Философиядаы ндылы мселесі

ндылытарды табиаты жне оларды оамды мірдегі рлі туралы мселе кптеген осыан дейінгі арастырылан адам мен оам, мдениет пен ркениет, табиат пен оам арасындаы арым – атынастар жне баса проблемалармен тікелей байланысты.

«ндылы» философиялы жне социологиялы дебиетте белгілі бір болмыс былыстарыны адами, леуметтік жне мдени маынасын крсету шін ке трде олданылатын термин. Тиісті былыстарды баалау рекетін (процедурасын) іске асыруды тсілдері мен белгілері (критерийлері) оамды сана мен мдениетке адамны ызметіні нысаналарын крсететін «субъектілік ндылытар» (нсаулар жне баалар, бйрытар(императивтер) жне тиым салулар, масаттар жне жобалар) ретінде байалады. Сйтіп, «затты» жне «субъектілік» ндылытар, алай боланда да, адамны дниемен ндылы трысынан арым – атынасыны екі жаы (полюсі) сиятанып крінеді. Адам рекетіні былысындаы ндылытар аспектілері жеке тланы сиятанып крінеді.

Адам рекетіні былысындаы ндылытар аспектілері жеке тланы танымды жне жігер сапаларымен тікелей байланысты; ндылы категорияларыны здерінде білім нысаналарыны, трліше оамды топтарды жне жеке тлаларды мдделері мен танып – нату шекаралары байалып трады.

Диалектикалы материализм мірді ндылыын, адам мраттары мен нормаларыны тарихилыын жне оамды – практикалы мнен, оларды тануа болатындыын атап крсетеді. Адамзатты бай прогессивті мраларын, ндылытарын игерген жеке тлаларды мдделері мен нормаларыны тарихилыын жне оамды – практикалы мнін, оларды тануа болатындыын атап крсетеді. Адамзатты бай прогрессивті мраларын, ндылытарын игерген жеке адам да, бірлестіктер де кздеген масаттарына табысты жетері сзсіз. ндылытара негізделген іс баыты немі оа баспа.

Индивидті (жеке адамны, кісіні) мір тжірибесімен баянды етілген ндылытарды баыттары жеке тланы ішкі дниесіні рамды бліктеріне (элементтеріне) айналып, оны серленушілігіні бкіл жиынтыы болары ха. рбір адам шін олар мнді мен маыналыны, мнсіз бен маынасызды ажырата білуге кмектеседі.

ндылы нысаналарыны негізгі мазмны адамны саяси, философиялы (дние танымды), ытылы сенімдері, тере жне траты штарлытарды, жріс – трыс бет алысыны лыты принциптері негізінде ралады. Сондытан, кез – келген оамда жеке тланы ндылыты баыттары субъектіні масаттылыпен сер ету, трбиелеу объектісі болады.

ндылы рылымдары оамны тарихи даму процесінде алыптасып жне згерістерге отырады. Бл жай адам міріні трліше рістеріндегі згерістерге байланысты, оны уаытты арыны (масштабы) леуметтік саяси жне баса згерістерді арынына сай келмейді. Мысалы, антика заманыны эстетикалы ндылытары з мнін оны туызан ркениетті (цивилизацияны) лауынан кейін де жоалттан жо; бастауын антикалы жне эллиндік мдениеттерден алан европалы аартушылыты гуманистік жне демократиялы мраттарыны ыпалыны аншалыты за уаыта созыланы да белгілі. Диалектикалыматериалистік философия оларды арастыра отырып,рдайым трліше субьектілер шін жалпы мнге ие боландарын ана талыа салады.

ндылы нысаналарыны дамуы жеке тланы дамуыны белгісі, ол оны леуметтік лшеміні крсеткіші. Бл – индивидті санасы мен сана сезіміні арасындаы байланысты тууына ыпал ететін, сырты жне ішкі дниені абылдаушы призмасы, мірді мні туралы мселені шешу шін психологиялы негіз.

ндылыты нысаналарды траты жне айшылысыз ьосындысы жеке тланы бойында мінезді бір алыптылыы, сенімділік, белгілі бір принциптер мен мраттара (идеялара )берілгендік, сол мраттармен ндылытар шін жігерлік кш жмсауа абілет, мір позитцисыны беленділігі ,масата жетудегі ажырлылы сяты сапаларды алыптастыруа жадай туызады.

ндылы нысаналары баралы кпшілік санаа себепті (длелді) ісер етеді. Осыан байланысты ндылытарды ебек, отбасы (семя), білім ылым, искуства жне баса батара блуге болады.

Бндаы ндылы ретіндегі проблемасы айрыша арастыруды ажет етеді. Объективті трде ебекті леуметтік маызы оам тарихында р -дайым аса жоары болды. Алайда, бізді заманымыза дейін з жаласын тауып, мір сріп келе жатан «Ебекті шеттету» деп аталан келесіз былыс субъект шін ебектін баасын тмендетуде бл жадай кейде тіпті

кейбір адамдарды ебектен бас тартуа дейін апаруда. ндірістік атынастармен ндіріс кштері оамды инвидтерді дамуыны трлі – трлі жатарды сипаттайтын боландытан р бір оам адам міріне, оны азаматты жне адамгершілік ндылытарына, еркіндігіне жне сонымен атар, лтты мдениетті табыстарына баса назар аударуа тиіс. Бл леуметтік ндылытарды дамуы, жасыратыны жо, кейбір оамдаы саяси атынастара да байланысты.

ндылы нысаналары оу орындарында білім алу барысында зінен — зі алыптасады деп есептеуге болмайды. ндылы баыттарыны алыптасуы тиісті сана — сезімді трбиелеп, адамны эмоциялды рісін дамытан кезде ана іске аспа.

ндылытар проблемасын зерттейтін ілім аксиология (ахіа – ндылы жне logos – ілім, сз)деп аталады. Ол – ндылытар теориясы болып табылады.

Аксиология ндылытар табиаы, оларды реалдытаы орны жне ндылы леміні рылысы, немесе трліше ндытарды зара леуметтік жне мдени факторлармен, жеке тланы рылысымен байланысы туралы философиялы ілім.

Е ке мнінде ндылытар проблемасы мдени дстрлер мен оамны идеологиялы негіздеріні нсыздану дуірінде шарасыз пайда болды. Философия ылымыны дербес саласы ретінде аксиология болмыс ымы реальды жне адам алаулары мен мтылыстарыны объектісі ретіндегі ндытар болып екі элементке блінгенде пайда болады…

Антикалы жіне орта асырлы философияда ндылытар (этико – эстетикалы жнне діни) сипаттамалары реальдытын, аиат болмысты з ымына кірістірілген еді.

Диалектикалы – материализм ндытарды оларды оамды – тарихи, экономикалы жне леуметтік – саяси себептіліктерімен оса арастырылады.

ндылы объективті былыстарды, немесе оларды асиеттерін жне адамдар шін, отбасы , лт шін баа жетпес ндылытар. Бірден – бір объективті е жоары ндылы – адамзат тарихында лі де болса жаппай мойындаушылы сипат алмаса да, бл адам міріні зі.

Біра, адамзат тжірибесі белгілі бір оамды – тарихи параметрлерде шекті жне абсолютті болып кзге тсетін ндылытар лытылы белгілерін тудырады.