Л-Фараби философиясындаы ылыми таным мселелеріні мнін ашыыз

бу Насыр л-Фараби (бу Насыр Мхаммад Ибы Тархан). мір срген жылдары — 870-950 жж. Фараб а-ласында туан, бізді отандасымыз. йгілі философ. 130 трактатты авторы. Оны кптеген трактаттары кінішке орай, жоалан. Зияткер. Жоары мдениетті адамы, 70 тіл білген (де Буура сілтеме). Бададта, Дамаскіде, Халебте трды. Дамаскіде айтыс болан. Оны философиясы ортаасырлы мсылманды философияны шыы болып есептеледі. Аристотельден кейінгі «Екінші ¥стаз» деп аталан. «Екінші ілім» шыармасыны авторы (жоалан). л-Фараби за мір срді. Наыз философ болды, философиялы мір салтын станды. Замандастарыны пікірінше, біралыпты мінезі болан, тзімді адам ретінде танылан жэне бкіл з мірін «ылымдарды здігі» -философияа арнаан. Байлы жинаан жо, сн-салтанатты іздемеді, з заманыны е йгілі адамы болды. Бгінгі кні бу Насыр л-Фарабиді есімі — бл азастан мдениеті мен ылымыны лтты нышаны, озы лгілеріні бастауы.

л-Фараби философияны баяндауды з нсасын сынады. л-Киндиден айырмашылыы ол философияны — барлы білімдерді ішіндегі е лысы деп есептеді. Философия — бл адамны зерделік ызметіні жоары крінісі. л-Фараби ылымдарды жіктеді, эмбебап философия жасады. Оны метафизикасы, логикасы, ылым философиясы, этикасы, эстетикасы, леуметтік-саяси ілімі, музыка философиясы абілеттіліктеріні эмбебаптыына дэлел болып табылады. Оны бкіл ілімі пайдакнемдік маыздан асып тсетін метафизикалы маынаа толыан. Негізгі шыармалары: «Философияны йренуді алдында не болуы тиіс екендігі туралы», «Екінші стаз л-Фарабиді зият [сзіні] мэні туралы пайымдауы», «ос философ

— .асиетті Платон мен Аристотель кзарастарындагы ортаты туралы трактат», «ылымдарды жіктеу туралы сз», «Ізгілікті ала трындарыны кзарастары туралы трактат», «Баыта барар жолды крсету», «Азаматты саясат», «Мемлекеттік айраткерді наыл сздері»,» Логика бойынша кіріспе тараулар», «Птолемейді «лмагесіне» тсініктемелер», «Музыка туралы лкен кітап», «ріптер кітабы» жне басалар. л-Фараби метафизикасы онтология проблемаларын, таным доктринасын, дай болмысы мен діни онтологиядаы оны орны мселесін ктереді.

Философияны адамны жоары зерделік ызметі ретінде анытады. л-Фараби философтар мен философ еместерді арасындаы айырмашылыты айын белгіледі. Оны бл ажыратуына мгі дниені танудаы иерархия болып табылатын нышанды білім туралы теориясы дэлел. Нышандар, тспалдауларды кмегімен жзеге асырылатын таным нерлым арапайым болып табылады, йткені ол эр трлі тсіндірмелеуге шырайды, таным болса философиялы тсініктер-категорияларды кмегі арылы зерделік ызметті жоары формасы болып табылады, йткені ол логикалы эдістермен жзеге асырылады, сондытан философия ол жеткізетін аиат барлыы шін бірдей болады.

Бл жерде л-Фараби философияны дінге атынасы туралы мэселені баяндайды. р трлі діндерді, халытарды кілдері абылдай алатын аиат философиясы жне аиат философия мір сруі ммкін деп есептеді. Алайда ол барлы халытар мен мдениеттерді кілдері абылдай алатын орта дін немесе діни тжірибені мір срмейтініне сенімділік білдірді. л-Фараби онтология туралы ілімінде зердені жэне зерделік абілеттіліктерді иерархиялы жйесін ашып крсетеді, ондаы е тменгі сатыны «Оныншы зерде — зекті зерде алады, барлы жоары зерделік мэнділіктерді жекелеген адам аылымен е пэрменді біріктіргіш больга табылады. зекті зердені серіне шыраан аыл ана мэгі лмейтіндікке ол жеткізеді».

Адамны зерделік абілетіне ыпал ете отырып зекті зерде адамны трансценденттік аиата ол жеткізу мміндігін ашады. Біз бу Насыр л-Фараби мен грек дэстрлерін мраа алан баса да кілдерді философиясы туралы айтанымызда, бл жерде аса маызды нэрсе дэстрлерді жай ана тпнсалы негізде сатау емес, з философиялы проблемалары мен міндеттерін шешу аясында бл дэстрлерге тірек болу екенін есте стау ажет. Сондытан араб тілді перипатетиктерді Аристотель мен оны ізбасарлары ілімін таратушы-лар ана ретінде крсету оларды бар-жоыгрек даналыыны уесойлары ретінде арапайымдандырып крсетуді білдіреді. л-Фараби жэне Щыысты баса да ойшылдары мен мсылманды Батыс (Испания) мрасына осыан сас кзараса ортаасырлы Шыыстаы дербес рухани жадаятты мойындауа бгет болатын еуропаорталыты діни нсама кп дрежеде жадай жасады.

Барлы кзарастар трысынан ашылан, мсылман лемінде лі де болса философиялы жаынан орытылмаан, исынды рылысы жо адам проблемасы эл-Фараби философиясында исынды аяталуына ол жеткізді. бу Насыр эл-Фараби зіні барлы жмыстарын адама арнады. Бл байланыста ол шешкен басты мселелер — бл білім беру, таным, дниеде Аиатты іздестіру туралы мэселелер. Бл мселелер адамны тадауы, бостанды мэселесімен байланысты, ол з кезегінде себептілік проблемасымен байланысты, ал бл з кезегінде адамны философия мен дінге кзарасымен, адамны білімді немесе сенімді тадауды шешуімен байланысан. Философия мен дін туралы мселелер эл-Фарабиді «ріптер кітабы» (Китаб эл-Хуруф), «ылымдарды шыуы туралы»,»лы Зенонны жоары ылым жніндегі трактаты туралы», «Философияны дінге атынасы», ылымдарды жіктеу туралы сз» сияты ебектерінен крініс тапты.

л-Фараби философияны дінге атынасы туралы мэселені талылау кезінде оамны элеуметтік-экономикалы рылысыны шынайы жадаятын негізге алан. Дін оам мірінде мэнді рл атарды, халы дінді ошеметтеді, шариат задарын рметтеді. Ислам сол кездегі оамны зіндегі мэдени-идеологиялы ахуалды рады. Философияны дінге атынасы проблемасы бу Насыр мір срген жылдарда ана крделі болан жо, осы кнге дейін оны егжей-тегжейін талылау те крделі болып табылады. Бл бэрінен брын философия да, дін де адам, оам, табиат, таным сияты тсініктермен байланысты, бан оса дін мен философия осы тсініктерді здеріндегі мэн больга табылады.

л-Фарабиді философиялы мрасы бгінгі кні эртрлі тсіндіріледі. Батыс еуропалы немесе мсылманды ХІХ-ХХ асырларды дереккздерін негізге ала отырып оны философиясына деген жалпы бірыай кзарас туралы рашанда айта алмайсы. Бізді отанды фарабитануда да азіргі уаытта оны мрасын эртрлі аымдарды негізінде айта рылымдау рекеті орын алып отыр. Мысалы, одан нышанды жаа платоншылдыты, сопылыты жне т.б. окілін креді. Біра та оны іліміндегі сопылы элементтерді неміс, сондай-а, француз шыыстанушылары да атап керсеткенін еске алу ажет. Кбінде бан оны жмысындаы кейбір ережелер, сондай-а философ станан мір салтыда негіз болды. Атап айтанда де Буур: «ол биліктеи аула жретін тыныш адам болды, соында сопы сияты киініп, зін философиялы-аарымпазды емірге арнады» деп жазды. X асырда Бададтаы философиялы жадаят алымдар здерін толытай Платон мен Аристотельді зерттеуге арнаандыымен ерекшеленді. «Олар ерікті жаа платонатылды формадаы Аристотель іліміне сену шін Пифагордан бас тартты, философтарды дін проблемасы тіпті грек жэне ислам білімін синтездеу эрекетінде де ызытырды.

л-Фараби бл мэселеде нышанды таныма лкен рол берді. Алайда философты бл проблеманы тадаулы, халыты жэне нышанды білімге атысты оюындаы айырмашылыты атап ету ажет. Тадаулы білім ретінде ол философияа тэн: «ата логикалы дэлелдеу» тэсілімен жзеге асырылатын философиялы білімді тсінді, ал нышандарды кмегі арылы алынан білім тым абстрактілі. Философия эмбебап білім, оны мегерген кезде адамдар арасындаы тсінбестік шекаралары жоалады, философия бірлік мртебесін иемденеді. Нышанды білім болса, эртрлі халытар мен уаыттар шін орта болатын бірыай эмбебап нышандарды жасап шыара алмайды. л-Фарабиді нышанды мэні айын крінген дінні маыздылыын да осы маынада анытааны табии нрсе. Ол комегімен бкіл дниені біріктіруге болатын бірыай дінні болуы ммкін емес деп йарды, ал философияа осындай рл берді.

Платонны «Мемлекет» жэне «Задар» мтіндеріне Тсініктемелерінде эл-Фараби пайамбар мен пайамбарлы таырыбын жаластырады. л-Фараби философ пен пайамбар ізгілік оамын бірігіп басарулары тиіс деп есептеді. бу Насыр реалистік баыттаы адам бола отырып, жай ана оамдаы материалды жэне рухани айта руды бірлігін асады, біра та озіні реалистік позициясына байланысты бл бірлікке ол жеткізуді іс жзінде ммкін еместігін тсінді, сондытан да ол бл синтезді жеке адам трінде жзеге асыра алатын философияа осындай орасан зор маыз берді.

л-Фараби ойан философия мен дінні атынасы проблемасы Мсылманды Ортаасырды философиялы орталарында орасан резонанса ие болды. бу Насыр зл-Фараби философиясын зерттеушілерді копшілігі оны аиаттарды, оларды ішінде ашылу аиаттарын зерделі, тымды тануды жоары оюа мтылуын атап крсетеді. л-Фараби Жер мен Аспандаы мэндіні барлыын дрыс тсіну ретінде логика мен ылым задарына негізделген философияны сынады. Алайда бдан философияны тек дін задарын тсіндіру шін ана керектігі туралы орытынды жасауа болмайды.