Ф.Бэконны эксперименталды тжірибені танымдаы рлі туралы идеясын тсіндірііз

Аылшын философыФренсис Бэкон (1561-1626ж.ж.)сол кездегi асйектер тобынан шыан, Кембридж университетiнде бiлiм алып, соынан саясатпен, дипломатикалы жмыспен айналысан тла. Оны мемлекеттiк ызметте жеткен шыы - ол 1618 ж. е жоары - лорд-канцлерлiк - кiмшiлiк орына ие болады. Король Яков 1 оан Верлуам деген жердегi лкен оранды сыйа тартып, “Верлуам лорды² деген ата бередi. Алайда, саясатта тратылы жо, сондытан, жре келе, ол бл саладан кетуге мжбр болады. Ендi оны философиямен айналысуына жол ашылады.

Ф.Бэконны ол астынан шыан ебектерiнi iшiнде “ылымдарды адырлыы мен кбейуi жнiнде², “Жаа Органон², “Жаа Атлантида² деген ебектерiн атап туге болады.

Ф.Бэконны шыармаларыны ерекшелiктерi - ол бiлiмнi мiрге деген ажеттiлiктен пайда болатындыын асыра крсетуi. Ол сiресе, табиатты зерттеудi ажеттiгiне кп кiл бледi, ал оны негiзгi жолы - тжiрибелiк зерттеулер. “Не iс-рекетте пайдалы болса, ылымда да аиатты², ылымны жетiстiктерi мен жемiстерi - оны аиаттыыны крiнiсi,- дейдi лы ойшыл.

Тжiрибенi талдай келе, Ф.Бэкон оны екiге бледi. Олар - жемiстi тжiрибе мен сулелi тжiрибе. Бiрiншi мiрге пайдалы нтижелер келсе, екiншi табиатты тере сырларын ашуа кмектеседi. Сулелi тжiрибелер мiрге дереу пайда келмегенiмен, жемiстi тжiрибелердi жргiзуге кмек бередi, басаша жадайда олар сарылып алар едi.

ылымны дамуына сондай лкен мн берген алым, оны сала-салаа блу мселесiне (классификацияа) кп кiл бледi. Оны ойынша, адамны жан-дниесiндегi ш абiлетi ылымды топтастыруды негiзiнде жатуы ажет. Олар -1. есте сатау; 2.иял ; 3. аыл-ой. Есте сатау асиетiне сай ылым - тарих, ияла - поэзия, аыл-ойа - философия.

Тарих ылымын Ф.Бэкон екiге бледi. Олар - жаратылыстану тарихы ( historia naturalis ), екiншiсi - азаматты тарих ( historia civilis ).

ияла негiзделген поэзия дниенi шынайы бейнелемей, керiсiнше, адамны жрегiнен, сезiмiнен шыатын талаптар трысынан крсетедi.

Ал ендi философияа келер болса, оны пнi ш мселенi амтиды. Олар - дай, Табиат жне Адам мселелерi. з заманындаы тсiнiктерге сай, Ф.Бэкон дай мселесiн “ос аиат² тжырымы арылы арайды. Философия саласында дайды аыл-оймен танып-бiлу ммкiн емес. Сондытан, ол теологияны шеберiнде сенiм арылы аралуы керек.

Ал табиат философиясына келер болса, Ф.Бэкон оны да екiге бледi. Олар - теоретикалы жне практикалы философия. Теоретикалы философия сулелi тжiрибелерге негiзделсе, практикалы философия -жемiстi тжiрибелерге сйенiп, табиатта брыны-соды болмаан жаа заттар мен былыстарды тудырады.

Адам мселесi де екiге блiнедi. Табиат туындысы ретiнде оны философиялы антропология (philosophia humana), ал оамны мшесi ретiнде азаматты философия (philosophia civilis ) зерттейдi.

Ф.Бэконны ойынша, ылым салаларында асырлар бойы алыптасып, адамны дние тануына кеселiн тигiзетiн нрселер бар. Е алдымен оларды сырта шыарып шкерлеу ажет. Сонда ана жаа дiстемелерге жол ашылып, зерттеулердi тиiмдiлiгi артады. Сол ылымдаы кедергiлердi Ф.Бэкон “идолдар², ия болмаса “елестер² дейдi. Олар - тртеу.

Бiрiншi елес - тектiк идолдар (idola tribus). Олар адамны жаратылысынан, жалпы табиатынан шыады. Оны бiз азiргi тiлмен “антропоморфизациялау² деп айтар едiк. Ол сонау кне заманда пайда болан мифологияа келiп тiреледi. Адам табиаттаы сырлы былыстарды танып-бiлуге баытталан кезде, оларды “зiне сатып² тсiндiруге тырысады. Тектi елестер е траты, оларды толыынан жою ммкiн емес. Бл Ф.Бэконны айтан ойларын растау шiн мынандай мысал келтiрейiк. Адамдарды мыдаан жылдар бойы арман еткен баса Дниелердегi аыл-оймен, рухпен кездесу иялы ХХ асырда арыштан шып келген тарелкалар жнiндегi неше-трлi аыздарды тудырды. Ол азiргi заманны тудыран мифтерi бойынша, шып келген тарелкаларды iшiнен шыан пнделер на жердегi адамдар сияты екi аяты, олды, екi кздi, тек оларды тсi- ккшiл екен т.с.с.

рине, ке арышты кеiстiгiнде баса жлдыздар аясындаы планеталарда мiр жне сол мiрдi биiк ажап шыы - рух пайда болуы ммкiн. Бiра, ол рухты иесi тек адам сияты болуы тiптi ажеттi емес. Бiра, адам оны зiне сатып кргiсi келедi... Ал, бiзге е жаын орналасан жлдызды ашытыы 5 сулелiк жыл екенiн ескерсек ( яни секундына 360 мы км. жылдамдыпен дайы 5 жыл шу ажет !!! ) жне А.Эйнштейннi салыстырмалы теориясына сай ондай жылдамдыты шеберiнде затты салмаы крт сiп, кеiстiктегi алатын орны ысарып, уаыт баяуласа,- онда айсыбiр тiршiлiк трi мндай ашытыты те алмайтындыына кзiмiз жетедi. Сонымен, ылыми трыдан араанда, “тарелка мифiнi² орынсыз екенiн круге болады. Мiне, бл Ф.Бэконны айтан тектiк идолдарыны бгiнгi тадаы бiр крiнiсi ана.

Екiншi елес - ол гiр идолы (idola specus ). рбiр адам белгiлi бiр жаняда, белгiлi бiр жерде дниеге келiп трбиеленедi, ересек адама айналады. Бiреу адам тгiл дай да мытан ауылда, екiншi - район орталыында, шiншi - астанада, ия болмаса лкен алада туып трбиеленедi. Бiреу- кедей, екiншi- ауатты жаняда сiп недi, кбiнесе, соан сйкес бiлiм алуа, мiрде з орнын табуа ммкiндiктер ашылады. Ол адамны болаша тадырына зiнi зор ыпалын тигiзбей оймайды. Ол сол зiн алыптастыран “гiрден² дниеге арайды, ал оны зi “табиатты сулесiн лсiретiп брмалайды²,- дейдi лы ойшыл. Ал бл елестен тылу жолы - дуниеден алан жеке тжiрибенi жалпы халыты тжiрибемен штастыру болма.

шiншi - ала, ия болмаса базар елестерi (idola fori ). Олар арапайым адамдар жиналан жерлерде пайда болады. Оны айнар кзi - зат пен соны крсететiн, бейнелейтiн сздi толыынан тееу. Ал шынына келсек, сз- зата ойылан ат ана. Сз кбiне затты не екенiн емес, оны адамдара деген маызын ана крсетедi,- дейдi лы ойшыл. Егер сздi зата теесек, онда кбiне бiз “жалан даналы² жолына тсiп кетемiз. Бл елеске берген сыннан бiз схоластикалы философияа арсы баытталан Ф.Бэконны кзарасын болжаймыз.

Тртiншi, соы елес - ол театрлар идолы (idola theatri ). Оларды дниеге келу себебi - тарихтаы мiр срген даналара, лы тлалара толыынан сену, соларды уаытында жасаан ылыми тжырымдамаларын “соы згермейтiн мгi аиат² ретiнде тсiну. Мысалы, белгiлi бiр мселе бойынша Аристотель былай деп айтан, ал сiз Аристотельден де аылдысыз ба ?- деген даудамадан сол адамны “театр елесiнi² шеберiнде екенiн байаймыз. “Аиат - беделдi емес, тек з заманындаы уаытты ызы²,- деп орытады Ф.Бэкон. Жаада ана келмеске кеткен Кеес заманыны негiзгi елесi- осы “театр елесi² болды емес пе? Тек беделдiлердi аттары ана згерген жо па? Олар - К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин т.с.с. болды. Бгiнгi тадаы оамды демократизациялау, кппiкiрлiк принципiне кшу бл елестi мiрден кетуiне себеп болуда. Сонымен атар, тпелi дуiр тудыран “жаа ксемдердi² айтаныны брiн де ой елегiнен ткiзбей, оан “дайа сенгендей² жадайда жрген адамдар да лi де болса аз емес сияты.

Сонымен, жоарыда крсетiлген идолдар андай кштi боланмен, ылым жолына тскен адам зiнi аыл-ойын, дниесезiмiн олардан тазарту керек деп орытады лы ойшыл. Бл пiкiрге толыынан осылуа болады.