Онтологиялы мселелер. дай-субстанция-табиат.

Спиноза болмысты е соы себебi дайда деп есептейдi. “дай... барлы заттарды бiрiншi себебi жне з-зiнi себебi, з-зi арылы танылады². Ол дайды болмысын длелдеу шiн онтологиялы длелдемелер келтiредi. Бiра, ол дайа пантеистiк мана бередi, яни оны бiздi оршаан табиата теейдi. Олай болса, дай табиаттан тыс мгiлiк мiр срiп жатан рухани тла емес, оны тек ана зерде (intelligere) арылы ана тсiнуге болады.

Мндай кзарас сол кездегi дай жнiндегi деистiк пiкiрлерге арсы болды. Егер деистер дай дниенi алшатаы соы себебi деп есептесе, Б.Спиноза ол дниенi е тiкелей жаын себебi деген тжырыма келедi.

Табиатпен теелген дай сонымен атар субстанция ретiнде аралады. Егер Р.Декарт Дниенi негiзiнде екi бiр-бiрiне туелсiз субстанция жатыр, ал оларды стiндегi дай екеуiн бiр-бiрiмен йлестiредi деген болса, Б.Спиноза дай мен субстанцияны бiр-бiрiмен осып, оларды табиатпен теейдi. Сондытан, оны метафизикалы-онтологиялы негiзгi формуласы - ол дай, и Субстанция, я Табиат, йткенi оны брi - бiрегей. Табиатты зi даймен те боланнан кейiн, онда “Жаратушы² жне “Жаратылан²деген дiннi негiзгi ымдары керек болмай алады. Субстанция, я Табиат, Б.Спинозаны ойынша,-“озiне-зi себептi² (causa sui,- латын сзi,- себеп зiнде). Онымен бiрегей дай ешандай жаратушылы асиеттерiмен танылмайды. Осыан орай, Б.Спиноза деизмнi де негiзгi аидаларын терiске шыарады, йткенi ол, аз да болса, дайды алашы сатыдаы Дниенi жаратан ызметiн мойындайды.

Табиаттан жоары Дниенi жаратан дай болмааннан кейiн, дайды зi Табиатпен те болан со, ол екi ымды пайдаланады. Ол “тудыратын табиат² (natura naturans) жне “тудырылан табиат² (natura naturata). Бiрiншi ым - ол интуитивтiк ой елегi арылы тсiнiлетiн табиат. Екiншi ым - ол сезiмдiк бiлiм тудыратын бiздi жаалай оршаан жеке заттар мен былыстар.

Б.Спиноза зiнi болмыс iлiмiнде Дниенi бiрлiгiне аса кп кiл бледi. Оны негiзiнде блiнбейтiн субстанция жатыр. Ол шынайы - шексiз, абсолюттi заты. Болмысты екiншi жаы бiр-бiрiнен блiнген, сезiм арылы бiзге берiлген шектелген жеке заттар мен былыстар. Жоарыда крсеткендей, бiрiншi екiншiнi тудырады. Егер субстанция мгiлiк болса, жеке заттар уаыт шеберiнен шыа алмайды, сол шеберде згередi, туады, риды.

Б.Спиноза натылы заттарды субстанцияны тудыран “модустары² ретiнде арайды. Заттар-модустар арылы субстанция з-зiн шектейдi. Ал шектеу дегеннi зi - ол терiстеу (determinatio est negatio). Натылы затты шектелгенi оны баса заттардан бледi, зiне ана тн айырмашылыын тудырады. Сондытан, р зат болмыста зiнi орнын алады, йткенi, ол - сол зат, баса оан толыынан сас еш зат жо. Сонымен атар, ол бейболмыста, йткенi, баса жаынан аланда аныталмайды.

Субстанцияны модустарынан баса бiрнеше атрибуттары (асиеттерi) бар. Олар - созылу (extensio) жне ойлау (cogitatio). Адам дниенi таныанда оны осы асиеттерi арылы натылыа жете алады. Сонымен, Р.Декартты екi субстанциясы Б.Спинозаны бiр субстанциясыны екi негiзгi асиеттерiне айналады.

Ендi субстанцияны осы екi негiзгi асиеттерiне сипаттама берелiк. Сонымен, Б.Спиноза заттыты негiзгi асиетiн созылудан, яни, кеiстiктен крдi. Онда мынандай сра ойымыза келедi: осы айтылан кеiстiкте саны шексiз боланымен неше-трлi шектелген заттар алай пайда болады? Оны негiзгi себебiн ойшыл озалыс пен тратылытан кредi, йткенi, оларды бiр-бiрiне деген атынасы мен клемi натылы шектелген заттарды райды. Расында да, рбiр затты клемi бар, ол бiр жаынан траты, екiншi жаынан немi озалыста. Яни, озалыс пен тратылы субстанцияны созылу асиетi мен натылы шынайы мiрдегi заттарды арасындаы днекер ретiнде аралады.

Субстанцияны келесi атрибуты - оны “шексiз ойлау абiлетiне² келер болса, ол бкiл табиата тн нрсе. Олай болса, Б.Спиноза бкiл дниенi тiрi деп есептейдi. Мндай кзарасты гилозоизм (hileo- грек сзi,-зат, zoo - тiрi) дейдi. Тек адам ана емес, сонымен атар, барлы табиатты заттары мен былыстары р-трлi дегейдегi тiршiлiкте,- дейдi лы ойшыл.