Таным философиялы талдау пні. Танымны кптрлілігін крсетіп сиппатама берініз.

Таным теориясы немесе гносеология философияны алашы даму кезендерiнен келе жатыр (гр. gnosis-таным, logos-ым, iлiм).

Гносеология- адамны танымды iзденiстерiнiн табиаты, бiлiмнi шындыа атынасы, оны мдениет жне атынастар-байланыстар жйесiнде алаты орыны, даму шарттары, аиат лшемiн жне сонымен атар, шынайы бiлiмдерге жету задылытары мен дiс-тсiлдерiн арастырады.

Одан кейiн, ке тараан эпистемология термины пайда болады (гр.episteme-бiлiм, logos-iлiм). Бл терминмен деттей ылыми таным теориясы белгiлейдi.

Декарт заманыны батысеуропаны философиясында танымды “субъект-объект” араатынасы негiзiнде арастырып келе жатыр. Танымсубъектiсi деп арнайы масата негiзделген, белсендi пндiк-практикалы таным рекетiн жасаушы жне оны баалаушыны айтады, мда жеке индивид, жым, леуметтiк топ, жалпы оам жатады.

Таным объектiсi деп бiз субъектiнi танымды рекетi неге баытталынады соны айтамыз. Танымны объектiсiне материалды жне рухани былыстар, сондай-а субъектiнi зi де кiредi.

Танымны субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiнi себебi болып табылады, йткенi субъектiсiз объект жо, объектiсiз субъектiнi де болуы ммкiн емес.

Таным процесiнде субъект жне объект бiр-бiрiне едуiр серiн тигiзедi. Таным объектiсiн тандауыны зi субъектiнi болуын ажет етедi. Ал бл тандау адамны iс-рекеттер мiнезiмен жне оны рухани ажеттiлiктерiмен айындалады: бiреуге нер туындысы эстетiкалы сезiмдер объектiсi болса, екiншiсiне ол нертанымды анализ жасау объектiсi.

азыры заманда ылыми таным саласында объектiмен субъектiнi арасында басада “делдал”(посреднтчество) ызметiн атараты р-трлi ралдар мен техникалы рылымдар байалады. Мысалы, атомды физика саласында, микробиология жне т.б. бiлiм салаларында алынан млiметтер таза объектiнiн асиеттерiне, зiнен-зi мiр сретiнге жатпайды, йткенi олар р-трлi ралдарды ыпалымен алыан боландытан , оларды iздерiн сатап алады.

Жне субъектiнi зiнi табиаты жаынан леуметтiлiкке негiзделгендiк тен, ол да таза болмай, оамны даму денгейiмен байланысты болады. Сондытан да, азыры гносеологияда бiлiмдi сараптауды тпкi пунктi индивидуалды субъект жне оан арсы тран объектi емес, керiсiнше оамды жйелер дамуы мен ызметi жне субъект аралы iс-рекет.

Танымны мнi тсiндiруде философтар р трлi пiкiрде болды.

*Себептiлiк тырнама (Гоббс, Локк т.б.)- таным екi табии жйелердi араатынасыны нтижесi деп тсiнiп, ал бiлiм енжарлы (пассивный) субъектiнi сезiм мшелерiне тигiзетiн объектiнi белсендi де физикалы серiнi нтижесiнде алыптасады.

*рекеттiлiк тырнама (Выготский, Копнин, Лекторский т.б.)- леуметтiк таным теориясынны бейнесi ретiнде тсiнуде крiнедi, мнда таным процесi субъект дне объект араатынасы деп арастырылады, бiра субъектiнi белсендiлiгi, леуметтiкмдени ортаа туелдiалыптасаты адамны абiлетi деп тсiну.

Жоарыда аталан тырнамалар мен атар басада теориялар бар, оларды арасындаы сындарлы (конструктивное) арым-атынас жруге ммкiндiк беретiн жне гносеологияны дамуына ыпалы тигiзетiн.

Танымны философиялы тырнамаларда дстрлi екi трiн белгiлейдi: сезiмдiк жне рационалды танымдарды. Ол Тйсiк (ощущения)- адамны сезiм мушелерiне тiкелей сер ететiн объективтi дниенi материалды заттары мен нрселерiнi жеке асиеттерi мен сапаларыны арапайым, элементарлы бейнеленуi. Олар, оршаан айнала туралы жiктелмеген (дифференциациалан емес) жне затталан емес серлер, дабылды (белгi) жне баыттау ызметтерiн атараты.

абылдау (восприятие)- адамны сезiм мшелерiне тiкелей сер ету нтижесiнде, санада материалды заттар пен нрсенi бiрттас бейнесi алыптасаты, сезiмдiк танымны ерекшк формасы. абылдау, мiндеттi трде, субъектiнi таным объектiсiмен тiкелей байланыс орнатан стте, тйсiктер негiзiнде пайда болады.

Елестету- сезiмдiк абылдау негiзiнде алыптасан, заттарды жаама-сезiмдiк бейнесi; брын абылданан заттар мен нрселердi крнекi бейнесiн сезiм мшелерi арылы айта жаырту процесi. Елестету сезiмдiк байкау (созерцание) мен абстрактiлiойлау арасында днекерлiк ызметтi атараты, йндивидуалды жекеше бiлiмнi сезiмдiк-тiкелей жне абстрактiлi-жаама формаларын бiрiктiретiн, сезiмдiк танымны жоары формасы болып табылады.