Гносеология (дниетаным) мселелерi

Таным мселелерiне келгенде бiз Б.Спинозаны рационализм баытына жатызамыз. Ол рашанда сезiмдiк танымды ой елегiнен ткiзген бiлiмнен айыру керек екендiгiн басым айтан. Сезiмдiк таным рашанда блдыр, кмескi. Тек аыл-ой ана айын бiлiм бередi. ылымдарды iшiндегi е айыны - математика.

Сезiмдiк танымны блдырлыы - ол тек ана сырты затты ана крсетiп оймай, сонымен атар, оны зiнi денесiндегi згерiстермен, сiресе, сезiм мшелерiмен байланыстырады. Санадаы сезiмдiк бейнелердi бiр-бiрiмен байланыстары кездейсоты. Мысалы, атты iзiн крген скери адам жаындап алан жауды есiне елестетсе, арапайым шаруа - соа мен жыртылан жердi елестетедi,-дейдi Б.Спиноза.

Бiра, сезiмдiк танымды толыынан жалан деп есептеуге де болмайды, оларды айсыбiрiнде аз-да болса аиатты жрнатары бар. Мысалы, надан адамны “кн - кiшкентай зат жне жерге те жаын орналасан²,- деген жалан пiкiрiнi зiнде кннi мiр срiп бiзге ыпалын тигiзiп жатаны жнiнде аиатты пiкiр бар,- дейдi лы ойшыл.

Кнбе-кнгi мiрден алатын сезiмдiк таным - алы бараны негiзгi тжiрибесi, соны арасында олар бiр-бiрiмен арым-атынаса тсiп мiр срiп жатады. Аыл-ой арылы алынатын бiлiмнi шындыыны зiн бiз отын-отын тжiрибе арылы тексерiп отыруымыз ажет,- деп орытады Б.Спиноза.

Абстрактылы бiлiм де тжiрибеден шыады. йткенi, адамдар дниеден алан тжiрибесiн сз арылы орытады. Бiра, сзге адамдар зiнi тжiрибесiне сйкес р-трлi мана бередi. Сондытан, бiреулерге адам - тiке жретiн жануар, екiншiге - клетiн пнде, ал шiншiге ол ойлай алатын тiршiлiк т.с.с. Сондытан, сз затты кейбiр ана асиеттерiн белгiлеуi ммкiн, яни оны манасы затпен толы те емес. Ал схоластика мектебi универсалияларды (е жалпы ымдарды) дниемен тееп, оларды шынайы болмыс деп есептейдi. Философия саласындаы кп даудамалар кбiне “ойды дрыс крсететiн сздердi олданбааннан, и болмаса басаны айтан сздерiн дрыс тсiнбегеннен туады²,-дейдi лы ойшыл.

Б.Спиноза наыз шынайы бiлiмге тек ана аыл-ой, зерде (ratio, intellectus) арылы жетуге болады деген пiкiрде болды. Аыл-ой арылы сздердi жалпы ымды дрежеге ктерiп, оны мн-манасын айындауа болады. ылымдаы е нды ымдар математика саласынан шыады. Олар бiр-бiрiмен байланысты, жйелi - сондытан сезiмдiк таныма араанда анарлым биiк дрежеде. Егер, Б.Спинозаны ойынша, сезiм затты сырты жаын бейнелесе, онда аыл-оймен бiз затты iшкi сырын ашамыз. Сондытан болар, Б.Спиноза зiнi “Этика² деген ебегiнде “геометрикалы методты² пайдаланып, анытама, аксиома, теорема деген ымдарды мораль саласын талдауа пайдаланады.

Б.Спинозаны ойынша, шындыты танып-бiлудi шiншi трi - ол интеллектуалды интуиция. Интуиция дегенiмiз - тiкелей, сезiм мен аыл-ой елегiнен ткiзбей-а аиата жету. Ол бкiл Дниенi бiрттастыын тануа ммкiндiк бередi. Адам рухыны шыармашылы асиетiнi негiзiнде бiз шынайы аяталан шексiздiк идеясын ашамыз. Ол бiзге интуиция арылы ана берiледi.

Таы да бiр ерекше атап кететiн нрсе - ол Б.Спинозаны таным теориясыны (гносеология) оны болмыс iлiмiмен (онтология) осылып жатанында. Оны себебi - субстанция-табиатты ойлау асиетi бар.

Адам, ерiк жне сезiм ысымы( аффект ) мселелерi

Б.Спинозаны ойынша, адам табиатты ажырамас бiр блiгi, олай болса, ол толыынан табиат задылытарына туелдi. Егер Дниеде механикалы задылытар стем болатын болса, адам арылы табиатты екiншi ойлау асиетi зiнi крiнiсiн табады. Бiра, адамны дене рылысы толыынан табиата баынады. Сезiмдiк идеяларда да адамны денелiк, табии жатары басым болады. Ал адамны жан-дниесiнi зiнен шыатын идеялар, егер олар сезiмдiк танымнан анарлым алша болса, соншалыты айын, таза ,аиатты. Оны ойынша, “дене жан-дниенi ойлауа итере алмайды, ал жан да дененi озалтып, и болмаса тратата алмайды². Яни субстанцияны бл екi асиетi бiр-бiрiмен атар мiр срiп отырады.

Адамны жан-дниесiнде бiр-бiрiнен блек неше-трлi идеялар боланнан кейiн, онда сую, керек ылу, ерiктiктi асау сияты крделi былыстар болуы ммкiн емес дейдi Б.Спиноза. Табиатты ажырамас блiгi ретiнде адам бкiл дниелiк шытырман арым-атынастара кiредi. Соны iшiнде ол е алдымен зiн сатап алуа тырысады. Ал мны зi оны неше-трлi сезiмдерi мен iкрларын тудырады. Оны философ аффектiлер (сезiм ысымы) дейдi. Оларды iшiндегi е негiздiлерi - штарлы (appetitus)- ол дененi сатап алу жолында пайда болады. Жан-дние саласына кiрiп штарлы iкрлiкке (cupiditas) айналады. Таы екi кштi сезiм - ол уаныш пен айы (laetitia & tristitia).

Б.Спиноза кне замандаы Платон мен Сократа сап, барлы дрыс емес iс-рекеттер танымдаы ателiктермен байланысты деп есептеген. Адам зiн оршаан жадайларды дрыс тсiнсе, онда ол зiнi iс-рекетiнде аталаспайды, зiн баытты сезiнедi, бiра ол басалара баытсызды болып крiнуi де ммкiн.

Ойшыл Дниедегi е жоары игiлiк - ол дайды танып-бiлiп оан деген зерделiк (интеллектуалды) махаббат дегейiне ктерiлу дейдi. Ал дайды субстанция мен табиата те екенiн есiмiзде сатаса, ал адамзатты рухыны сол табиатты модусы (крiнiсi) болса, онда адамны ылымны иын да ауыр жолына тсiп дниетануы оны жрегiнде баыт сезiмiн тудырып, оны лззата жетелейдi