Леуметтiк, мораль мселелерi 1 страница
Iзгiлiк пен залымды, жасылы пен жаманды Б.Спинозаны ойынша натылы алыптасан леуметтiк ауалдан шыатын нрселер. Оан дайды ешандай атысы жо. Iзгiлiк, жасылы дегенiмiз - ол адама пайда келетiн, лззата жетелейтiн нрселер, ал залымды, жаманды дегенiмiз -ол адама, оны мiрiне, алдына ойан масат-мраттара нсан келтiретiн, зардапты сезiм тудыратынны брi. Моральды саланы е тере себептерi адамны “зiн-зi сатау² заында жатыр. рбiр адамны з мдделерi бар, сол шiн олар бiр-бiрiмен креседi.
Б.Спинозаны ойынша, адамны мiрi тек оамны шеберiнде ана болма. р адамны з мiрiн сатап алуа деген талпынысы оларды брiн оама бiрiктiредi. Ал мемлекеттiк дрежеге ту негiзiнен Т.Гоббсты “шарт жасау² мселесiнде емес, ебектi блiнуiмен, адамдарды сан-алуан ажеттiктерiн теу керектiгiнен туады,- дейдi лы ойшыл. оамны рухани мiрiне тотала келiп Б.Спиноза бл саладаы Библияны ндылыын те тмен баалайды. Дiни жаттарды айсысы болмасын те кп айшылытардан трады. Оларды тек ана арапайым халыты моральды асиеттерiн трбиелеуге деген маызы бар. Ал дуниетаныма келер болса, оан тек аыл-ой, зерде арылы жетуге болады. Дiни соыр сенiмдi алатын болса, оны дниеге келуiнi негiзгi себебi - арапайым надан халыты табиатты кахарлы тсiнiксiз кштерiнен оруында жатыр. Мысалы, лiм мселесiн алайы. Адам андай амал олданса да, одан тыла алмайды, сондытан, лiмнен рейленiп айыру - боса уаыт ткiзгенмен те. лiмнен ору -, лдыты бiр трi. Оны ойлааннан крi адам зiнi кш-уатын мiрлiк мселелерге арнааны жн. Адамны уаныш пен зардапа, айыа толы мiрi - ол тек бкiл Дниенi шексiз кiшкентай мiрiнi блiгi ана - мндай ой адама жбаныш келедi,-деп орытады лы ойшыл.
13.И.Кантты таным теориясыны агностицизмін ашыыз.
Иммануел Кант— 18 асырда Пруссия патшалыыны Кенигсберг аласында тран неміс философы. Ол азіргі заман Еуропасыны жне Аарту дуіріні е ыпалды ойшылдарыны бірі болып саналады. Жалпы алыптасан пікір бойынша, ол философиядаы Аристотельден кейінгі е маызды тла болып табылады.
1770 жылдан бастап Кантты шыармашылы міріні екінші -«сыни» кезеі басталады. Кант философиясын дебиетте сыни философия деп атайды.Кант теориялы жне практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатан тсініктерді, брін де танып білуге болады деген оптимистік кзарасты талдап, сын елегінен ткізеді. Осы екінші кезеде Кант зіні философиялы жйесін раан ататы сыни кітаптарын жазады: «Таза зердеге сын» (1781), «Практикалы зердеге сын» (1788) жне «Пікір кабілеттеріне сын» (1790).
Агностицизм- объективті лемді, аиатты объективті белгісін мойындауды жоа шыаратын, оларды жай елес етіп тсіндіру арылы ылымны рлін шектейтін, табии, соны ішінде леуметтік процесс задылыы мен затты мнін тсіну ммкін емес деп есептейтін философиялы ілім. Агностицизм ымын XIX асыр діни сайыстарда ылыми кзарасты айындаушы ретінде 1869 жылы Т. Гексли енгізген. Агностицизмні айнар кздері -скептицизм, Зенонны апориялары. Д.Юм ілімі, И.Кантты антиномиялары агностицизм негізгі кзі болып табылады.
Кант «таным субъекті» жне «таным объекті» деген ымдарды жааша арастырды. Таным субъекті - зімен зі мір сретін, дара адам, аралдаы Робинзон емес; Ол - баса адамдармен р алуан арым-атынаста болатын, леуметтік ортада трбиеленіп жетілген оам кілі; таным субъекті-бкіл оам. Субъект бкіл адамзат игілігіне, мдениетіне, ылымына, біліміне, техникасына ара сйеді. Дрысында - «дние таныла ма?» - деген сраа: - «Жок, танылмайды» - деп жауап беру орынды. Кантты кезінде де, одан кейінде де Кантты «агностик» деп айыптау Канттын станымын тсінбеуден туан. Формальды трыдан «дние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді.
Кант объективтік реалдылы ретіндегі шексіз дние мен белгілі бір кезеде таным объектіне айналан наты дниені ажыратады. Алашысын «зіндік зат» деп атайды; ол жнінде бізді санамызда наты тсінік жо, біз онымен арым-атынаса енген жопыз. Сондытан ол дние танылмайды. Ал объект - бл «біздік зат», бізді ызытыран, біз таныымыз келетін дние Болашата ойылатын сратара жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері немі згеріп, крделеніп отырады, жаа объектер пайда болады, біра ай кезде де лі таным объектіне айналмаан, сондытан танылмаан «зіндік заттар» болады.
Кантты :“Таза зердеге сын” ебегіні трансцендентальды эстетика деп аталатын блімі сезімні формалары туралы ілім. Сезімні априорлы формалары-уаыт пен кеістік, математика ілімімен тыыз байланысты боланымен, оларды дниетаныма тікелей атысы бар. Кант уаыт пен кеістік жаратылыстану саласындаы ымдар ана емес, олар дниетануды сезімдік формалары екендігін философия тарихында алаш рет айындап берді. Кантты “Таза зердеге сын” ебегіні негізгі блігі “трансцендентальды логика” (латынша трансцендентальды-аттап ту) білім категорияларыны пайда болуын арастырды. Философияда білім, ым, сана, идея тжірибе арылы пайда болмайды, оны аттап теді. Ал тжірибе білімдерді жиынтыынан пайда болады.
“Практикалы зердеге сын” . Бл шыарма негізінен этика мселелерін, яни адамгершілік, мораль, парасат мселелерін жне оларды шешуді амтиды.
Антиномия - санадаы айшылы, дрыс саналатын екі ережені ара айшылыы.
Кант ілімінде танымды абілетті негізгі мселесі: аыл-ой мен антиномиялар туралы, осы ілімні ыпалы ерекше еді. Бл жаа заман философиясыны е маызды, рі тере жетістіктеріні бірі болды
р ойды кері трі бар деген диалектикалы за ретіндегі антиномияа мыналар жатады:
Кеістік жне уаыт:
Дние уаыт жаынан да, кеістік жаынан да шекті.
Дние уаыт жаынан да, кеістік жаынан да шексіз.
арапайым жне крделі:
рбір крделі зат арапайым блшектерден трады.
Дниеде арапайым зат млде жо.
Бостанды жне себептік:
1. Дниеде табии задар бойынша себептілік ана емес, бостанды та бар.
2. Бостанды жо. Дниеде брі де атал себептіліктегі табии задар бойынша жасалады.
дай жне мн:
1. дай бар - сзсіз тіршілік иесі, барлы тіршілікті себебі, дние ме?
2. дай жо - дние мнсіз. Ешбір абсолютты тіршілік иесі жо.
И. Кантты осы антиномиясы Гегельді арама-арсылытарды бірлігі мен кресі деген диалектика заын ашыуына лкен ыпал жасады.
14.Фихте мен Шеллингті таным теориясыны ерекшеліктерін крсетііз.
Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814) философияны геометрияа сас ретінде, лдебір ылымибілім деп арастырды. ылымибілімні негізгі мселесі-сана немесе Мен. Мен мні жаынан арапайым адам санасы. Ал барлы сырты лем-Мен-нен туындаан Мен-емес. Мен рекетшіл, белсенді. Мен зіні арсыласы ретінде Мен-еместі тудырып з белсенділігін олдануа мтылады. Осы екі арама-арсылытардан адамны зіндік санасы дамиды. Фихтені философиядаы маызды жетістіктеріні бірі-ойлауды диалектикалы дісін деу. Ол барлы тіршілікті айшылыы, айшылытарды бірлігі туралы жазып айшылыты дамуды айнар кзі деп арастырады. Фихте шін категориялар парасатты априорлы тріні жиынтыы емес, керісінше білімді тадаан ымдарды жйесі. Фихте таным процесіндегі субъект пен объектіні наты зара серін тсінуге мтылды. Оны пікірінше, Мен-ді "абсолютті” жне "эмпирикалы” деп блу, сондай-а оны Мен-емес-пен зара рекеті "ылымибілімді” алыптастырады. "ылымибілім” ана индивидуалдыты, жоары адамны, лемдік рухты стінен арап ішіне ене алады.
Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг(1775-1854) философиясы табиат мселелеріне арналан. Табиат ол шін индивидуалды Мен емес, абсолютті. Ол мгі аыл, субъективтілік пен объективтілікті абсолютті тедігі. Шеллинг идеалды пен материалдыты тедік идеясын шыарды. Материя бл-абсолютті рухты еркін кйі. Материя мен рух те. Шеллингті натурфилософиясы 18 асырды аяында оамды ызыушылытан туындаан жаа ылыми-жаратылыстануды нтижесінен пайда болды. Осы асырды ылымдарындаы лы ашылыстара сйене отырып, Шеллинг табиатты идеалды мнін, оны белсенділігіні материалды емес сипатын ашты. Шеллинг натурфилософиясыны ндылыы оны диалектикасында жатыр. Кез-келген затты мні арама-арсы кштерді бірлігімен сипатталады жне ол "полярлы” деп аталады. Мысал ретінде ол магнитті, электрлікті о жне теріс зарядтарын, химиялы заттардаы ышылдар мен сйытарды, санадаы объективтілік пен субъективтілікті мысала келтірді. "Полярлы” денелер бесенділігіні бастауы деп "наыз лемдік жан” деп анытады.
15.Идеалистік диалектиканы Гегельді таным теориясыны негізі ретінде сипаттаыз.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 ж.ж.) Негiзгi ебектерi: “Рухты феноменологиясы (былысы) ², “Логика ылымы², “Философиялы ылымдарды энциклопедиясы², “ философиясы², “Эстетикаа арналан лекциялар² т.с.с.
Гегель идеалистік диалектиканы негізін салушы ретінде, диалектика задары мен категорияларын сынан. Метафизикалы мселелерді еркін сараптаан, онтология мен теологияны зерделі байыптаан, космология мен антропологияны з тырнамалы идеялары бойынша бадарлаан ойшыл философия тарихында дамуды онтологиялы стем дегейде тиянаты жйелеп, оны шешуді жоары жне дйекті ой толамдарын сынды.
Гегельдi ойынша, философия ылымын шке блуге болады. 1.Логика. Ол - зiнде жне зiне баытталан идеяны зерттейтiн ылым. 2.Табиат философиясы. Ол - зiнi згеше болмысындаы идеяны зерттейтiн ылым. 3.Рух философиясы. Ол - згеше болмысынан айта зiне оралып жатан идея жнiндегi ылым.
Бгiнгi тада Гегельдi жасаан философиялы жйесi анааттандырмауы ммкiн. Алайда, осы жйенi жасау жолында ол кне заманда негiзi аланан диалектикалы iлiмдi пайдаланып бкiл табиат, тарих жне рухани мiрдi белгiлi бiр процесс, яни тотаусыз озалыс, згерiс, айта рылу, даму ретiнде арап, оларды iшкi айшылытары мен байланыстарын зерттедi. Ал мны зi диалектика iлiмiн жаа сатыа ктерiп, дниеге деген жаа таным теориясын тудырды. Негiзiнен аланда, Гегельдi философия саласындаы алдыран шпес iзiн кп алымдар осыдан кредi. Бл пiкiрге толыынан осылуа болады.
Гегельдi ойынша, диалектика шынайы танымны iшкi озаушы кшi, ол айсыбiр ылымны мазмнына iшкi байланыс пен ажеттiлiктi егiзедi, соны арасында бiлiм теориялы сатыа ктерiледi. Гегельдi шпес ебегi - ол диалектикалы трыдан бкiл философия саласында орытылан ымдарды сараптап шыты. Соны iшiнде ол алашы рет диалектиканы ш негiзгi заын ашып, сонымен атар, барлы категорияларды белгiлi бiр жйеге келтiрiп, оларды зара бiр-бiрiне тетiндiгiн, iшкi байланыстарын крсете бiлдi. Сонымен атар, Гегель адамны дниетанымын тере зерттеп, оны да диалектикалы жолмен жретiнiн крсеттi.
Гегельдi ойынша, адамдар здерiнi кнбе-кнгi мiрiнде аыл-ой арылы заттар мен былыстарды талдап, оларды бiр-бiрiнен айырмашылыын анытайды. Тiкелей заттарды алауа араанда, аыл-ой оларды бiр-бiрiнен абстракциялау арылы блiп алып арайды. Ол шынайы адамдарды кнбе-кнгi мiрiнде де, таным процесiнде де ажеттi нрсе. Мысалы, оам мiрiндегi адамдарды зара байланыстары мен iс-рекеттерi жемiстi болуы шiн оларды алдына ойан масаттары айын да аныталан болуы керек.
Алайда, абстрактылы - таным процесiндегi бiр ст ана. Таным ол сатыда тотап алмай, одан рi жылжып натылыа жетуi керек.
Бiздi жаалай оршаан ортаны зiн-а диалектиканы лгiсi ретiнде арауа болады. йткенi, дниедегi ай зат болмасын шектелген, ол тратылыымен атар не бойы згерiсте, тпелi. Оны iшiндегi жатан зiнi арама-арсы згеше болмысыны рытары сол затты iшкi айшылытарын тудырып, натылы азiргi мiр срiп жатан болмысыны шеберiнен тайдырып, оны ертелi-кеш басаа айналдырады. Олай болса, диалектика тек ойлау жолында ана емес, ол бкiл объективтiк дниеге тн нрсе. Мысалы, шегiне жеткен абстрактылы дiлетсiздiкке келiп соады. Мораль саласынан Гегель мына наыл сздердi келтiредi: “Ткаппарлы лдырауды алдында жредi², “те ткiр нрсе тез малады² т.с.с.
Диалектика жнiндегi зiнi тере ойларын Гегель былайша орытады: “еш жерде - аспанда, жерде, рухани мiрде, табиатта болмасын, ешандай аыл-ойды белгiлейтiн абстрактылы “немесе блай - немесе олайы² жо. ай жерде болмасын мiр срiп жатан барлы - ол натылы, олай болса, з iшiнде белгiлi-бiр айырмашылы пен арама-арсылыты амтиды. Затты тпелiгiнi зi оны iшкiсiне сырты наты болмысыны сай келмеуiнде. айшылы - мiне бл дниенi шынайы озаушысы, ал айшылыты ойлауа болмайды деген пiкiр тек клкiнi туызады².
Сонымен, Гегель диалектикалы таным дiстемесiн жасап, философияны ылымды абыройын брын болмаан дрежеге ктердi. Оны философиясыны осы нды жаы болаша марксизмнi алыптасуына зор серiн тигiздi.
16.К.Марксты тарихты материалистік трыдан тсіндіруді мні мен маызын тсіндірііз.
К.Марксті ашан– тарихты материалистік трыдан тсіну, оамтану саласында оан пара-пар тжырымдама лі жасалан жо, - деп айтуа болатын сияты.
Сан-алуан оам міріндегі байланыстар мен былыстарды ішінен К.Маркс материалды арым-атынастарды басымды трінде бліп алып оларды іргетастыын крсетеді. Оны себебі арапайым да табии кнбе-кнгі адамдарды мір сру ажеттіктерін теу керектігінде жатыр. Расында да, адамдара кнбе-кн тама ішу, киім кию, баспана, т.с.с. материалды мтаждытарын теу керек. Оларсыз мір жо. Ол шін материалды игіліктерді ндіру ажет. Оны ндіру барысында адамдарды санасы мен еркіне туелсіз ндірістік атынастар пайда болады. Соы - оамны іргетасын райтын шынайы базис болып есептеледі. Ол адамдарды санасы мен еріктеріне туелсіз алыптасады да оны стінде ондырма ретінде оан туелді мемлекет, саяси, ты, моральды, эстетикалы, діни т.с.с. былыстар орналасады.
К.Марксті ашан бл лы жаалыын жете тсінудегі негізгі иынды - ндірістік атынастарды адамны сана-сезіміне туелсіз алыптасуы. Адам - рашанда саналы пенде ретінде мір среді. Адам зіні жанясында, кнбе-кнгі жріс-трысында баса адамдармен саналы арым-атынаса тсіп, ндірістік атынастара келген кезде "санасын йде алдырып кететінін" кзге елестету тіпті ммкін емес. Олай болса, К.Марксті негізгі аидасын алайша тсінуге болады?
К.Марксті ойынша, рбір дниеге келген жаа рпа брыны бабалардан алан оамны материалды мірімен кез болады. Ол ндіргіш кштерді (машиналар, неше-трлі жабдытар, байланыс жйелері т.с.с.) жаа рпа з еркімен ысырып тастап, мірді "таза беттен" рі арай жаластыра алмайды. Ол сол материалды игіліктерді игеруге жне з мір шеберінде оны рі арай дамытуа мжбр болады. Сол ндірістік атынастарды игеруде жаа рпа з сана сезімін соан сйкес алыптастырады. Яни, оамды болмыс оамды сана-сезімні алыптасуына шешуші ыпал жасайды.
К.Маркс ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды айшылыты бірлігін ндіріс тсілі деген ымды алыптастыру арылы тсіндіреді.
оамды материалистік трыдан тсіну жолында К.Маркс оамды-экономикалы формация теориясын жасайды. Оны ойынша, ол – натылы-тарихи сатыдаы белгілі бір ндіріс тсіліне негізделген оам. Формациялы трыдан бкіл адамзат тарихын талдай келе, К.Маркс келесі оамдарды ашады: алашы ауым, л иеленушілік, феодалды, капиталистік формациялар. Алайда, адамзат тарихы болашата коммунистік формацияны зады трде тудырады. йткені, оны ойынша, капиталистік оамны негізгі масаты – затты байлыты жинау, капиталды сіру, ал тарихи сахнада мір сріп жатан тірі адам – сол масатты ралы ана. Осы себепті К.Маркс капиталистік оамды атты сына алады. “Капитал е ттті шырынны зін адамдарды бас сйегіне йып ішеді”, …“адамдарды бір-біріне деген нзік те жылы атынастарын капитал мзды суа батырады”,…“бл оамда кртайып айраты кеткен шал глденген жас йелге йленеді, йткені бл оамда брі де сатылады”,- деп орытады К.Маркс. рине, мндай ауалды мгілік саталуы ммкін емес. И.Кантты “адамды рашанда масат тт” деген талабын жасы білген К.Маркс, болашата адамды негізгі масата айналдыратын оам дниеге келеді, ол – коммунизм (communіtas – латын сзі,- ауымды) деген тжырым жасайды. К.Марксті ойынша, бл оамда жеке меншік толыынан жойылып, ндіргіш кштерді орасан зор дамуыны нтижесінде адамдар арасында толы тедік орнап, оларды барлы ажеттіктері толыынан теліп, адамдар жан-жаты дамып глденеді, адамзатты мыдаан жылдар армандаан баытты мірге олдары жетеді. Алайда, ондай оама жету жолында е алдымен социалистік сатыдан ту ажет. Кйреген капитализмді терістеп дниеге келген бл оамда лі де болса таптар мен леуметтік р-трлі топтар саталады. Бл оамда р адамнан з абілетіне арай, айырымына ебегіне арай игіліктер блінеді,- деп орытады К.Маркс.
Бгінгі тадаы К.Марксті коммунизм теориясын сынаушылар здерінше оны “сілейте сынап”, оан арсы теріске ешашанда шыарылмайтын деректер тапты,- деп масаттанады. Ондай “ламалар” сіресе бгінгі “либералдарды” араларында жиі кездеседі. Ол андай деректер екен?
Біріншіден, р адамны барлы ажеттіктерін толыынан теу шін шексіз байлы ндірілуі ажет, ал оны ешашанда болуы ммкін емес, бл дниедегіні брі шектелген,- деген “даналыты” олар ала тартады. Осы арада дереу бізге мынандай ой келеді: бкіл дниежзілік ауым мойындаан аса дарынды ойшыл азіргі кейбір майда оамтанушылардан да тайыз боланы ма? - рине, жо. Дниедегіні брі де шектелген – ол рас. Сонымен атар, бл аида адама да жатады. Мысалы, жеке адама шаанда жылына анша ет, кгніс, май, т.б. таамдар керек екен? Ол шексіз бе? - рине, шектелген. Баса да адама ажет материалды игіліктерді де осы секілді арастыруа болады. Біра, бл дниеде шектелмейтін бір ана нрсе бар – ол адамны рухани-шыармашылы жетілуі. К.Марксті ойынша, жаа оамды орнату барысындаы алытасатын оамды атынастар адамны белсенді жасампазды іс-рекетін тудырып, соны нтижесінде тек жаалай орта ана згеріп оймай, сонымен бірге, адамдарды здері де згеріп, жан-жаты дамып, ішкі табии дарындарын глдетіп сырта шыарады. Мндай леуметтік болаша ауалды ол кісі коммунизм деген ыммен береді. Ал мндай жолмен дамуды расында да шегі жо - ол тоталмайтын рдіс.
Екіншіден, марксизмді сынаушылар “егер адамны барлы ажеттіктерін тей алатын ауал дниеге келсе, онда дереу оам іріп-шіри бастар еді”,- деген пікір айтады. йткені, адама ешнрсе ажет емес, ондай жадайда адамны саусаы да имылдамайды емес пе?,- деген сауалды ояды. - рине, біз адамды тек ана дене ретінде араса, бл пікірді терістеу иын. Онда баыт, мірді мні тек ана ішіп-жеп, дниеден тндік-сезімдік лззт алуда болса керек. Мндай кзарас, мселеге тереірек ілсек, адамды жануара тееп, оны адір-асиетін аяа басады, оны “жиырылан арышты” Дниедегі ерекше рлін тбі жо тиыа батырады. Сондытан да болар, кейбір билікке мтыландар, шындыа айналмайтын уделер беріп алы бараны алдап-арбап, оны жеіл трде оа-сола, керек жаа брылатын тобыр ретінде арайды. Мндай ауалды бгінгі тада біз кейбір материалды жаынан дамыан елдерден байаймыз. кінішке орай, сонау айта рлеу заманынан басталан Батыс елдеріндегі мірдегі материалды-сезімдік баыт бгінгі кнге шейін созылып, тере рухани-адамгершілік дадарыса келгенін дниежзілік зайырлы ауым кріп отыр. Алайда, бл мірлік жолды адамзатты тйытыа, я болмаса, ядролы соыс арылы зін-зі лтіруіне келетінін болжау иын емес. Расында да, материалды игіліктер рашанда шектелген. Егер, адамзатты дамыан елдердегі “алтын миллиард” аталан блігі лшемнен тыс ттынуды мірлік масат-мрата айналдырып, ал келесі артта алан елдердегі миллиарда жуыы кнбе-кн аштыты зардабын кріп, жыл сайын 70 миллиона жуыы ліп жатса, жер бетіндегі шиеленіс, экстремизм мен терроризмні ршімесіне кім кепіл бере алады?