Г.В.Лейбниц жне оны монадологиясы

Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716 жж.)XVII асырдаы неміс рухы туызан тере де жан-жаты дамыан алым-философ. Екінші жаынан, ол - математик, физик, саясаткер, тарихшы, танушы. Лейпциг университетін бітірген. Онда ол танумен атар логика жне математика пндерімен айналысан. Университетті бітіргеннен кейін, екі ылым саласынан докторлык диссертация орайды (логика мен ктанудан). Аз уаыт дипломатикалык кызметте Париж каласында болып, Германияа айтып келгеннен кейін, міріні аяына дейін ылыми жмыстармен айналысан.

Негізгі ебектері: «Адам зердесі жніндегі жаа тжірибелер», «Теодицея», «Монадология» т.с.с.

Лейбницті алдында ткен философтарды (Декарт, Спиноза) болмыс жніндегі ілімдері канааттындырмайды. Расында да, Декартты екі бір-біріне туелсіз субстанциялары дуниені а бліп, оларды бірегейлігін длелдеу шін ол дай идеясын енгізуге мжбр болды. Ал Спинозаа келсек, ол бір ана субстанцияны мойындаанымен, оны екі атрибуты — созылу мен ойлау брынысынша бір-бірінен туелсіз болып ала берді. Бл екі лы философ дниені шексіз ртрлілігін здеріні онтологиясында дрыс тсіндіре алмады.

Олай болса, Лейбницті ойан негізгі максаты тбі бір, сонымен атар шексіз ртурлі субстанцияларды табу ажеттігінде болды.

Лейбницті ойынша, жалыз ана субстанциядан айталан-байтын шексіз ртрлі заттар пайда болуы ммкін емес, сондытан сапалы кптрлі субстанция ымын мойындау ажет. Болмысты тере табиатыны зі кпсапалытан труы керек. Сондытан дниедегі субстанцияларды саны шексіз жне сапа жаынан ртрлі. Біра олар бытыраан (хаос) емес, белгілі бір тртіпке келіп жйеленген.

Мндай ой-рісі Лейбницті дниені негізінде жатан те са, з-зіне жеткілікті, іштей неше трлі кштерге толы монадаларды (monos - грек сзі, бір) мойындауа келді.

Монадалар, негізінен аланда, физикалык сак блшектер емес, онда ол Демокритті атомына ксас болар еді. Олар кеістікте ешандай орын алмайды, оны затты лшемі жо. Монадалар -рухани-жанды, органикалы сапалы нктелер, рбіреуі тек зіне тн даму сатысында. зіне ана тн ерекшеліктері бар, бір-бірін айталамайтын тлалар сияты, монадалар да ртрлі. Оларды бір-біріне састыы тек кана оларды блінбейтіндігі мен мгілігінде.

Сзсіз, мндай ойлара Лейбницті Левенгукты микроскоп жасап, адам рытарын лкейтіп крсетуі себеп болса керек.

Лейбницті монадалары іс-рекетке толы, оларды рбіреуі мгілік езгеру, жетілу толкынында. Монадалар рухани нкте боланнан кейін ртрлі ішкі кштерге толы, олар здерін шындыкка айналдыру жолында материалды мірді, физикалы процестерді тудырады.

Монадаларды жете тсіну шін ойшыл адамдарды мірімен оларды салыстырады, йткені адамны жан дниесіні зі ртрлі монадалардан трады. Мысалы, рбір тла зіні міріні шеберінде не бойы згергенмен, біра сол тла болып калады, монадалар да сол сияты.

Адамдар бір-біріне ксамаанмен, оамда ртрлі топтара блініп мір среді, монадалар да сол сияты..

рбір монада - зінше жабы арыш. Лейбниц: «Монадалардын йнегі жок, сондытан еш нрсе оан кіріп, еш нрсе одан шыа алмайды», — дейді. Монада баса монадалара зіні серін тигізе алмайды, басалардан да сер ала алмайды. Оларды рбіреуі - з-зіне жеткілікті жне зін-зі шектеген.

Бл арада те иын сра туады. Егер олар бір-біріне з серін тигізе алмаса, онда Дние бытырап, тртібі жо тиык болып кетпей ме? Лейбницті ойынша, бізді коршаан арыш, Дние - болуы ммкін дниелерді е тамашасы, ондаы монадалар жйеге келтірілген, йлесімді трде мір среді, йткені олар алдын ала орнатылан сйкестіктінегізінде мір среді.

Дниеде алдын ала сйкестік орнату мселесі Лейбницті Теодицея деген ымымен беріледі (teos - грек сзі, дай, dike -ділеттілік, бкіл сз дайды актау идеясын береді).

Монаданы ішкі згеру даму сатысын крсету шін Лейбниц таы да оны адамны жан дниесімен салыстырады. Тйсіктер, адау, абылдау, зіндік сана - бл рухани даму сатылары. Монадалар адамдар сияты осындай сатылардан теді.

Е тменгі дрежедегі монадалар, негізінен, тау-тас, жер, шптерден трады. Оларды рухани дамуы те тмен, олар «тс крмей йытайды».

Екінші сатыдаы монадаларды тйсіктері, адаулы асиеттері бар. Оларды сана-сезімі лі кмескі, іс-рекеттері лі енжар болып келеді. Олара, негізінен, жануарларды жаткызуа болады.

шінші бізге белгілі монадалар — адамдарды жан дниесі. Бл монадаларды есі, ойлау асиеті, зіндік сана-сезімі бар.

Тменгі дрежедегі монадалар жоарылауа, келесі сатыа туге тырысады. Адамны жан дниесін крайтын монадалардын зі енжарлык сезімдіктен, ылыми ымдар мен фантастикалы иялдара дейін рбиді. Жоары сатыдаы монадада тменгі сатылар саталады.

№59. Ж.Баласан дниетанымы.

. мірі туралы мліметтер аз саталан. философия, математика, медицина, астрономия, астрология, нертану, дебиеттану, тіл білімі, таы баса ылым салаларыны дамуына зор лес осан. Жсіп Баласаниді есімі лемдік дебиет пен мдениет тарихында "таду білік" ("тты білік") дастаны арылы алды. Жсіп Баласани бл дастанын хижра есебімен 462 жылы, азірі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандарды ханы" - арахандар улеті мемлекетіні (942 - 1210) негізін салушы Слеймен Арслан хана (908 - 955) тарту етеді. Сол шін хан з жарлыымен Жсіп Баласаниа "хас хажиб" - "бас узір" немесе "лы кеесші" деген лауазым берген. Дастанны бізге жеткен ш нсасы бар. Біріншісі, Герат аласындаы 1439 жылы кне йыр жазуымен (азір ол Вена аласындаы Корольдік кітапханада сатаулы), екіншісі, 14 асырды 1-жартысында Египетте араб рпімен (Каирды Кедивен кітапханасы орында) кшірілген. Ал Наманан аласынан табылан шінші нса 12 асырда араб рпімен ааза тсірілген. Бл олжазба Ташкенттегі Шыыстану институтыны орында сатаулы тр. алымдар осы ш кшірме нсканы райсысына тн зіндік ерекшеліктерді жинатай отырып, "тты білік" дастаныны ылымыны негізделген толы мтінін жасап шыты. тты білік" дастаны белгілі бір маынада елдегі Ата за (Конституция) ызметін атаран. Дастанны басты идеясы трт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дрыс басару шін ара ылды а жаратындай діл заны болуы. Автор ділдікті символды бейнесі ретінде Кн туды патшаны крсетеді. Екіншісі, ба-дулет, яни елге кт онсын деген тілек. Ба-дулет мселесі патшаны узірі Айтолды бейнесі арылы жыра осылан.Баласанны жасылы пен жаманды жайында айтан мына бір ойын келтіре кетпесімізге болмайды: "Егер ол мейірімділер кшті, ал атыгездер лсіз болса, біз ауыр ойлардан тнжырамас едік. Егер лемде ділдік за болса, тадырымызды атыгездігіне наразы болмас едік. .«тты білік» за уаыт тезінен ткен жне зіні жетістігімен авторыны есімін аспан кгіндегі жлдыздай етіп, лем дебиетіні тарихына жазып алдыран классикалы тркі дебиеті мен мдениетіні айрыша лы ескерткіштеріні бірі. Тркі тілінде жазылып лемге йгілі болан «тты білік» дастаныны авторы Жсіп Баласан Хас Хажыб тркі леміні ХI асырдаы аса крнекті аыны, данышпан ойшылы, энциклопедист-алымы, оам айраткері болан. Жсіп Баласан «тты білік» дастанын хижра есебі бойынша 462- ші жылы, яни жааша жыл санау есебі бойынша 1069- 1070- ші жылдары жазып бітірген. з заманыны зіндік адамгершілік кодексі «таду білік» басару даналыын, трмысты жне адамдармен арым-атынасты йрететін жол, крсетіп, баыт сілтейтін этикалы дидактикалы трыда жазылан шыарма. Белгілі философ М.С. Орынбеков «Бл шыармада сол кездегі оамны леуметтік шындыы крініс тапан Сондытан да наты философиясы кзге рып тр» [1, 32б.] деп жазады.

леуметтiк философияны маызды бiр мселесiне оамды леуметтiк жiктелу талдау жатады. «тты білікті» леуметтік-саяси философиясыны мні неде деген сра ойса, онда оны адамды ізгілікті, ынтыматастыты дріптеу деп жариялауа бден болады. Ынтыматастыа негізделген оамда мемлекет кркейіп, глденеді. Мндай мемлекетте адам ыы ая асты болмайды: елі бай, азынасы толы, халы бейбітшілік пен береке-бірлікте мір среді