Леуметтiк, мораль мселелерi 2 страница
17.Ф.Энгельсті ебектеріндегі таным диалектикасыны мнін ашыыз
Диалектикалы процессті жалпыа бірдейлігін, материя мен сананы, табиат пен оамны диалектикалы бірлігін оамды – тарихи , жаратылыстану - ылыми материалдарды арасында алаш рет тбегейлі негіздеген Маркс пен Энгельс болды. Дамуды диалектикалы сипаты тек аыл-ойа тн емес, ол табиат пен оама да тн, ол аз болса, табиаттаы, сырты дниедегі объективтік диалектика адамдарды санасында бейнеленіп, субъективтік диалектика пайда болады: "объективтік диалектика деп аталатын диалектика, — дейді Ф. Энгельс, - бкіл табиатта стем болып тр, ал субъективтік диалектика деп аталатын диалектика, диалектикалы ойлау арама-арсылытар арылы бкіл табиатта стемдік ететін озалысты бейнеленуі ана болып табылады". Маркс пен Энгельс диалектиканы аталмыш трлері мазмны жаынан бірдей де, формалары жаынан р трлі деп тжырымдайды. Ал, материализм мен диалектиканы бірлігі материализмні диалектикалы, диалектиканы материалистік екендігінен крінеді. Олар бірттас философиялы ілім жне оларды пні де орта. Ол - табиатты, оамны жне ойлауды е жалпы даму задылытарын зерттеу ісі.
Энгельс философияны пнін сарапа салып талдай келе, оны лесіне тек диалектика мен логиканы тиетінін айтан кезде, ол диалектиканы бірттас диалектикалы - материалистік кзарас екендігін, оны табиатты, оамды, таным теориясын жне логиканы, ойлау задылытары туралы ілімді де амтитынын атап крсеткен жне де ол логиканы шеберін формалды логикамен ана шектеп ойан жо, керісінше, объективтік диалектиканы бейнелейтін диалектикалы ойлау тсілі - диалектикалы логиканы алдыны атара ойды.
Материалистік диалектика дниені бірлігін, оны материалдыыны негізінде ашып крсетеді жне ол бірлікті натылы формаларын, яни материяны мір сру тсілі мен формаларын — озалысты, кеістік пен уаытты тбегейлі зерттейді. Материяны озалысы — оны згеруі мен дамуы жне осыны нтижесі - сананы пайда болып, дамуы. рі арай, дниені бірлігі табиат пен оамны, ойлауды орта жалпы даму задылытарыны бар екендігінен де крінеді. Диалектиканы негізгі задарын жне категорияларын зерттеу ісі таным теориясы мен диалектикалы логиканы ылыми негізі болып табылады.
Диалектикалы материализмні бастау тыры - философияны негізгі мселесін дйектілікпен шешу. Маркске дейінгі материалисттерді тарихи жетістігі материяны алашылыы жне сананы соылыы туралы ілім еді. Алайда, з замандарындаы жаратылыстану ылымыны кенже аландыына байланысты олар материалды дниені сапалы алуандылыын теориялы жаынан негіздеп бере алмады. Кл - кесір жаратылыстану ылымдарыны жинаталып алан материалдарын сараптай отырып, Маркс пен Энгельс сананы материя дамуыны нтижесі екендігін, идеалистік жне дуалистік аымдарды сананы материяа арсы оятын аидаларыны ешандай да негізсіз екендігін длелдеп берді. "...Бізді санамыз бен ойлауымыз, - дейді Ф. Энгельс, - олар аншама сезімнен жоары сиятанып крінетін болса да, затты денелік органны, миды жемісі...".
Алайда, сананы диалектикалы - материалистік трыдан арастыру, оны миды жемісі екендігін немесе материяа араанда туынды сипатта боландыын жариялаумен ана шектелмейді. Диалектикалы материализм материя мен сананы бірлігін длелдей отырып, оларды бір-бірінен згеше екендігін де мойындайды, йткені сана материалды былыс емес, рухани былыс. Демек, таным теориясыны шеберінде материя мен сана арама-арсы былыстар ретінде арастырылса, кба-п. Егер Маркске дейінгі материалисттерді асіреті оларды диалектиканы таным теориясына пайдалана алмаандыында болса, диалектикалы материализм бл істі дйекті трде жзеге асырып, материалистік диалектикалы бейнелеу теориясыны негізін алады.
Диалектикалы материализм кеістік пен уаытты материяны мір сру формалары ретінде арастырады. Кеістіктен, уаыттан тыс ертеін де болуы ммкін емес. Бл туралы объективтік идеализмні аидасы - ылыми негізі жо тжырым. Сондай-а, Юмны жне Кантты субъективтік пайымдаулары тіпті сораы. Егер Юм кеістік пен уаытты адамны тйсіну деті деп тсіндірсе , Кант елестетуді, пайымдауды тжірибеге, яни адама дейін мір сретін (априори) формалары деген-ді. Бл кзарастарды бріне сыни кзбен арап, жоа шыаран Маркс пен Энгельс материяны, озалысты, кеістік пен уаытты айнымас бірлігін длелдеп, диалектикалы трыдан негіздеп берді. Олар озалысты сан жаынан ана емес, сапа жаынан да еш жойылмайтындыын, бір сапалы кйден екінші сапалы кйге мгі ауысып отыратындыын да айындаан еді. Бл орайда, олар з заманында ашылан жаалытара, сіресе химия, физика ылымдарыны ол жеткен табыстарына, энергияны саталу жне айналу заына сйенген-ді. Маркс пен Энгельс озалыс туралы ойларын дамыта отырып, озалыс дегеніміз жалпы аланда, згеріс деген тжырыма келеді. Материяны жалпы кйінде мірде кездеспейтіні сияты озалыс та натылы трлері арылы крінеді.
Дниені бірлігі туралы диалектикалы - материалистік кзарасты одан рі натылануы диалектиканы задары мен категориялары туралы ілімнен крінеді. Дниені бірлігі жалпыа бірдей болса, онда ол арама-арсылытарды да бірлігі деген сз. озалыса, згеріске, дамуа ішкі айшылытар тн. Бл трыдан Маркс пен Энгельс арама-арсылытарды бірлігі мен кресі заын ана емес, сонымен атар, сан жне сапа згерістеріні бір-біріне айналу, терістеуді терістеу задарын да арастырады. Оларды барлыы да материалды жне рухани былыстарды бірлігі мен айшылыты дамуыны задары. Ішкі айшылытар, арама - арсылытарды бірлігі бл задарды ай-айсысыны болса да, мазмнын райды. айшылытар, — деген-ді Маркс пен Энгельс, — андай да болмасын дамуды ішкі айнар кзі. Материалистік диалектиканы ш заы дамуды неге, алай жне ай баытта жзеге асыратынын ашып крсетеді.
Маркс пен Энгельсті дамуды жалпы задары туралы ілімі тек осы ш замен шектелмейді. Олар баса да кптеген задылытарды негізі ана, мысалы, форманы мазмна атынасы, себепті салдара, мнні былыса, ажеттілікті кездейсотыа, ммкіндікті шындыа атынастары жалпы задылытарды кріністері болып табылады, рі осы аттас жп категорияларда бейнеленеді.
Ø Маркс пен Энгельс скептицизм (кмнданушылы) мен агностизмді (танымды ммкіндікті жоа шыару) де, догматизмді де (атып-семіп алан аидаларды жатау) лтіре сынап, оларды тапты жне танымды тамырларын ашып ксеткен. Физиологиялы сезім мшелеріні шектеулі болатындыы танымны ауымын тарылуы ммкін болса да, бл кемшілік танымны оамды - тарихи даму барысында жойылып отырады. р кезедегі танымды нтиже салыстырмалы трде аиата жатады, сонымен атар, ол - объективтік аиатты крінісі. Натылы кезедегі танымны шекарасы шексіз таным процесіні барысында здіксіз кеейтіліп, жаырттырып отырады, йткені таным объектісі — табиатты зі шексіз даму стінде болады. Ескі материализмні сенсуалистік аидаларын негізге ала отырып жне рационализмні кейбір дрыс жатарын абылдай отырып, марксизм сезімдік таным мен аыл-ойды ара-атынасын баса жаа трыдан арастырады. Аыл-ой (рационалды) сезімдік танымнан жоары тратын, біра соан негізделетін танымны сатысы. Теориялы таным сезімдік таныма араанда рі тере, рі жан-жаты сипатта болатындытан, ол зіні алышарты - сезімдік тйсіктерге араанда, рі тере, рі жан-жаты бейнелеу трлерінен рылады. Ол дниені ымдар жйесінде бейнелейді, сондытан да тйсіктер ойлауды лшемі бола алмайды. Аиатты лшемін санадан іздеуді ажеті жо: сондытан да теориялы ойлау да аиатты лшемі бола алмайды. Ал Декарт болса, кезінде ойды айындыын аиатты лшемі деп арастыран еді. Маркс аиатты лшемін оамды - тарихи практикадан тапты. Ол - адамдарды тйсіктеріні, пайымдарыны, ойларыны шындыа аншалыты жанасатындыын айындап беретін лшем. Сйтіп, диалектикалы материализм сезімдік таным мен аыл-ой арасындаы атынас мселесін шешуді сенсуализмні (сезімдік танымды дріптейтін ілім) де, рационализмні де (аыл-ойды дріптейтін ілім) сыаржаты тжырымдарын сыни кзбен кре білді, жаа кзарасты талысына салып жаырта алды.
Маркс пен Энгельсті ебектерінде диалектикалы логиканы тбегейлі мселелері, атап айтанда, оны мні, ескі логикадан ерекшелігі, зерттеу тсілдері кн тртібіне ойылды. Диалектикалы логика - даму стіндегі шындыты бейнелеуге абілетті ілім. Оны зерттеу тсілдеріне "Дерексізденуден натылыа арай рлеу", "Тарихилы жне логикалы", "Индукция жне дедукция", "Анализ жне синтез" т.б. жатады.
Диалектикалы логика сайып келгенде, маркстік диалектиканы зерттеу тсілі ретінде жйелі трде дамыту болып табылады, рине, ол формальды логиканы теріске шыармайды, себебі оны да зіндік керек болатын сттері бар (мысалы, ол танымны арапайым трлерін дамудан тыс зерттейді) біра та ескі, аса материалисттерді оны сірелеп жібергендігінде арсы шыады. Бл туралы Ф.Энгельс былай деген-ді: "рбір заманны теориялы ойлауы, ал олай болса, бізді заманымызды да теориялы ойлауы — р илы уаыттарда те р трлі формалар алатын жне сонымен атар те ртрлі мазмн алатын тарихи нтиже. Демек ойлау туралы ылым дегеніміз баса ылымдарды барлыы сияты тарихи ылым, адам ойыны тарихи дамуы туралы ылым болып табылады. Ал мны империялы, салалара ойлауды іс жзінде олдану шін де зор маызы бар. йткені, біріншіден, ойлау задарыны теориясы, мны филистерлік ойды "логика" деген созбен байланыстырылып жргеніндей, сте де біржолата аныталан бір "мгілік аиат емес". Формальдік логиканы зі Аристотельден бастап бізді уаытымыза дейін шиеленіскен талас майданы болып келеді. Ал диалектикаа келетін болса, оны азды-кпті наты трде екі-а ойшыл - Аристотель мен Гегель ана зерттеді. Біра дл осы диалектика осы заманы жаратылыстану шін ойлауды нерлым маызды формасы болып табады жне осынысы арылы табиатта болып жататын даму процестерін, табиатты жалпыа бірдей байланыстарын зерттеуді бір саласынан екінші бір саласына туді тсіндіруді методы болып табылады". Егер біз ескі философияны терминологиясын олданса, онда Энгельсті пікірі мынаан келіп саяды: диалектика дегеніміз тек ана онтология (болмыс туралы ілім) емес, сонымен атар гносеология (таным туралы ілім) жне логика (ойлау туралы ілім). Диалектикалы материализмде осы шеуі бір-біріне кірігіп, астасып жатады.
Маркске дейінгі философияда табиат туралы ілім, таным теориясы жне логика бір-бірінен блек дербес философиялы пндер ретінде арастырылып, тіпті бір-біріне арама-арсы ойылып та келген жадайы бар. Тек Гегель ана лы крегендікпен, ода да идеалистік трыдан, оларды негізінен астасып жататындыын болжай алан-ды. Біра та ол диалектиканы, таным теориясына жне логиканы еш айырмашылытары жо толы барабар пндер ретінде арастыран. Ал Маркс пен Энгельс болса, бірлігімен оса оларды айырмашылытарын да ескереді. Сонымен, сайып келгенде, Маркстік диалектика даму теориясы ретінде де, зіндік табиаты жаынан да тере тарихи сипатта болды. Табиат пен оамды диалектикалы материалистік трыдан тсіну оларды шынайы дамуын зерделеп, орытындылауды нтижесі болды. Ал логикалы тсіл - тарихи бейнелеуді жемісі. Сонымен атар таным теориясы да таным тарихын зерделеп орытындылауды нтижесі, диалектикалы логиканы міндеті де мнымен штасып жатыр.
орыта айтанда, диалектика, логика, таным теориясыны астасу аидасы диалектикалы материализмні сырты дниені шыармашылыпен танып-білуіні нтижесі, бл аида теория мен практиканы бірлігі туралы тжырыммен тікелей байланысты. Осы теория мен революцияль, практиканы арасында марксизмні ткерісшіл рухы - диалектикалы материализм - дниені згертуді, жмысшы табын азат ылу жолдарын айындап берген идеологияны философиялы негіздері жне рухани аруы ретінде алыптасты.
18. Позитивизмні бірінші тарихи формасыны таным теориясын баяндаыз
Аыл парасат, сана сезім иесі ретінде адамны е басты асиеттеріні бірі - зін оршаан ортаны танып білуге деген ерекше міт. Адам айнадаы леуметтік дниені, табии лемді танып білу барысында оларды ішкі пиясына ніледі, асиеттерін аныталады, даму задарын біледі, зіні орнын, баса адамдармен арым атынас белгілері. Таным теориялары адамзатты философия тарихын, мдениет пен ылым тарихын, техника мен практика жетістіктерін философия жаынан орытуыны нтижесі. Сонымен бірге ол азіргі ылыми техникалы революция жне жааша ойлау жетістігіне сйкес одан рі тез арынды дамуда. ылыми танымны дісі те кп, рі сан салалы, себептерін танып білуді объектісі болып табылатын материалдар жне рухани дниені зі кп трлі, сан салалы. Дегенмен, ылыми танымны барлы дістерді шартты трде ш топа блуге болады: 1) жалпылама диалектикалы діс. Ол болмысты барлы жатарын зерттеуге жне таным процесіні барлы кезедерінде олданылады; 2)жалпы ылыми дістер.Позитивизм- “дрыс пікір”деп ат.ым болып дн.келді, оны бастамасын салан Огюст Конг (1798- 1857) жне Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бл фил.ны ары тбі Д. Юм мен И. Канта тіреледі. Оларды масаттары алымдарды толып жатан алдын ораан бос ойлардан, былайша айтанда, философиядан азат ету. Оларды пікірлері , рбір ылым - з алдына философия.
Танымны жалыз дісі – табиатпен бірге оамды зерттеуде жмыс атаратын ылыми діс болып табылады. Философия аксиологиялы (ндылы) йлесімділіктен бас тартып, з негізінде позитивті (ылыми) білімге ден оюы тиіс. Себебі философиялы білім дл болуы шарт.
Огюст Конт бойынша, адамзат позитивті философияа з ой-абілетіні дамуы арасында ол жеткізді. Ол адамзатты интеллектуалды эволюциясыны 3 кезеін бліп крсетеді: 1) Теологиялы. 2) Метафизикалы. 3) Позитивті.
Позитивизм- бл принципке негізделген, яни барлыы шынайы дейтін философиялы баыт. Позитивтік білім жеке арнайы ылымны жне оларды синтетикалы бірігуіні жемісінен келіп тууы ммкін, сонымен атар философия ерекше ылым ретінде аиатты з бетімен іздеуді сынуа, ешандай ыы жо.
Позитивизмні бірінші тарихи формасы Х1Х асырды 30-40 жылдарында етек алды. Оны негізін салушы француз философы О.Конт (1798-1857ж.) болды. Конт бойынша, ылымны ісі затты тсіндіріп беруде емес, бейнелеп беруде. ылым “Неге?” деген сраа жауап беруге дрменсіз, ол барлы фактіні “алай?” деген сраты маайында рбітуі тиіс. Тек осы жадайда ана ылым позитивті болалады. Бл тек ылымдара ана тиісті емес, философияада атысты. Философияны оды мідеті наты-ылыми білімдерді, ылымдарды рационалды классификациялы негізінде жйелендіру болып табылады.
19.Позитивизмні екінші тарихи формасы кілдеріні концепцияларын сипаттаыз
П ІІ. Махизм немесе эмпириокритизм.
Позитивтік философияны екінші тарихи формасы ХІХ асырды соында пайда болды. кілдері: рнст Мах (1838-1916) жне Рихард Авенариус (1843-1896). Махизм мен эмпириокритизмні негізгі сипаттарры.
Махизм – ілім ретінде жаратылыстану ылыми ойды, метафизикадан (философиядан) оны алданыш проблемаларымен оса тазалауды талап етті.
Э.Махты тжырымдамасы “ойлауды немдеу жне таза сипаттау ылымы идеясы” деп аталатын екі методалогиялы принципке негізделген. Э.Мах ылымны абстрактылы табиаты жайлы ымды ала тартады.
Р.Авенариусты мпириокритизмі философияны негізінде сыни тжірибе жатуы ажет деген тжырымнан келіп шыады.
озитивизмні екінші тарихи формасы эмпириокритицизм шетелде Х1Х-ХХ асырда пайда болды. Оны алдыы атардаы кілдеріні бірі австрия физигі Э.Мах (1838-1916ж.) жне швейцар философы Р.Авенариус (1843-1896ж.) “Бірінші позитивизмнен” “екінші позитивизмні” ерекшелігі ылымны басын таным теориясына тіреп таным процесіні теориялы моделін растыруа тырысты. Эмпириокритицизм “дісті сынау” дегенді білдіріп жне метафизикалы табиатты иеленген дісті барлы жадайларынан “тазартуды” сынды. Мах бойынша, діс, “лемні элементі” болып саналатын тйсіктен трады деді.
*осымша!
Позитивизмні шінші тарихи формасы неопозитивизм ХХ асырдаы философия баыты болып саналады. Философиялы-методологиялы актуальды мселелерді шешуді жне талдауды сынып, азіргі ылымдарды дамуымен атар ала жылжыды: ылыми ойлануды табалы ралын атаруа, ылымны теоретикалы аппараты мен эмпирикалы базисіні атынастарын арттыруа, білімні формалдануы мен математикалануыны табиаты мен функцияларында кріне бастады. Неопозитивизм ошатары Х1Х асырды 20-жылдарында бір стте Австрияда, Англияда, Польшада пайда болды. Оларды крнекті кілдері: М.Шлик, Р.Карнап, Г.Рейхенбах, Л.Витгенштейн. “шінші позитивизмні” кілдері философияны не андайда бір аиат жніндегі, не таным теориясы жніндегі ылым еместігін айтады. Философия табии жне жасанды тілдерді логикалы талдаумен байланысты ызметті ерекше трі. Сондытанда непозитивизмні бірінші варианты логикалы позитивизм деген ата ие болды.
Огюст Конт (1798-1857 жж.) зіні «Жаымды философия курсы» (1830-42 жж.) атты шыармасында азіргі ылым философиясын алыптасуына ыпал ететі аса крделі идеяларды сынан. Мысалы, ш кезе туралы за. Оны Конт келесі трде анытайды: «Бізді р идеямыз, білімні р салдарыбірізгілікті ш трлі теориялы кезенен теді: теологиялы лде фиктивті/тірік/, метафизикалы лде абстракциялы, ылыми лде жаымды». Осызамен негізделіп Конт келесі тжырымды жариялайды: спекулятивтіметафизикалы философияны уаыты тті, енді жаымды философия ылыми философияа айналуы ажет, яни ылым философиясына. Оны роліекі масата жинаталады: біріншісі наты ылымдарды крделінтижелерін синтездеу; екіншісі ылыми танымны дістерін дамыту. Позитивизм сонша ке танылды, оны негізінде ылым философиясызгеше философиялы пн ретінде дамиды. Осыан лес осан аылшын философы-позитивист, «Логика жйесі» атты діс мселесіне арналан шыарманы авторы Дж. Стюарт Милль :
• табиаттанудаы индуктивті дістер;
• леуметтік моральды ылымдардаы сіресе политэкономия гипотетикалы-дедуктивтік дістер;
• позитивизімні негізгі принциптері неопозитивизмде саталан;
• методологиялы монизм, лде ылыми зерттеу айматарыны айырмашылыына арамай ылыми дістерді ортатыы туралы идея;
• наты табиаттану ылымдары, сіресе физика, методологиялы стандартты лгісі сциентизм;
• ылыми тсініктемелер ол наты индивидуалды фактілерді жалпы задара келтіру.
19 . аяында позитивизімні 2-ші трі пайда болды, оны махизм лде эмпириокритицизм деп атайды :Эрнст Мах, Рихард Авенариус, Пьер Дюгем, Анри Пуанкаре (конвенциализімні алаушысы). Оны негізгі себебі - физикадаы метологиялы дадарыс. Дадарыса келген оиаларды келесі жаналытар райды: электронны ашылуы, радиактивтік былыстарды ашылуы т.б., тбінде олар материя рылысы туралы ескі кзарасты бзды, ейбір алымдар материализімнен бетбрды.
Позитивистік филоофияны масаты алымдарды толып жатан алдын ораан бос ойлардан былайша айтанда,философиядан азат ету.Оларды пікірінше р ылым з алдына философия.Сол ылымдарды зерттеу ажет.Былайша айтанда р ылымда пайдалы да пайдасыз да ойлар болады.Масат дейді позитивистер соларды тек дрысын,пайдалысын абылдап,пайдасызынан арылу.Ондаы масат- француз рефалюциясыны теориялы негізі болан XYIII асырдаы француз философиясынан бас тарту.
20.Тжырымдамаларды ылыми сарапталандыыны лшемі ретінде верификация принципіні енгізілу себебін тсіндірііз
Верификация принципі – (лат. veins - "акиатты", лат. ficio - "жасаймын", "іздеймін") теориялы аидаларды аиаттыын болмыс деректерімен салыстыру арылы анытау немесе леуметтік болжамды баалау амалы. Осы арылы леуметтік болжау наты деректер, аиат жадайлармен салыстырылып длелденеді немесе теріске шыарылады.
Социология тарихында ол е лкен мн берген позитивизм баыты. Осы баытты кзарасы бойынша, тек баылау, экспериментке негізделетін білім наыз ылыми білім ана болып есептеледі. леуметтік ылымдар арасында болжау, длелдеу методологиясыны з ерекшеліктері бар жне ол азіргі уаытта да оамды процестерді зерттеуді тымды жолы болып келеді. Социологияда ол ртрлі статистика, жне т.б. дістер мен лшемдер арылы іске асырылады.
Позитивизмні шінші трі - неопозитивизм. азіргі батыс философиясыны негізгі аымы, ХХ асырды 30-60-шы жылдары пайда болды. Оны кілдері: «Вена йірмесіні» философтары: М. Шлик – негізін алаушы, оны ізбасарлары Р. Карнап, О. Нейрат, Б. Рассел (1872-70 жж.); Львов – Варшава мектебіні кілі Тарский Альфред (1902-84 жж.). Олар философияны крделі рі маызды дістемелік мселелерін шешуде, здеріні наты лестерін осты. Неопозитивизмні басты идеясы: философия ылым тілі - логиканы талдап, жетілдірумен шылдануы керек. Тіл оршаан ортаны абылдаудаы адамны позитивтік (шынайы) басты ралы. Тілді логикалы талдау - бл мтіндерді, ымдар мен табаларды зерттеп, соларды жйесіні ішкі байланысын, семантиканы мнін) арастыру. Осылайша неопозитивизм «Герменвтикаа» жаындасады.