ХХ асырдаы батыс философиясындаы прагматизм жне структурализм баыттары жайлы тсінік берііз (Ч. Пирс, У. Джемс, Леви-Стросс).

ХХ асырды 60-70 жылдарында жаа философиялы аымдар структурализм, прагматизм, сыни рационализм, сциентизм, герменевтика алдыы шепке шыты. Прагматизм (pragma — іс-рекет) — азіргі заманы философиядаы субъективті-идеалистік баыт. Прагматизм терминін ылыми айналыма 19 -ды 70-жылдары америкалы философ Ч.С. Пирс (1839 — 1914) енгізді. Прагматизм негізінде аиатты мнділігі оны прагматикалы тиімділігімен аныталады деген “прагматизм принципі” жатыр.

Прагматизм — шапша леуметтік згерістер кезеінде дниеге келген практикалы философия, ол парасатты ой мен логикалы дісті практикалы істермен астастыруа тырысып, тжірибеге жгінеді. У.Джеймс зіні “Прагматизм” атты ебегінде “Прагматикалы діс… рбір ымды тиісті практикалы нтижелерімен тсіндіруге тырысады. Джеймс ебектерінде прагматизм андай да бір теориядан туатын “практикалы нтижелерді” салыстыру жолымен филоселосы таласты шешу тсілі жне аиат теориясы ретінде тжырымдалады: аиат дегеніміз — “біз шін тиімді болатын, мірді рбір стіне сйкес келіп, бізді бкіл тжірибемізді жиынтыымен штасып жатан рекет” дейді. Сйтіп, прагматизмны “практика” мен аиатты субъективті трыдан тсінуі оны ымды (идеяны) рекет “ралы” (Дж. Дьюи) деп, ал танымды субъективтік “аиаттарды” жиынтыы (Ф.К.С. Шиллер) деп анытама беруіне келіп тірейді.

Структурализм (К.Леви – Стросс. Ж.Лакан. М.П.Фуко, Л.Альтюсер). Бл философиялы аыма леуметтік натылыты, адамны ойлау жйесіні мбебапты рылымдарын (структурасын) айындау арылы жалпы философиялы тжырымдар жасау жне осы негізде, оларды мнін тсінуге талпыну. Леви-Стросс р трлі халытарды, тайпаларды аыз, ертегілерін, мифтерін зерттей келе, кез келген бір миф жер жзіні р аймаында ешандай айна атесіз айталанып жатады, олай болса, мифологиялы ойлау р халыта белгілі бір логикаа баынады деп ой орытады. ылыми ойлау да осы сияты логикалы задылыа баынады. Структурализмні іімінше, рылымды тсілді негізінде кез-келген зерттеп отыран былыстарды згерткенде, оларды рылымыны (оларды атынастарыны жиынтыы ретінде) бір алыпты болатындыын мойындау жатыр. Оны стіне, рылым объектіні «екелет» болмайтын кейбір блшектерді, т.б. згерту арылы бір объектіден екіншіні, екіншіден шіншіні т.с.с. алуа болатын ережелер жиынтыы.

 

ХХ асырдаы батыс философиясындаы экзистенциализм жне герменевтика баыттарына тсінік берііз (М. Хайдеггер, Ж.П. Сартр, А.Камю, Г.Г. Гадамер).

Экзистенциализм – антропологиялы баыттаы мектептерді е беделдісі. ХХ . 20 жылдарынан бастап, длірек айтса бірінші дниежзілік соыстан кейін алыптасан аым. Экзистенциализм (лат. еxixtenia - тіршілік) философиясыны алыптасуына С.Кьеркегорды философиясы, Ф.Ницшені волюнтаризмі жне Э.Гуссерлді феноменологиясыны ыпалы кшті болды деп саналады. Сонымен бірге экзистенциалистер кркем дибиетке сйенеді. сіресе, Ф.Достоевский, Ф.Кафка мен Р.Рилькені шыармаларындаы мселелерді олар философиялы дістерді пайдалану арылы шешуге талпынды. Ж.П.Сартр, А.Камю здеріні идеясын кркем шыармалар жазумен жеткізді.

Экзистенциалистерді негізгі таырыбы – адам болмысы, оны міріні мні, кнделікті тіршілігі, адамны тлалы асиетіні бірегейлігі, оны ішкі сезімімен оршаан мір арасындаы айшылы. Дстр бойынша осы философиялы баыта М.Хайдеггер, К.Ясперс, Г.Марсель, Ж.П.Сартр, А.Камюді жатызады. Экзистенциализмні діни бтаын К.Ясперс, Г.Марсельді, ал атеистік деп М.Хайдеггер, Ж.П.Сартр А.Камюді атайды.

Экзистенциализмні негізгі ымы – экзистенция. Экзистенция – тланы ішкі рухани тіршілігі, оны тере негізі. Біра, адамдар кнделікті кйбі тіршілікпен алданып оан мн бермейді. Тланы жасырын асиеттері иын – ыстау жадайда, мір мен лім ыспаында аланда ашылады. Экзистенциалистер адам болмысын тсіну жне ылыми ымдар тілімен жеткізу ммкен емес дейді. ылым болмысты зін танымайды, тек оны жеке фрагменттерін таниды. ылымны мірге баыт беретін кмегі жо, адам мселесін шешуге дрменсіз. Адам мірі айталанбайды. Сырты дние адамды билемейді. Адам зі - зіне себеп. Адам еркін ал еркіндік деп экзистенцияны айтамыз. Еркіндік адамны басына тскен ауыртпалы. Одан ашып тыла алмайсы. рине, адам зіні еркіндігінен з еркімен босануы ммкін. Біра, онда ол тла емес, біреуге (оама) туелді. Онда, ол ешандай жауапкершілікті сезінбейді. Ондай адам, зіні асіретке толы мірі шін зін кінламайды, оамды, мемлекетті кінлайды.

Адамны еріктілігі – тадай білуде, жауапкершілікте. Тадау деп кнделікті мірде, не киінем, не жеймін дейтін тадау емес, адамны болаша тадырына байланысты тадау. Ондай шешімді Сартр экзистенциалды тадау дейді. Тек оны жеке басыны шешімі аиат шешім болады да, тек сонда ана ол «экзистенцияны» жзеге асыра алады. Осыан байланысты мынадай бір мысал келтіруге болады.

Францияны Гитлерік Германия оккупациялаан кезде фашистер бір жас французды шешесі атып тастайды. Шешесінен айырылан жас француз Ж.П.Сартра келіп, мен енді не істеймі, дейді. Сартр, зі андай шешімге келдііз деп срайды. Мені шешімім, арсыласу атарында алып немістерден кек алу, дейді жігіт. Олай болса сйтініз, дейді Сартр. Біра, дейді жігіт, немістер ш алу шін ааларымды атып тастауы ммкін, сондытан Англияа тіп кетемін бе деген таы бар шешімім бар. Жасы, онда Англияа тііз дейді Сартр. Дегенмен, дейді онан рі жааы жас жігіт, Ламанштан тіп бара жатанда немістер мен жзіп бара жатан кемені батырып жібере ме деп те орамын. Ендеше сізге Францияда алу керек дейді Сартр. Адам зіні тадырын зі шешеді зін жасайды деген принцип экзистенциализмні негізгі принциптеріні бірі.

Герменевтика (грек. Hermeneutikos - маына беру) - Кне грек мифологиясындаы Гермес адамдара дайды алауын жеткізуші, дайа адамдар мтажын жеткізуші дай ретінде белгілі.

Герменевтика терминіні р трлі маынасы бар. Ол мтіндерді ындыру, тсндіру нері, аудару нері, тсіну теориясы.

Герменевтиканы негізгі сраы: Тсіну алай ммкін?

Герменевтиканы зерттеу нысанасы (пні) – мтін (текст)

Герменевтиканы негізгі ымдары: мтін, тсіну, диалог;

“Герменевтикалы ш брыш”- мтінні авторымен, мтінмен, жне оырман арасындаы зара атынас;

“Герменевтикалы шебер”- таным процесіні оралымды(цикл) сипаты.

Ертеде діни, тарихи, кркем шыармаларды тсіну, тсіндіру оайа тспеген. Орта асырда теолог-схолостар асиетті кітаптардаы ( Ескі сиет, Жаа сиет. Інжіл (Библия)) діни идеяларды тсіндірумен айналысан. Герменевтиканы алыптасуына лкен лес осан Ф. Шлеиермахер. Ол мтіндерді ындыруды –грамматикалы жне психологиялы екі дісін атайды. Бірінші дісі арылы “тілді рухы”, екіншісіні кмегімен- “авторды рухы ” ашылады. Мтінді тсіндіру автормен оырманны арасы жаын боланда нтижелі болады. Егер автор оырманнан алыс болан жадайда, мтінні мазмны ешашанда оылмайды.

Тсіну, ыну екі жолмен іске асады: дивинация- шыарма авторыны жанына бойлап ену, сезіну, не айтысы келгенін аару:; салыстыру- мтінні жасырын маынасын ашу.

алымдар тарихи деректерге герменевтика дісін олдананда бірнеше факторларды есепке алуы керек. Автор тарихи жатты мтінін жасаанда оны мдени ортасы, білімі, леуметтік жадайы т.б. факторлар сер етеді. Сол заманда билік басында кім трса, оныда авторды тарихи жатына сері тиуі ммкін. Соыс немесе саяси крес кезінде автор екі отты арасында алады, яни тарихи оианы ештене оспай жазып шыуа мдделі жне басына ауіп-атер тнсе тарихи шынды згеріп кетуі ммкін. Сондытан, мтінні авторыны ішкі дниесіне тере бойлап, оны образына кіру ажет.

Герменевтикаа философиялы баыт берген неміс ойшылы Гадамер. Негізгі идеяларын “Аиат жне діс” атаулы ебегінде мазмндайды. Философияны Гадамер мтінді тсінуді амалы деп біледі. Философия обьективті дниемен айналыспайды, тіпті оны білмейді.

Оама мдениеттанушылы атынастаы " ркениет" ымына анытама берііз (Н.Данилевский, О.Шпенглер, А.Тойнби).

Мдениет ымын тереірек тсіну шін, оан маыналы жаындыы бар кейбір баса ымдармен араатынасын арастырып тейік. Осы сипатта бізді зердемізге бірінші тсетін ым — ркениет. ркениет (цивилизация) семантикалы жаынан аланда (латын тіліні — «civilis» сзі) азаматты дегенді білдіреді.Римдіктер бл ымды «варварлытар» деп здері атаан, баса халытар мен мемлекеттерден айырмашылытарын крсету масатында олданан. Яни, «ркениет» оларды тсініктері бойынша азаматты оамы, алалы мдениеті, заа негізделген басару тртібі бар Рим империясыны даму дрежесін білдіреді. асырлар бойы алыптасан осы екі ымны маыналарын тмендегідей топтастыруа ммкіндік бар:

Мдениет пен ркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э.Б. Тайлор).

ркениет — мдениетті аыры, оны крілік шаы, руханилыты антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер).

ркениет — мдениетті прогресі, болашаа бой сермеуі, оамны парасаттылы дегейі (Ф. Вольтер, Д. Белл).

ркениет — таылы пен варварлытан кейінгі тарихи-мдени саты (JI. Морган).

ркениет — этностар мен мемлекеттерге тн мдениетті ошау трі (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский жне таы басалары).

ркениет мдениетті техникалы даму дегейі, оны материалды жаы.

Бдан кретініміз, мдениет пен ркениет бір-бірімен байланысты ымдар екен. Мдениеттанушы Г. Чайлдты пікірінше, ркениетке ебекті оамды жолмен блінуі, алаларды пайда болуы, жазбаша мдениетті дамуы, олнер мен сауданы ркендеуі, азаматты оам мен мемлекетті орнауы жатады. Мдениетті тлалы сипатта арастыранда, бірнеше елеулі тсініктерге тотала кету ажет, оларды ішіндегі маыздылары: мдени рекет, мдени орта, мдени игіліктер мен ажеттіліктер жне мдени йымдар мен жымдар. Бларды арасында е тбегейлісі — мдени рекет. рекеттену — жалпы адам мен оамны мір сру тсілі, тіршілікті тірегі. Мдени рекет деп, детте, мдениет игіліктерін ндіруге, таратуа, ттынуа баытталан масата сйкес леуметтік іс-имылдарды атайды. Мдени игіліктерді толассыз жасау нтижесінде адам зіні де мдени дегейін ктереді.

Осы рекетті айнары, тпкі озаушы кші ретінде ылым адамны талап-мтаждарын, мдени ажеттіліктерді бліп арастырады. Осыларды атарына біз мынандай адамды ажеттіліктерді жатызамыз: мірді мні мен маынасын іздеу, мірден з орнын табуа мтылу, шыармашылыа талпыныс, альтруизм, гумандылы жне таы басалары. Мдени орта ымы мдениетті коммуникациялы (атынасты) табиатымен тыыз байланысты. Мдени орта заттыматериалды, леуметтік йымдар мен жымдардан, рухани ызмет орындарынан трады. Олара техника мен рал-жабдытарды даму дегейі, трмысты мдени дрежесі, адамдарды білімділігі, ксіптік шеберлігі, рухани мдениетті сатау жне насихаттау йымдары (мрааттар, мражайлар, кітапханалар, клубтар жне таы басалар) жатады.

айсыбір лтты мдениетті алса та, ондаы салт-дстрлер жйесіне бірден назарымыз ауады. «Салт-дстр, — дейді белгілі философ Гердер, — тіл мен мдениет бастауларыны анасы»^[2]. Мдениет зіні ке маынасыда бір рпаты келесі рпаа жолдаан мір сру тсілі боландытан, осы жаластыты, мрагерлікті жзеге асыратын салт-дстрлер жйесі мдениет зегін растырады. сіресе, жазу-сызу болмаан ерте заманда мдениет ырымдар мен суегейлікке, сенім-нанымдара, дстрлі тсініктерге иек артан. Ал салт-дстрлерге зыхан Апанбет мынандай баа береді: «Олар — тере философиялы ойды, асырлар бойы жинаталан тжірибені срыпталан тжырымы, негізгі нрі, ыса да кркем бейнесі» ^[3]. асырлар бойы кнделікті іс-тжірибе негізінде срыпталан жазу-сызу мен азаматты оам лі жо кезде алыптасан салт-дстрлер мен дет-рыптар мдени мирасорлыты жалыз ммкіндігі болды. Ескі ырымдар мен дет-рыптардан наданды, анайылыты емес, азіргі лтты мдениеттерді архетипін ааран жен. Кез келген лтты мдениетті негізі мен ділін, ондаы адамгершілік асиеттер мен дниетанымды ыну шін мдениетті таы бір тп-тамыры дінге жгіну ажет. Тоталитарлы жйе лтты мдениеттерді рту масатында, дінді «апиын» деген марксизм аидасын басшылыа алып, ешандай асиетті тірліктері жо, шола белсенді мгрттерді трбиелеуге тырысты.

Ал шыдыында діни Ренессанс («ренессанс» — француз сзі — айта жаыру) мдени дамуда орасан зор роль атарды. Дінге дейінгі дниетаным ретіндегі мифте табиат асиетті кштерге баланса, лтты немесе дниежзілік діндерде адам мен оамны діреттілігіне басты назар аударылады. Осыны нтижесінде ркениет алыптасады. Жалпы аланда, дінтанусыз мдениеттану жо. Мдениетті зекті блігі — нер. Табалы тастаы кескіндер мен таы адамдарды ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоны мгілік туындыларымен жаласан, халыты шыармашылы рухынан туан талай слу дниелерсіз, нер лемінсіз, андай мдениетті болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, нер мдениетті алтын азынасы, адамны лылыын білдіретін ажап кріністерді бірі — оны семдікке, слулыа мтылуы. Осыан дейін арастырылан анытамалардан бір тйінді ой айтуа болады: мдениет — адам лемі. Мдениет кріністерінде адамды парасат, оыл-ой, ізгілік пен демілік заттандырылып, , игіліктер дниесі ралан. Сонымен бірге мдениет адамды I тла дегейіне ктеретін негізгі рал. л-Фараби айтандай, адам — «хайуани мадани», яни, мдениетті жан. Адам — табиат туындысы жне ол шін табии орта мгілік ; ажеттілік болып алады. Мдениет адамнан табиатты бліп алады деген пікір анша рет айтылса да, адамны табии шыармашылыты е жоары лгісі екендігіне кмн жо. И. Гердерді тілімен айтанда, адам — табиатты бірінші азатты алан пендесі.

асырлар — адамны мдени дамуыны кусі. Біра осы ала арай жылжу Жер-Анаа р уаытта жайлы бола бермеді. Адам оршаан ортаны зіне ыайлы траа айналдыруа тырысты, алайда осы белсенділік коп жадайда табиатты кйзелтіп, лдыратып жіберді. Мдениет пен табиатты арама-арсы оюды бір трі адамны табии антимдениеттілігі жніндегі ілімдер еді (киниктер, Ницше). Контрмдениет атты XX асыр туындысы баралы мдениеттегі руханилыты зата, тауара айналуына арсы озалыс сипатында болды. Мдениет пен табиатты штастыруа тырысатын ілім — мдени антропология. Оны негізін салушыларды бірі — Э. Уилсон. рине аталан ілімдер табии-биологиялы задылытарды тым сірелеп жібереді, йткенмен оны исыны бар сияты. йткені, XX асыр мдениет пен табиат дилеммасыны адам тадыры шін ауіпті екендігін крсетіп, заман талабына сйкес экологиялы мдениет ілімін тудырды. Адамды шовинизмді тежейтін бл ілімні негізі есебінде мынадай идеяларды атап ткен жн:

академик В.И. Вернадскийді Ноосфера (парасатты орта) туралы ілімі;

Рим клубыны экологиялы тжырымдары;

Тейяр де Шарденні адам жніндегі гуманистік эволюциялы теориясы;

JI.H. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм таы басалары дамытан гуманистік этика таы басалары

Таы айта кететін жайт, осы экология мселелеріне байланысты Шыыс пен Батысты арасындаы айырмашылы туралы. Интровертивтік Шыыс мдениеті табиата жаын, ол стемдік етуге шаыран жо.

Сонымен, мдениет адам мен табиатты бліп тран «ытай ораны» емес, керісінше, оларды арасындаы нзік ндестік жне рухани ыл-кпір. Осы ндестікті (гармонияны) одан рі жетілдіру — адамзатты алдындаы келелі міндет.

Адам жне мдениет мселесін тередете тсетін таы бір жайт адамны абілеттілігіне, жан-жатылыына, шексіздігіне байланысты. Американ алымы К. Поппер айтандай, адам бірдей ш дниеге: физикалы,ментальды (психикалы) жне идеалдыа жатады. Сонда мдениет осыларды айсысымен кбірек аныталады деген занды сра туады. Егер біз мдениетті тек материалды жне рухани бліктерге блуді арадрсін шеберінен шыа алса, онда мдениетті зіні ішкі маынасында идеалды екендігіне кзіміз жетеді. Себебі, адамды оршаан заттар, дние — бл мдениетті сырты крінісі ана, оны мні — руханилыты адам рекетіні нтижесінде заттандыруда жатыр. Мдениетті ішкі мні оамдаы мір сріп жатан адамдарды зіндік санасында, парасаттылы сезімдерінде, рухани ізденістерінде айындалады.

Ж. П. Сартрлы ксемсзді айталаса, адам лемге еркін жіберілген, ол еріктілік жазасына кесілген. Осы сипатта мдениетті пиясы — адамдаы «Мендік». Одан сырта ерекше бір нр — азатты, жауапкершілік, адамгершілік сулесі нр шашып тр. Мдениетте адам ажап биік дегейге ктеріледі. Мдениет дегеніміз мені мірім, менен блінген, мен лгеннен кейін де тірі болатын мені шыармашылыым.

Енді мдениетті оамда атаратын ызметтерін талылайы. Алдымен оам жне мдениет ымдарында аншама састы, ндестік боланымен, оларды арасындаы маыналы, айырмашылыты естен шыармаан жн.

оам — лемні бір блігі, белгілі бір масаттарды іске асыру жолында рекет етіп жатан субъектілерді (тлаларды, топтарды, этностарды, мемлекеттерді) байланыс нысандары. Яни, оам ымындаы негізгі мселе — адам жне оны йымдасу нысандары, бл ретте оамды зерттейтін басты ілімді леуметтану деп атайды. Ал мдениет осы трыдаы оамны белгілі бір асиеті, крінісі, сипаты мазмнында олданылады.