XIX . волюнтаризмі: А. Шопенгауэр, Ф.Ницше
Волюнтаризм – болмысты тпнегізі деп, ерік, ырыты санайтын баыт.
Шопенгауэр Артур (22.2. 1788, Гданьск – 21.9.1860, Майндаы Франкфурт) – неміс философы, идеалистік баытты кілі. Негізгі шыармасы “Ерік жне тсінік ретіндегі лем”. Шопенгауэр диалектика мен тарихилыа, сіресе, Гегельді панлогизміне арсы шыып, И.Канта бет брып, кантшылдыты платонизммен жне волюнтаризммен штастырды. Шопенгауэр философиясыны негізгі арауы, жан-жаты бастама принципі – ерік. Ол шін ерік – абсолютті бастама, бкіл дниедегі бар заттар мен былыстарды тп-тамыры, айнар кзі мен тп негізі. Шопенгауэр шынайы философия материалистерді іліміндегі объектіден немесе идеалистерді іліміндегі субъектіден басталмайды, сананы алашы сатысы тсініктен басталуа тиіс дейді. Шопенгауэр ілімінде “дйекті негіз заы” объектіні формасы болады жне ол болмыс заы (кеістік пен уаыт), себептілік заы (материалды дние), логиканын негіз заы (ылыми таным) жне мотивация заы (адамны рекетке ынталануы) болып трт трде крініс табады. Шопенгауэр философиясы з заманында ескерілмей тек 20 асырды орта кезінде таралып, иррационализмні дамуына сер етті.
Фридрих Уилелм Ницше (нем. Friedrich Wilhelm Nietzsche; 1844ж. 15 азан — 1900ж. 25 тамыз) — ХІХ асырдаы йгілі неміс философы жне филологы, иррационалды волюнтаризмні Артур Шопенгауэрден кейінгі бірегей кілі. Басты философиялы идеялары "стемдік еркі", "Бірегей", "Мгілік айталаным", "Дионистік рух жне Аполлонды рух", "ндылы атаулыны айта таразылау", "Перспективизм", "дайды лімі", "Tschandala", "Тіршілікті лытау", "даралыты туекелшілдігі", "Аырласан адам", "Дегдарлы жне лды мораль" атарлы ымдармен байланысты. Ф.Ницше бойынша адам, бір жаынан тек жндік ана, ("жер бетіндегі бір трлі ауыру тр"), ал екінші жаынан аланда рі баалаушы, рі тудырушы, рі жаратушы. Оны шыармалары дінді, этиканы, эстетиканы, азіргі мдениет пен философияны, нер мен ылым салаларын жалпы беттік сынау мен айта таразылауа негізделген. Ницше шыармаларыны тілі ткір жне кркем, адамды еліктірер згеше шеберлікке ие. Ол бейне ежелгі заманы Гераклит секілді наыл сздер мен парадоксті тіркестерді олданып[1] , трлі деби тсілдерді еркін пайдаланып, жанды да, жігерлі фиософиялы туындылар жазды. Оны азіргі заман мдениетіне ыпалы ерекше болды, сіресе XX асырдаы экзистенциализм , постмодернизм, постструктурализм (Деконструкция), Герменевтика аымдары Ф.Ницшені здеріні тікелей стазы деп біледі жне кейінгі кптеген философиялы, психологиялы, мдени, деби, саяси теория жасаушылар арасында Ф.Ницшені ыпалына шырамаандары кемде-кем. Ф.Ницше идеялары кейінгі неміс фашизміне тікелей атысы жо, йткенмен оларды Ницше идеяларын з масаттарына брмалап пайдалананы байалады.
№76. XIX асырдаы орыс философиясыны негізгі баыттары: Cлавянофилдік жне батысшылды
Орыс философиясыны ерекшелігі мен дстрі. Славянофилдер мен еуропашылдытар. Орыс философиясы алыптасуыны бастапы кезеі XI-ХVІІ асырлар, зіні пайда болан кезінен ол лемдік философиямен байланыстылыымен сипатталады, біра сонымен атар оны тлтумалылыын да теріске шыаруа болмайды. Ол Киев Русінде пайда болады жне 988 жылы Русьті шоынуынан басталан христиандандыру дерісімен байланысты болды. зіні пайда болуында ол, бір жаынан, славянды пта табынушылы дниетанымыны біратар белгілері мен бейнелерін абылдаса, екінші жаынан, христиандыты абылдау нтижесінде Византиямен байланыс орнатып, сол арылы антик философия-с Кезеі арастыран мселесі кілдері кптеген идеяларын бойына сіірді.
Алашы кезеі – XI – XІІ . бл кезеді: Ерте кездегі орыс философиясы немесе орысты ортаасырлы философиясы деген атаулара ие болады. Кезені Ерекшелігі КиевтікРусьті 988 ж. христианды дінді абылдауымен байланысты.
Екінші кезеі XVIII . аартушылы дуір философиясы
шінші кезеі ХІХ . орыс философиясы Декабристер, батысшылдар мен словянофилдер, революцияшыл-демократиялы, либералды философия
Тртінші кезеі ХХ философиясы Діни философия * дін мселесі, шіркеуге біріктіру, бл арылы айы-асіреттен арылу (С.Н. Булгаков) * Шіркеу оамны рухани орталыы ретінде адамдарды діни негізде біріктіреді. Славяншылды, словянофилдер — 19 -ды 40 — 50 - жылдарындаы Ресейдегі оамды аым. Славяншылды оамды ой-пікір ретінде Ресейді зіндік тарихи даму жолы, лтты ерекшеліктері бар екендігін длелдеп, орау масатын кздеді. Оларды арсыластары батысшылдар болса жалпыадамзатты ттасты кзарасы трысынан жалпыа орта тарихи даму рдісі бар, сондытан Ресейді де батыс жріп ткен жолды басып туі тиіс деп білді. Бл зара арсы кзарастар оларды арасындаы негізгі арама-айшылы боланымен, бл ымырасыздыты тере философиялы тамыры, саяси мні болды. Славяншылды пен батысшылды арасындаы тартыс бірімен-бірі ымыраа келмейтін жеке-жеке екі дниетанымды кзарас айшылыы болды. Славяншылды дінді тарихи даму мен оамды ттастыты негізі деп білген діни ілім болса, батысшылдар тарихи жне филос. ылымдардаы секуляризмге табан тіреген дінсіз кзарас еді. Славяншылды з бастауын 19 -ды 30 — 40-жылдарындаы И.В. Киреевскийді, А.С. Хомяковты, Ю.Ф. Самаринні ебектерінен алып, [[Мскеу]дегі] орыс асйектері арасындаы талас-тартыстарда алыптасты. Бл пікірталастара А.И. Герцен, Ш.Аксаков, А.И. Кошеловтар да атысып, осы таырыпа з шыармаларын арнады. Славяншылды философиясыны негізгі сипаттары, біріншіден, аиатты тану ммкіндігі тек сезім арылы, аыл немесе сенімді жеке аланда жзеге аспайды, оларды ттастыына жеткенде ана ммкін. Аиат ілімге жеке адам емес, шіркеулік топты санасы ана жетеді. Екіншіден, Славяншылды адамны ерік-жігеріне назар аударып, адамдарды ар-ятын трбиелеуге ден ойып, мемл. ыты реттеуді жоа шыарды. шіншіден, тарихи дамуды, трмысты, мораль мен ой-пікірді анытайтын тек діни сенім деп білді. Сондытан аиат дін жне шіркеу ымы оларды негізгі кзарасы болды. Олар тек христиан дниетанымы мен проваслав шіркеуі ана адамзатты тарып, шындыа бастай ал ады деп білді.
Батысшылды баыты Ресейді дамуын еуропалы лгі бойынша насихаттайтын баыт- бл батысшылды.Бл баытты кілдері атарына А.И.Герцен,Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин , Т.Н.Грановский сияты ойшылдар жатады, олармен В.Г.Белинский,И.С.Тургеневтер тыыз атынас орнатты.Батысшылдар Ресейді «Еуропаланды ру» идеясын насихаттады жне орады.Оларды пікірінше , ел Батыс Еуропада бадар стай отырып, тарихи ыса уаытты ішінде зкономикалы жне мдени артта алушылыын жойып, еуропалы жне лемдік ркениетті толыанды мшесі болуы тиіс. Славянофильдік болса орысты ерекше философиялы- идеологиялы аымы болып табылады.Славянофильдер Ресейді лемдегі ерекше мессианды идеясын негіздеді.Бл баыттан діни орыс философиясы сіп шыты.Славянофильдікті негізін алаушылар:А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С.Аксаков, Ю.Ф.Самариндер болды.
Славянофильдерді айтуынша «соборшылдыты» православиелік «шіркеулік ораудаылар» яни православиелік «шіркеулік ораудаылар» ана православиелік ауым мшелері ана игере алады, ал «бтендер мен дінсіздер» оны абылдай алмайды.Жоарыда аталандай славянофильдерді бастапы тезисі Православиені шешуші ролін бекіту болып табылады.Оларды пікірінше, дл осы орыс жерін жаратан «орыс рухын» алыптастырады.