп шыармалары тере философиялы, тарихи сипатта жазылан. Шкрімні дниетанымды ой жйесінде философиялы тере баыт, бадар байалады. «Тіршілік, жан туралы» деген философиялы леідерінде былай дейді:
сімдік кннен алады ас,
Кн суы болса, тпке аш.
Дым тиіп, нр кеп жылытса,
с таы жайнап, кіл аш,
Жмыртада ры жатпай ма?
Олар да тама татпай ма?
Жылынса, яки егілсе,
Оны да таы таы атпай ма? [1]
Шкрім мірді мні мен дниені динамикасы жайлы кп жазан. Ол жас кезінен-а мірді тпелі кейпін мойындаан, лем былыстарыны тотамай, таусылмай, жаарып отыратынын сз еткен. Айнала мірге, табиат былыстарына арап, нені болса да бас – аяы жалас жататынын, сонымен бірге ол згеріп, жаарып отыратынын згеше орытады.
Шкрім дниетанымындаы маызды да мнді таы бір аспектісі, оны динамиканы, яни озалысты тсінуі. Оны ойы бойынша, озалыс – материяны мір сру тсілі. ран сзі бойынша лемні пайда болуы – дайды ыылас , еркіне байланысты кенеттен жасалына салан, сондытан кез келген уаытта згеруі немесе жоалуы ммкін. Ал Шкрім философиясы бойынша, біртіндеп туатын ажеттілігіне арай, белгілі бір тртіп пен себеп – салдар атынасы бойынша дамып отыратын масатты процесс.
Шкрім дниетанымды кзарасындаы жоары абатында сз болатын мселе тпие мен соан балама ретінде олданылатын жан сзі жайында ой толайды.Тп ие сзіні синонимі немесе балама ымы ретінде «Жан» сзі мен «Мн» сзін те дрежедегі маынасы жаынан бір ым ретінде олданады. Шкрім деизмі.
Тпиені іздеуге озау салан, мірді жете танып білуге деген штарлы пен талпынудан туан:
1. Неден бармын?
2. Не ылан жн?
3. Жоала ма жан лген со?
деген ш сраа Шкрім айрыша мн бере араан.
Шкрім танымындаы тменгі абат – кн жйесіне байланысты туындаан. Шкрім кн – ата, жер – ана деп арап, жер планетасындаы тіршілікті пайда болу, даму жолын яни, «неден бармын?» деген философиялы сраа жауап беруге мтылатыны «Тіршілік, жан туралы» леіндегі ой-толаныстарында теренен талдай отырып берілген. Шкрімні екінші сраыны яни «не ылан жн?» деген мселеге беретін жауабы – адамны уаытша мір жолында лшынып рекет ететін масаты ар ылымы жолында табанды трде ебектенуін айтады. Сондытан жданды пендені мрат-масаты айда жатанын, арман-масатыны теміразытай адастырмас баытын лкен сеніммен баыт-бадар бере жн сілтейтінін креміз. Шкрім ойан шінші сра – «Жоала ма жан лген со?»
Жантану ілімі Абай мен Шкрім мрасындаы философиялы лирикалары мен ара сздерінде желі тартады. Жантану ілімі жайында Жсіп Баласан мен Ясауи шыармаларында теологиялы трыдан тереірек арастырылса, Х-ХІІІ асырдаы азаты ауызша жырланан поэзиясында да тікелей болмаса да, жанама трде ой-пікірлер айтылып табии жаласты тауып келген. Ал ХІХ асырды аяы мен ХХ асыр басында жантану ілімі Абай мен Шкрім мрасыны зекті желісіні ылыми рухани кілтіне айналып, з заманыны шырау биігіне ктерілді.
32. Философиялы дебиетте ХІХ-асырды соы мен ХХ-асырды басындаы орыс философиясыны негізгі екі баыты атап керсетіледі: славянофил баыты жне батысшылдар баыты (кейбір зерттеушілер бл баыта марксизм баытын да енгізеді). Бізді ойымызша, осы кезедегі орыс философиясын даму ерекшеліктеріне жне мазмнына байланысты ш баыта бліп арастыран жн.
Славянофил баыты кілдері кзарасыны негізі – православие. И.В.Киреевский, К.Аксаков, В.С.Соловьев таы баса крнекті тлалар дін арылы мірді згертуге болады, діни озгеріс халыты, оамны міріне керемет згеріс келеді деп сенді. Бл тсінікті де, себебі орыс халыны санасында асырлар бойы дінні ажайып кшіне, «идеала» деген сенім мір срді. немі «идеал» жетегінде мір срген адам зін басалардан рухани жаынан жоарыра сезінетіні, ыли зіне-зі сезімге шомылып мір сретіні белгілі жне бл идеал – шексіз. Бкіл дние жзін ызытырып, зіне тнті еткен «орыс жаныны» («загадочная русская душа») жмба табиатыны да себебі осында болса керек.
Славянофильство — литературно- и религиозно-философское течение русской общественной мысли, оформившееся в 40—х годах XIX века, ориентированное на выявление самобытности России, её типовых отличий от Запада, представители которого выступали с обоснованием особого, отличного от западноевропейского русского пути, развиваясь по которому, по их мнению, Россия способна донести православную истину до впавших в ересь и атеизм европейских народов. Славянофилы утверждали также о существовании особого типа культуры, возникшего на духовной почве православия, а также отвергали тезис представителей западничества о том, что Пётр Первый возвратил Россию в лоно европейских стран и она должна пройти этот путь в политическом, экономическом и культурном развитии
33)Декарт адамны аыл-ойына кбірек жгінді, Бэкон жекеден жалпыа арай жрсе, Декарт жалпыдан жекеге кшті, оны бл ерекшелігі мате-матикалы ойлау тсілінен жасы крінеді. зіні математикалы ізден-істеріні негізінде Р.Декарт жалпы ылыми тсіл сынды. Негізгі себеп -адамдар ылым жне нер саласында аиат ымдарды емес, болжамды кбірек олданады, сондытан баса тсіл керек. Декартты ойынша, мейлінше дл ойларды сынуа тек математика абілетті, сол себепті осы ылымны тсілдерін жаа философиялы жйе жасау ісінде олдану керек. Декарт трт ережені тжырымдайды:
1) Аиат деп аиат екені кмнсіз нрсені ана абылдау ажет. Асыысты пен наныма орын болмауы тиіс, тек аыла айын, наты тжырымды ана абылдау керек. Картезианды рационализмні бл принципін интуиция ымы буідіреді. Декарт бл асиетті табии, біра сезімдік емес, интеллектуальдік суле деп тсінеді.
2) Зерттейтін сраымызды ойша ммкіндігінше арапайым элементтерге бліп арастырса, иыдытарды шешу, белгілі бір шешімге келу жеілдейді.
3) Бл ереже логикалы трде екінші ережеден туындайды: таным процесі арапайымнан крделіге арай жреді.
4) Дедукцияны барлы звеноларын мытпайтындай шолу жасап отыру ажет – энумерация.
Декартты рационализміні негізі – кмн. Кмнданан адам кмн туызан объект туралы тере ойланады, яни мір среді, тіршілік етеді. «Мен ойлаймын, яни мір сремін» (Я мыслю. следовательно я существую. Соgіtо егgо sит). Декартты пікірінше, біз аны абылдайтыні нрселерді брі аиат, біра олар аылымыз арылы, ойымыз арылыи абылданады.
34) Томас Гоббс (1588-1679) – крнекті аылшын философы, Оксфорд университетінде Аристотельді логикасы мен физикасын оыды. Негізінен адам мселесін, оны леуметтік-ыты статусын зерттеді. Ебектері: -Левиафан немесе Материя, шіркеулік жне азаматты мемлекетті формасы мен билігі», » Азамат туралы», » Дене туралы», «Адам туралы».
Гоббс философия мен теологияны беліп арастырады, Бэконны «екі аиат » теориясын тередете тсіп философияны жогары ояды, «фи-лософия – танушы аыл-ойды рациональдік іс-рекеттеріні жйесі. Ол, бір жаынан, белгілі себептерден рекеттер мен былыстара арай, екінші жаынан, былыстардан оларды тудыратын негіздерге арай жреді. Яни, аиат дегеніміз ылыма те философия». – дейді
Теологияны жоа шыармаанымен, оны философияны рамдас блігі деп арастырмайды. Гоббс шін теология рациональдік анализді ажет етпейтін дайы білім, оны сол кйінде ттас жтан дрыс. Гоббсты бл пікірлеріні негізгі себебі – оны философиясыны басты мселесі адам мселесі боландыында. Оны пікірінше, адам уелі табии денелерді бірі жне табиат адамдарды ай жаынан болсын те етіп жаратады. Біра Гоббс рбір адама тн табии асиет эгоизмді шек-тен тыс сірелейді. Ол адамды зін ана ойлайтын, езіні сезімдеріне лі келмейтін малы ретінде сипаттайды. Гоббсты пікірінше, «адам адамга асыр «, адамдар кш пен аыл жаынан те боланымен, ркім зін басалардан кштірекпін деп ойлайды, тедіктен зара сенімсіздік туындайды. Табии тендік міт тедігін туызады да, екі адам бір масата бірдей мтылып, масата жету жолында бірі басасын рбан етуге немесе баындыруа тырысады, сол себепті адамдар бір-бірімен немі соыс жадайында болады.
Гоббсты ойынша, адам физикалы ана емес, моральды, рухани дене, жасанды кптеген денелерді жасаушы, мдениет ркениетін алыптастыру-шы. Осы жасанды денелерді арасындаы маыздысы жне крделісі – мемлекет. Ол туралы ілімді Гоббс зіні маызды доктринасы деп тсінді жне моральды немесе азаматты философия деп атады. Оны тсінігінше, мемлекет эгоистік табиата ие адамдарды уысында стайтын, огамды келісімге негізделген билік. Мндай билік болмаса, адамдар оамдаы мірлеріне еш анааттанбайды, керісінше, кйзеліс сезіміне толы болады дей отырып, Гоббс тап осындай кйді адамдар зі кші мен улыынан зге баса кепілдігі болмаан кезде бастарынан кешетіндігін айтады. Оны ойынша, адамдарды оама біріктіретін кш тек ана зара крес, здіксіз соыс аупі, оамны бейбіт келісімге келу ажеттілігі. Гоббс адамгершілік ымдары мен ережелеріні жалпылы сипатын жоа шыарады, оларды мазмны адам мір сріп отыран ортаа, уаыта байланысты. Баса адам саан ізгі ниет крсетіп, жасылыыа жасылыпен жауап берсе ана адамгершілік ержелерін стан. Сені жасы істеріе керісінше іс істеген адама ізгіліктік крсету – Гоббсты пікірінше, аыла сыймайды. Ол адамды з аылына сенуге йретеді, себебі оамды парасата сенім жо, оамды адамгершілікті билікті кмегімен орыту арылы ана алыптастыруа болады. Мемлекетте де табиаттаы сияты кш стемдік етеді, одан за туындайды. Мемлекет адамны мірі мен млкін орайды, біра адамдар оан баынышты болып, оны стемдігін мойындауы ажет, сонда ана бейбіт мір орнайды, яни билік пен аиат кштіні олында жне мемлекеттік билік шексіз болуы тиіс.
Буддизм
Будда діні — б.з.б. 6 асырда Будда негізін алаан философиялы жне діни наным. ндістанны бгінгі Бихар штатында пайда болан. Будда діні кезінде Отстік ндістан жеріндегі Шри Ланкадан бастап солтстікте Сібірге, батыста Еділ з. бойына дейін тараан. Будда діні баса ілім-танымдарды бойына оай сіірді жне оны негізгі аидасы жан иесіне жаманды жасамау боландытан, жер жзіне соыссыз тарады. азіргі кезде дние жзі бойынша Будда дінін 1 млрд-а жуы адам станады. Будда діні фни мірді азаптары — ауру, крілік, лімнен тылу жолын іздейді. Ол мірді асіреті — нпсіні тілегіне байланысты деді. Адамны денесі уаытша мір среді. Ал нпсі анаатсыз тілегімен, лімні орынышымен ыли бейнет туызады. Сондытан нпсіні тілегінен тылу керек. Ол шін трт хаиатты білу ажет: 1) мір — азап; 2) азап нпсіден туады; 3) нпсіні ауыздытаса — азаптан тылады; 4) нпсіден тылуды трт сатысы бар: а) жректі оянуы; ) ниет, аыл, ойды тзету; б) мінез-лыты тзету; в) адама ана емес, бкіл жан иелеріне деген раымшылыа, махаббата жету (аїимса — адама, тіршілік иесіне жаманды жасамау, соны бір крінісі). Аїимсаны жзеге асыру шін Будда Веданы жоа шыарды. Себебі Веда уаызы бойынша рбанды шалу дстрінен мал кп сойылушы еді. Веда ілімі бойынша жан иесі ш болмыстан трады: жан, ркімні зіндік асиетін райтын нзік болмыс жне тн. Ал Будда осыны соы екеуін ана мойындап, жанды жне оны мгілік екендігін жоа шыарды. “Егер адам лгеннен кейін нзік болмысы лемдік болмыспен араласатындай болып жетілсе, ол бл мірде айта тумай, туу — лу айналымынан (самскара) тылады, яни, фни мірді азабынан тылады” деді. Мны “шуньявади” (бос кеістік, яни, лгеннен кейін ештее жо) философиясы деп атайды. Будда діні зіні даму барысында ш кезенен тті: хинаяна, ркімді туу — лу айналымынан тылуды йрететін алашы даналы мектебі (б.з.б. 5 . — б.з. басы); екінші, бодхисаттва — тарушы кмегімен тылу; шінші, махаяна (б.з. 5 -ына дейін) кезі. Махаяна негізінде будда (ккірек кзі ашылан) болуа ммкіндік беретін жаа тиімді дістер уаыздалды (5 -дан кейін). Ол ваджраяна деп те аталды.
Тыш лемдік дін – будда діні б.д. дейінгі VI асырда кне ндістанда пайда болды. азіргі уаыта дейін ол Отстік, Шыыс-Отстік, Шыыс жне Орталы Азияа кеінен таралды. Будда дінін станатындарды бір блігі Еуропада, Солтстік жне Отстік америкада міР среді.
Буддизмні азастана келуіні жаа толыны XVI-XVIII . жоар шапыншылытарымен байланысты болды. Сол кезедегі будда ибадатханаларыны Жетісу, Балаш жне Орталы азастан далаларында саталан алдытары табылан. XIX . бас кезінде Медеу шаталында будда ибадатханасы трызыланы белгілі.
Конфуций философиясы
зіні филосoфиялы станымдарын алаш сынандарды бірі Конфуций (б.з.б. 6 – 5 .) негізін алаан конфуцийшілдік ілімі Хань дуірінде негізгі идеологияа, бірттас жйеге айналды. Буддизм мен даосизмні оамды рлдеріні суі конфуцийшілдік ілімні доктриналарын жаа трыдан арастырып, оны рлін арттыруа себеп болды. Конфуцийден кейін оны шкірттері стазыны этикалы, леуметтік, онтолагиялы-гносеолды тсініктерін дамытты. Бір-біріне арама-арсы ілімді Мэн-цзы мен Сюнь-цзы сынды. Мэн-цзыны пікірінше, адамны табиаты о бастан айырымды; адамгершілік, аылдылы, данышпанды, ділеттілік адама дене мшелері сияты берілген. Сюнь-цзыны ойынша, адам табиатынан – злым, яни адам туаннан бастап пайда табуа, тн раатына ана талпынады, ал жасы асиеттер адам бойына оуды, трбиені арасында ана сіеді. Мэн-цзы «адамгершілікпен басару» («жэнь чжэн») теориясын жасаса, Сюнь-цзы басарушыны тамырмен, халыты жапырапен салыстырып, басшыны масаты з халын баынышта стауда деп есептеген. Конфуций іліміні негіздерін, сіресе леуметтік сатылауды мызымастыы жніндегі теориясын атал сына алан Мо-цзы (б.з.б. 5 .) болды. Ол дниедегі баытсызды пен тртіпсіздікті брі адамдар арасында мейірімсіздіктен туады, «баршаны мейірбандылыы» принципі адамдарды тедікке жеткізіп, оамда ділеттілік орнатады деп уаыздады. Мо-цзы басыншылыа, соыса арсы шыып, дстрге айналан «Тір діретіне» сенуді жоа шыарды, мемлекет басару орындарына адамны ата-тегіне арамай, оны іскерлігіне, даналыына байланысты таайындаан дрыс деп санады. Ол арапайым халыты асйектермен теестіруге тырысып, кімет пен халыты бірлікке, орта мддеге шаырды. ытайда даосизм стихиялы материализм сипатында алыптасты. Бл ілім «Дао дэ цзин», «Чжуан-цзы» атты кітаптарда баяндалан. Даосизм бкіл табиата тн объективті жалпы задылы «дао» («жол») бар деп длелдейді. Даосизмні негізін алаушылар Дао-цзы жне Чжан-цзы адамны іс-рекетіне шек оятын задар мен ережелерге (Конфуцийді моральды ережелері) арсы шыады. Даосизм идеяларымен толытырылан конфуцийшілдік б.з.б. 136 жылдан 1912 жыла дейін ытайда ресми идеология болып, ытай халыны мдени-рухани міріні зегіне айналды. Б.з.б. 1 асырда ытайда буддизм діні таралып, трт асыр аралыында толыымен енді. Бастапыда буддизм ытайлы филосафия дстрлерді арсылыына кездесті. Буддизмді уаыздаушылар здеріні арсыластарымен пікірталас кезінде буддизм станымдарын емес, ытайлы рухани дстрді буддизмдік дстрлермен сйкестігін сз етті. Олар з тжырымдарыны дрыстыын длелдеу шін Лао-цзы, Конфуций, Чжау-цзыа жгінді. Яни, ытай философиясын буддизм трысынан талдады. Буддизм даосизм философиясыны табиилы, рекетсіздік, барлы заттарды тедігі туралы идеяларын абылдап, з ілімін жетілдірді. Конфуцийшілдік пен даосизм буддизмге арсы транымен, оны кейбір элементтерін бойына сіірді. Даосизм буддизмні салт-жоралары мен дет-рпын абылдауыны нтижесінде соынан балгерлік пен суегейлікті бір тріне айналып, философиялы аым ретінде мнін жоалтты (3 .). Конфуцийшілдікті буддизм философиясыны идеалистік-рационалистік рухын бойына сііруі нтижесінде неоконфуцийшілдік пайда болды (12 .). Неоконфуцийшілдік іліміні тууына Ван Тун, Хань Юй, Ли Ао идеялары себепкер болды. Бл ілім алдына негізгі 2 міндетті ойды: конфуцийшілдік ілімді алпына келтіру жне буддизм мен даосизм ктерген мселелерді нумерологияны методологияны кмегімен шешу. Бл мселені бірінші болып шешуге тырысан Чжоу Дуньиді идеялары жз жылдан со Чжу Си шыарм-нда шешімін тапты. Чжу Си ілімі 20 асырды басына дейін конфуцийшілдік ілімді тсіндіруді негізі болды. Кейін оны ізбасарлары дамытан конфуцийшілдік ілімі жаадан пайда болан мемлекет басаруды бюрократиялы тріні ерекше ытарына теория негіз болып, мемлкет ресми идеологияа айналды. 17 – 18 асырлар философиясы Конфуций мен Мэн-цзыны «киелі кітаптарына» тсіндірмелер жазумен шылданып, Чжу Си мен Чжан Цза немесе Ван Чуань-шань идеялары тірегінде дамыды. 19 асырда ытайда леуметтік реформа мен аартушылыты саяси идеологиясы пайда болды. ытай реформаторлары (Кан Ю-вэй, Лян Ци-чао, Тань Си-тун) абсолюттік монархияны конституциялы монархиямен ауыстыруды талап етті. Олар мемлекет пен халы арасында жарасымды атынасты орнату тжырымдамасын сынды. оамды рылысты революциялы жолмен згертуге арсы шыып, халыты конфуцийшілдік этика нормаларында трбиелеуді уаттады. 20 асырда ытайда саяси филосафия мен леуметтік теориялар (аылшын философы Г.Спенсерді позитивтік эволюционистік идеялары) ке ріс алды. ХР-ды рылуымен ытай философиясында бірден бір теория негіз – марксизм ілімі, диалект. жне тарихи материализм тарала бастады.
37.Кне ытай философиясыны негізгі мектептеріні бірі даосизм болып табылады. Даосизм (ыт. , dàojiào) - ататы ойшыл Лао Цзы идеяларына негізделіп рылан ежелгі ытай философиялы жне діни дстрі (тікелей аудармасы«жол мектебі»), Даосизм - табиат кштерін мойындауды жне онымен йлесімділікте болуды маыздылыын олдайтын теория. Даосизм - байыры ытай философиясындаы негізгі бір баыт. Б.з.д. 4-3 асырда пайда болан. Даосизмні негізгі идеялары «Лао-цзы» жне «Чжуан-цзы» трактаттарда берілген. «Чжуан-цзыда» конфуцийшілікке ас идеялар айтылып, табиат оама карсы ойылады. Адам зін оршаан міндеттерден босанып, табиата жаын трмыса айтса, Дао(лемні тпкі негізі, сезімге онбас сырды, тіршілікті бтіндігі) жолына келеді деген ой-пікірді білдіреді. Осынымен бірге Даосизмдегі табиатты зерттеуге шаыран идеяларытайда алашы іліми тсініктерді жне ойлап табуларды шыуына кмекші болады. «Лао-цзыда» дао тсінігі лемні маызы жне жаратылыс себебі деген маына береді. Адам крес пен алаулардан бас тартып, зі менен зі болып, саяси істерге атыспау, кімет елді трмысына зиян келтірмеуі керек деген кзарастар айтылады. Дао – дрыс жол, космосты жне адамгершіліктік за, ытай фило-софиясыны басты категориясы, ол баса категорияларды брін амтиды. Дао зінен зі дамитын универсумні жоары принципі, барлы бар нрселерді алашы бастауы, дниені генетикалы бірлігі ретінде тсіндіріледі: брі одан туындайды жне брі оан айта оралады. Сонымен атар, дао – универсалды задылы: Ккті зі дао задарына ба-ынады, яни, адам Жер мен Кк задары арылы дао жолымен жреді, адамны мірлік масат-міндеті – даоны игеру, яни, дрыс мір сру. Даосизм-лемні рылуымен адам, табиат, аламны йлесімді трде жріп ту жолына жетуді тсіндіруге мтылан философиялы ілім. Негізін салушы Лао цзы (б.д.д. 6-5..). Негізгі ебегі «Дао дэ цзин». Даосизмні негізгі ымдары «Дао» жне «Дэ». «Дао»-зіні даму сатысында адамны табиатты, лемдік задылыты жріп ту керек деп саналатын жол. Екінші маынасы бойынша «дао»- бкіл лемні жаратылуына себепкер алашы бастама, энергетикалы бос кеістік. «Дэ»-брінен жоары, алашы бастама- «Даоны» бкіл лемге айналуына себепкер болан энергия. Дао-аспанны, аспан-жерді, жер-адамны бастамасы. «Адам жер задылыымен, жер аспан задылыымен, аспан даоны, ал дао -з задылыымен жреді». Дао ілімі бойынша болмысты бастамасы Ци деп есептелген. Ци космологиялы мні бойынша лемні субстанциясы, ол Хаосты раушы. Ци ымынан келіп, екі арама-арсы кш пайда болады. Олар Инь мен Ян. Осы екі кшті бірігуінен кейін, бес элемент растырылады; от, жер, металл, су, ааш. Барлы тіршілік, лем осы элементтерден пайда болан. Дао ілімі бойынша мір сргііз келсе, «У-вей» аидасын станыыз. «У-вей»-заттар мен болып жатан былыстарды з мнінде абылдау, салынандылы таныту. Білім-барлы адама беріле беретін былыс емес, ол тек ерекше данышпан адамдара ан тн. Білім-ндемеу. «ндемеген адам-білімді, сйлеген адам-білімсіз адам».
38. Жайнизм - кне нді философиясыны Веда дебиетіне сйенбей дамыан аымы. Ол б.з.б IX-VI асырлардан бастау алады. Бл аым згелерге ысым крсетпеуді басшылыа алады. Джайнизм философиясыны негізінде - татва яни мн туралы ілім жатыр. Татва - дние рылатын бастапы рылыс материалы сонымен бірге білімні негізі рылатын аиат. Оны негізін алаушы — Махавира (Вардамана) болды. Бл сектаны жолына тсушілер кармадан азат болуды басты ралы ретінде — аскетизмді насихаттады. Наыз джайнистерді фанатизмінде шек болмады. Олар бл мірді барлы рахатынан саналы трде бас тартты, басаны былай ойанда, олар мірлеріні соы сттерінде таматанудан да бас тартты. Джайнизм брахманизммен ымыраа келуді арасында осы уаыта дейін нді мемлекетіні оамды-саяси мірінде з ыпалын сатап отыр. Махавираны жолына тскендер негізінен саудагерлер болды.
39. Гегель диалектикасыны задары. Гегельді 3 негізгі диалектика заы бар.
1. Санды атынастарды сапалы атынаса ауысуы; Трмыста бл жадай арама-айшылытан рылан адам мірінде жиі байалады. рбір адамда жасы жне жаман асиеттері болады. Бір жадайларда адам адамгершілігін сатап, кейбіреулерінде згертуі ммкін. оам адамды немі згертіп отырады, яни адам мінезі згеріп отырады.
2.Даму баыты заы(жоа шыаруды жоа шыару). Жоа шыару- берілген обьектіден со, оны тгелімен рытатын зат. Диалектикалы жоа шыару-1-ші обьектіден бірдене саталады- обьектіні баяндалуы,алайда ол баса сапада болады. Су - мз, Тарыны гу-тгелімен жоа шыару, тарыны егу- диалектикалы жоа шыару.
3 арама-арсыларды ынтыматасты жне кресі заы. Форма мен оны мазмныны арасындаы айшылы , ммкіндік пен шынды арасындаы айшылы. Дамуды себебі- арама-арсыларды ынтыматасты жне крес заы. Барлы айшылытар бір-бірімен креседі. Мысалы, Маркс Гегельді идеалистік диалектикасын жоа шыаран. Алайда, Маркс диалектикасы Гегельді диалектикасынсыз дниеге келмес еді.
40.Сана мселесі философиядаы басты жне крделі, тсіндіруге иын мселелерді бірі, себебі сананы керу, лшеу, сезім мшелері арылы абылдау ммкін емес, біра сана адамны жануарлар дниесінен ерек-шелігін крсететін факторларды бірі. Сана ерекше трде йымдасан материяа – адам миына ана тн асиет.. огамды сана – оамны зін-зі, зіні оамды болмысын жне оршаан ортаны тйсінуіні (осознание) нтижесінде пайда болатын огамдаы р трлі пікірлерді, теорияларды, идеяларды, діни сенімдерді жиынтыгы. оамды санамен бирге р адамны жеке санасы болады. Жеке сана оамды сананы блігі, оны рамында оамдык сананы элементтері ыли да болады. Адам мірге келгенде оамда зіне дейін алыптасан ндірістік атынастара, оамны экономикалы негізіне ана емес, рухани мдениет пен мдени ндылытар дниесіне адам жасайды.
41Сана жне зіндік сана туралы айтанда саналылы аспектісін міндетті трде арастыру ажет. Саналылы – адамны з ылытарыны оамды салдарларын, оам алдындаы парызын тсінуі. Саналылы тланы
іс-рекеттеріні адамгершіліктік-психологиялы сипаттамасы болып табылады, адамны зіні ммкіндіктері мен масаттарын кре білу абілетіне негізделеді жне ол жаны сау тланы асиеті. Эстетикалы сана – адам зі мір сріп отыран шындыты бы-лыстарын семдік пен сынсызды, трагикалы жне комикалы тры-сынан бейнелейтін эстетикалы тсініктер жиынтыы.
Эстетикалы сананы рылымына заттар мен былыстарды эсте-тикалы ндылыын, сонымен атар, адамны эстетикалы практикасын: адам жасаан заттарды, табиат былыстарыны, адамдарды арасындаы атынастарды демілігін сынсызды жне семдік, аскаты жне тмендік, трагикалы жне комикалы трысынан бейнелейтін кзарастар, сезімдер, таламдар, пікірілер. тсініктер. теориялар жне идеалдар кіреді. Эстетикалы сана психологиялы (сезімдер, таламдар) жне теориялы-идеологиялы (идеялар, теориялар) дегейден трады. Екінші дегей біріншісінен жоары жне оны эстетика ылымы зерттейді. оршаан шындыа эстетикалы атынас немесе эстетикалы сана практикалы ызметте ана емес, ерекше сала – нерде крініс табады. нерді оршаан дниені бейнелеу екені сезсіз. Біра онер туындыларында елестетуді жасампаз кші ерекше байалады. Осы ерекшелік туралы Кант: «Біз материалды табиаттан аланымызбен, бл материал млдем баса нрсеге, атап айтанда, табиаттан асып кететін нрсеге делуі ммкін», – деген болатын.
нерді функциялары:
1) танымды – нер туындыларыны кмегімен адам рісін кеейтеді, дние, табиат, адам туралы білімін толытырады.
2) трбиелік – эстетикалы идеал арылы нер адамны жан дниссіне, мінез-лына, тсініктеріне зор ыпалын тигізеді.
3) эстетикалы – нер эстетикалы талам алыптастырады, адамны шыармашылы рухын, шыармашылы бастауын оятады.
4) гедоникалы – нер туындылары адама лззат береді.
нер тлалы сипата ие, оны жасайтын да, абылдайтын да, олда- натын да тла, сондытан енер туындысыны мазмны, оны тсініп-баалау дегейі тланы ерекшеліктерін бейнелейді. нер оамды сананы баса формаларымен, сіресе саясатпен тыыз байланысты. Біра наыз нер саясаттан жоары труы тиіс, ал нер саяси тапсырмаларды орындаушыа айналанда, зіндік ндылыын жоалтады.
Таырыпты орытындыласа, онтология – философияны крделі де маызды салаларыны бірі. Болмыс, материя, озгалыс, сана, огамды сана мселелері философияны классикалы мселелері болып табылады. Оларды зерттеу кне заманнан бастап, азіргі кнге дейін жалгасып келеді жне бл багыттагы ізденістерді зектілігі зор деуге болады.
42. Сана — ой елегінен ткен білім, болып жатан оиаларды ой елегі арылы абылдау деуге болады. Мны басаша айтанда: бл — з жадайыды тсіну, з имылыды басара білу, сондай-а з сезімдері мен ойларыды баылау. оамды сананы бірнеше формалары бар. Олар: саяси сана,ылы сана, моральды сана, .эстетикалы сана, діни жне атеистік сана.
Дін объективті аиатты адам ойында тбегейлі згертіп, иялишылды трде бейнелейді. Діни аидалара араанда, дниедегі кез келген былысты тікелей тірегі, озаушысы- ол мірден тыс тран жнее жаратушы кш. андай дінні болса да басты масаты – адамды діретті кшіне иландыру. Олай болса, дін дегеніміз – жаратылыстан тыс тран дірет, періште, жын шайтан, ана дниені бар екеніне, жанны мгі лмейтіндігіне сену. Дін мен идеализм арасында тыыз байланыс бар. Идеалистік философия ылыма саса болып жасалан, те нзік дінге жатады. Діндерді е жоара сатысы – тапты оамдарда пайда болып, содан бері келе жатан монотеистік сенім. Оан жататындар – будизм, ислам, христиан, иудайзм.
Дінні пайда болуы ертедегі ауымды адамдарды дниетаным абілетіні те тмен болып, табмм былыстарды сырын тсіне алмай, трлі жадайларды себептерін кш-діретке балаанын крсетеді. Сол кездегі Кнді жаратушы деп тсінген тайпалар дінін монотеизмні бастамасы деуге де болады. Дінні гносеологиялы тп тамырлары да бар. Оны леуметтік тп негізіне адамдарды тапты-антагонистік оамдарда теркінен айырылып, бден езіліп біткені жатады. Сондатан сол езілгендер бл дниеден делеттік таба алмаан со, тесіздіктен кзі ашылмаандытан, олар о дниеге, белгісіз кшке сеніп, соан сйеніп, содан уат тірек ктетін болан. Езілгендерді бл арманын степ таптар з мдделеріне пайдаланан. Дінді езілгендерді рухани-арман тірегінен езушілерді стемдік, жай адамдарды тізгіндеп иландыру ралына айналдыран. Ал дінні гносиологиялы тп тамырында дниені білуді, тануды, иын айшылытара толы екендігі жатыр. Дінні тууына дниені тану иындыы, табиатты кптеген былыстарыны пиясын аша білмеу себепші болан.
Дінде апологетика басым, танымды жаы жоты асында. Дін тек илану, сенуді ажет етеді. Сондытан ол дниені згертуге, дамытуасер ете алмайды. Біра ол ылыми техникалы прогресске сйкес дайы бейімделіп, згеріп отырады. «дай» тдеген ымны зі дінде трліше тсіндіріледі. Кейде ол адам трізді андарылатын болса, енді бірдеол бкіл лем алам трізді, белгілі задылытар сияты уаыздалады. Оны Гегель болмысты саналылыы деп те тжырымдаан болатын. Дінді бекерге шыаруды атеизм дейді.
43. ыты сана дегеніміз, адамдарды олданылып жрген жне тілек ететін ыа кзарасын білдіретін тсініктер мен сезімдерді, баалар мен масатарды жиынтыы. Мысалы, азаматтарды жаа заа малдау немесе жатырмау, нормативтік ыты актіні жобасы жнінде пайымдау жне т.б. тріндегі сері.
ыты сана – оамды сананы бiр трi. Саяси жане моральды санамен тыыз байланысты. Мазмны жаынан тиiстi мемлекетте олданылып отыран ы нормалары, зады пен ыты тртiбi ылмыс жне оны жазалау. оам мшелерiнi ытары мен кзарастары жатады. Антогонистiк оамда таптарды зiне тн ыты санасы болады. оны мазмны р тапты оамны экономикалы, саяси, мдени мiрiнде алатын орнына байланысты. ыты сана – адамдарды мемлекет таайындаан за ережелері мен за мекемелеріні жиынтыы болып табылатын наты ыа деген атынастарын білдіретін кзарастарыны, идеяларыны, теориялары мен тсініктеріні жиынтыы.
ыты сананы да екі дегейі бар:
1) практикалы ыты сана – адамдарды ыты практикалы олдануы, оамда абылданан нормативтік актілерге атысты ылытары, сырты іс-рекеттері. Ол мынадай компоненттерден трады: ыты сезімдер, ыты дадылар жне деттер, ыты білімдер.
ыты сезімдер субъективті, оларды за ережелеріне адамны реакциясы деуге болады. Мысалы, ділеттілік сезімі, еркіндік сезімі, немесе ашуыза
ыты дадылар – адамны за талап ететін сырты рекеттер
жасай білуі, бл рекеттерді оны бойында траты алыптасуы (Мысалы, шыынды етеу, келісім-шарт жасау, тиесілі нрсені ала білу жне т.б.). Мндай дадылар индивидті мірін, ызметін жеілдетеді.
ыты деттер – ыты нормаларды сатауа деген индивидті ішкі ажеттілігі.
ыты білімдер – ы саласы бойынша субъектіні тсініктеріні, пікірлеріні, бадары мен станымдарыны жиынтыы.
Осы аталан компоненттер адамны ыты мдениетін алыптастырады.
2) Теориялы ыты сана – ыты, оны шекаралары мен нор-мативтеріні шекараларын тсінуге, ыа атынас тсілдері мен рал-дарын анытауа жне ыты білімді жетілдірдіруге арналан ой ызметі процесі мен оны жемісі.
Мндай ой ызметіні міндеті – ыты сананы згерту, оны ыты нормативтерге ммкіндігінше кбірек сйкес болуына жету. Бл ызметті арнайы ыты білімі бар адамдар атарады, олар за ылымын ксіби дамытып, задар дайындайды, ылым-практикалы сыныстар жасайды,атынастарды реттеп отырды.
44) 18 . француз материализмі: табиат, оам, адам. (Д. Дидро, Ф. Вольтер, Ж.Ж. Руссо).17-18 . басында Англияда, одан со Францияда, кейін Германияда феодалды оам идиологиясына арсы, адмны аыл ой бостандыы шін кресте аартушылы деп аталатын ке ауымды аым пайда болды. Оан Д.Ж.Локк пен баса да материалистерді философиясы лкен сер етті. Аылшын аартушысы Д.Ж.Толанд (1670-1722), француз аартушылары Гассенди (1592-1655), Монтескье (1689-1755), Вольтер (1694-1778), Руссо(1712-1778), неміс аартушылары Х. Вольф (1679-1754), Лессинг(1729-1781), Гете (1748-1832) жне т.б. діни сенімге шек ойып, аыл ойды табии дамуына жол ашу шін кресті. Француз аартушыларыны философиясы біртектес емес, онда материалистік жне атейістік баыттармен атар идиалистік аымдар да болды, оларды теориялы негізі де р текті. Француз аартушыларыны кейбіреулеріні здері ататы алым болды. Француз аартушылары сондай а озат философиялы ой пікірді зіндік лтты дстріне де сйенді. Француздарды сол кезедегі идеялы міріне Вольтер Кондильяк ерекше зор серін тигізді. Олар шіркеу мен дінге арсы батыл кресіп, адамны рухани бостандыын талап етті. Француз аартушыларыны аса беделді айраткерлеріні бірі Ж.Ж.Руссо. Оны философиялы толаныстарыны негізгі таырыбы сол кездегі оамдаы адамны тадры еді. Руссо адамдар арасындаы леуметтікк тесіздікті жою шін бостанды пен тедік ажет деп длелдеді.
Француз материалистері материализмні механистік формасын дамытты, біра оларды кейбіреулеріні кзарасынан, мселен, Дидроны организмні дамуы жайындаы пікірлерінен, диалектиканы элементері де байалды. Бл ілім бойынша табиат, материя бкіл дниені себебі. Ол здігінше мір сріп рекет етеді. Мселен егер Декарт материаны озалыса келтіретін дай деп тсінген болса, Гольбах табиат зінен зі озалыса келеді, материяны озалысы мгі, йткені ол материяны мір сруіні д.есептеді. Сйтіп, Лебницті идиализіміне жне Декартты дуализміне арсы кресе отырып, француз материалистері танымны сезімдік жне логикалы формаларыны бірлігін длелдеді. Олар дінге халыты анау езуді рухани ралы деп арады. Адамдарды дін мен жоа сенушіліктен арылтуды жолы аарту ісі деп білді. Бл жерде олар атеизм принц.і жне оамды революциялы жолмен айта ру ажеттігін тсінуге жуытап келеді: егер адам, оны жеке басыны сапалары оршаан ортаа байланысты болса, онда оны кемшіліктері де сол ортаны серінен боланы. Сондытан адамны кемшіліктерін жойып, оны згерту шін оршаан ортаны жне е алдымен оамды ортаны айта ру ажет.
ысарта айтанда, 18 . француз материализіміні орасан зор таирихи маызы оны дін мен идиализмге арсы кресінде, дниеге материалистік кзарасты орап, одан рі дамыта тсуінде болды. Сонымен атар, оны кемшіліктері де бар. Француз материализмі, жалпы аланда, механистік жне метафизикалы сипатта болды, таным процессіні диаликтикалы ымына жете алмады, оам мірі мен адам жайындаы кзараста идиалистік, аартушылылы тсінік шеберінен шыа алмады.
45. Аксиология - (грек, axios — ды, logos — ілім) — ндылытарды табиаты, оларды леуметтік шындыта аталан орны жне ндылы леміні рылымы туралы философиялы ілім. Аксиологияны негізгі мселесі — "Игілік деген не?" деген сраты алашы болып Сократ ойан.. Аксиология ртрлі ркениеттерді жетістіктерін, мдени ндылытарды алыптасуын, натылы даму тектерін жне бадарларын айындайтын білімдерді натылы-тарихи жйесі ретінде крініс тапты. Сонымен бірге Аксиология леуметтік-мдени талдауды маызды ралына жатады. Аксиологиялы зерттеуді маызды жатарына психоанализ, ндылытар схбаты, т.б. жатады.