Леуметтiк, мораль мселелерi 3 страница

Неопозитивизмні негізгі принципі верификациялау (лат. Verus – аиат жне fasio - істеп жатырмын) - ойды сезімдік тжірбелермен салыстыру арылы тексеру. Егер ой тексеру немесе логикалы сараптау арылы верификацияланса (длелденсе немесе терістелсе), онда ылыма жатады да, аландары–жалан болып шыады. Аиатты ылыми орнын анытау шін, біріншіден, логикалы-математикалы жолмен, екіншіден, эмпирикалы тексеру, яни баылау, лшеу мен эксперимент т. б. арылы растайды. Логикалы-математикалы сйлемдерді тжірбие арылы тексеруге болмайды, себебі олар обьективтік натылы туралы емес. Болмыс, сана, идея, дай секілді брыны философиядаы мселелерді алып тастау керек, себебі олар верификациялауа жатпайды рі ылыми шешімі жо мселелер болады дейді.

Неопозитивизмні логикалы ылым тілін талдаудан баса масаты–философияны метафизикалы дниеге кзарасты мселелерден ажырату, ылымды философиядан бліп тастап, білім тек ана наты ылымда ммкін деп, философияны тіл трлерін, негізінен ылыми тілді талдаумен шектеу. Неопозитивизм кілдері ылымны обьективтік задылытарын мойындамады. Неопозитивизмні трлері кп, олар–прагматизм, инструментализм, структурализм, герменевтика. Блар негізінен ХХ асырды екінші жартысы философиясында зіні наты алыптасуын жне дамуын тапты.

 

21.Дниені дстрлі абылдау мен кшпелі мдениетті ерекшеліктерін жне оларды протофилософиялы білімде бейнеленуін бліп крсетііз(адам жне арыш,эпостар,орыт туралы аыз,кй,салт-дстрлер).

аза философиясы алыптасуыны тарихи ерекшеліктері

Ежелгі заамннан мір сріп келе жатан тркі тайпалары негізінде алыптасан іргелі халытарды бірі азаатар асырлар бойында жазба мдениеті болмаса да, ауызша діспен зіне тн бай рухани мра жасай білді. Ал жазба дебиет пайда боланнан кейін бл мра те лкен арынмен дами отырып, р илы ерекшеліктерге толы крделі тарихи жолдардан тті.

Осы рухани мра жйесінде азаты ертедегі философиялы элементтерінен бастап, азіргі заманы толысан философиялы теориясын тгелдей амтитын за та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оны негізгі баыттары ретінде трпайы-диалектикалы ойларды, дниеге шынайы трдегі кзарасты, дінді тану жне баса да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мселелер мен адам туралы ілімдерді, кш крсетпеу идеясы жне оны кш крсету саясатына арсы баыттарды насихаттауы, таы баса мселелері болды.

Аындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен олбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер – брі де здері мір срген заманны объективті былыстарын тілге тиек, ойа рнек етіп, р трлі дегейде, біра жалпы аланда жартылай даму тенденциясы шеберінде аза халыны оамды саяси, мдени, сайып келгенде, философиялы ойлау жйесіні рылымын жасады. Олар шынай реализм, бітімні негізгі жатары еркін ойлау, деистік жне пантеистік кзарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылы, зорлы-зомбылыа арсы кресу, ыты саяси жне философиялы жатары, мемлекет, оам, жеке адам мні, таы басалар еді.

аза философиясы басынан-ая тік тран, бірден алыптасып жеткен жйе деген пікір тумаса керек. Бірттас кзарас, дниені жан-жаты танып білу, оны задылытарын, таным процесін, леуметтік мселелерді дрыс тсіну, ойлау трлеріні жйесін анытау – ол соы асырларды лесіне тиеді. Дегенмен, халыты жыраулы, аынды шыармашылыынада оршап тран табиат пен леуметтік орта туралы ойлауды біршама жиынтыы болды. Халымызды мірін бейнелеген, адамдарды тйсігін, ойларын, скеле талабын крсете білген фольклорда объективті шындыты элементтері бар. Халы эпостары, ертегілер, аыздар, лирикалы-трмысты поэмалар, маалдар мен мтелдер – адамдарды табии жне леуметтік былыстарды саяси-экономикалы жадайларды, ізгілік масаттарды з уаытына сйкес танып-білуіні кугерлері. Ауызша халы мдени ескерткіштерімізді зерттеу халымызды танымды, леуметтік-саяси, адамгершілік-трбие жне дниеге кзарас ерекшеліктерін білуге кмектеседі.

Табии жне леуметтік мірді тікелей бейнелеу, дниені рылымы, оны жасырын кштері туралы трпайы тсінік – бл аза философиясыны бастапы кездегі дегейі еді. Ол кезде жйелі жне негізделген кзарас болан жо., сондытан ол философияны басты баыттары да айындалмаан еді.

аза философиясыны тарихы – халы тарихыны е маызды рамдас бліктеріні ірі. Онда ылыми таным процесі мен халыты идеялы ізденістері, бай тарихы мен лтты ойлау айшытары крініс тапан. аза философиясы – халымызды тарихын жан-жаты тсіну шін лкен негіз жне дістемелік рал. Ол оамды сананы баса да трлерімен тыыз байланыста.

Философияны пайда болуыны тарихи алышарты - миф. Біра оны философия эпос арылы згерген жне жйелеген кезінде ана пайдаланды. рбір замана байланысты эпос мифті трін згертіп отырды жне сонымен атар нер мен бастапы ылым элементтеріні серімен философияны шыу процесін, оны оамды сананы шыу жне жаа бір трі ретінде алыптасуын жеделдетті.

Мифологиялы кзарас пен табиат жне оам туралы жаа дамып келе жатан ылым элементтеріні арасындаы айшылытарды шешу философияны пайда болуыны жолы деген де алыптасан тжырымдар бар. Философия мифке тн, дниеге ттас кзарасты баытын сатауа тырысады. Соны негізінде мифологиялы не аллегориялы – кркем, не символикалы – діни, не наты – ылыми ойлау, біра оларды райсысынан абылданан трлеріне сыймайтын, жаа тсініктегі ойлау нысандарын райды.

аза философиясыны пайда болуы туралы тек ойшылдарды дниеге кзарасы жалпылыты, кзарасты мбебеап принциптерін немесе «бастауларды» анытаудаы зады баыттары болан кезде ана айтуа болады. Діни – мифологиялы тжырымдар дет-рып пен беделге бой рса, философия заттар мен былыстарды, оиаларды мнін ашуа, пікір-сайыс ретінде олданылатын рационалды ойлауа, дниені танып-білудегі айшылытарды аару мен шешуге тырысады. Бл рекет адамны жан-жаты ойлауы жне оны интеллектуалды интуициясымен бірегей абысан нтижесінде туады.

аза тарихында кп кездесетін «рулы» генетизм осы оамны леуметтік, тапты блінуі жне «асйекті рулар пайда болан кезінде кшейеді. Соыларды оамдаы «зады» орындары оларды тркіні дайдан немесе батыр бабаларынан басталады деп тсіндірілді. Сйтіп, оларды леуметтік дниені ажетті жне задастырылан блшегі ретінде оамдаы белсенді ролі бекітілді. Осы рулардан шыан ойшылдарды леуметтік идеялары оамны даму рдісін біршама дрыс бейнеледі. Осыдан келіп оларды кзарасы, оамны тарихи дамуыны мддесіне сай келгендіктен, оамды пікір ретінде алыптасты. Мселен, Тле би, азыбек би, йтеке би жне таы баса ой жйесі, оларды аыл кеесі, айтан тжырымдары осыан длел.

Жалпы дниежзілік тарихтан белгілі боландай, оам дамуыны кп сатыларында экономикалы мдделер мен саяси ызметке араанда философиялы, этикалы, діни жне таы баса мселелер алдыы орына шыады. Олар – азатты жне адам еркіндігі, діни сенім жне аыл-ой, мір сру жне адамгершілік асиеті, бостанды пен лды керек болса «ой стіне бозторай жмырталаан», «алтын асыр» жне «аыр заман» туралы жне баса мселелер.

оамды ойды кптеген мселелері зіні ауымы жаынан лтты шеберден асып жатады. Мселен, аартушылы баыты таза лтты асиетке ана ие емес. Оны трлі лтты ерекшеліктері лемдік жалпылыпен астарланып жатады. аза аартушылыыны ерекшелігі – лтты мселені басты проблема етіп оюы, оамды практикамен тыыз байланысы. Соысы жалпы аартушылыты леуметтік табиатына сай. Жаадан алыптасып келе жатан аза буржуазиясыны ой-рісін крсете отырып, бл аартушылы халыты лтты сана-сезімін оятуа, оны бостандыа, рухани азаттыа жетуіне жрдемдесті.

Оны азастанда алыптасып, дамуына негіз болан демократиялы элементері, халыты ауыз дебиеті мен фальклоры феодализмнен капитализмге ту барысында шыан. аза философиясында оамды ой ш кезенен тті. Олар – оам, оамдасты жне оамды пікір. аза тарихыны белгілі бір кеістік – уаыт, философиялы былыстарды ш кезеге бліп арауа болады:

1) Алы философия: объективтілік пен субъективтілікті те нашар ажырататын сана. Оны негізінде ойлау іштей айшылыы кем, ажетті длелденген теория рай алмайды. Осы былыс аза философиясы тарихыны ертеден бастап ХІІ асыра дейінгі кезедеріне тн.

2) Объективтілік пен субъективтілікті жоары дегейде ажырататын сана. Оны негізінде тсініктерді логикалы олдану арылы теория мен тжырымдамалар жасау. Яни ойлау дрежесі лайып, оршап тран дниені, оамды жне адамны зін дрыс бейнелеу белгісіне жету. Осы былыс аза философиясы тарихыны XIV асыр XX асыр басына дейінгі кезеді амтиды.

3) Теориялы дістемелік асиеттермен байытылып, классикалы жйеге ие болан жне лемдік рухани байлыпен штастырылан.

Кне трік жазбаларындаы алы философиялы ойлар

азаты ата-тегі болып табылатын сатар, ндар, йсіндерді тп тркіндеріндегі арама-айшылытара арамастан кшпенділк мбебапшылыы басымдылыа ие болды. Солай бола тра, жер деушілерді де дниетанымды кзарастары немі елеулі ыпалын жргізіп отырды.

лтты сананы суі, мдениетті айта рлеуі 25 асырлы тарихы бар халыты рухани бастаулара кіл аударуын туындатуы зады еді. азаты ата-тегіні ары философиясынан бастап дінге сенімінде, тірге табынушылыында жне сатар, ндар, йсіндер мифологиясында алдыы орына философиялы дниетанымды мселе отырышы тайпаларды тіршілік баыттарыны, жолдарыны ара атысы шыады. Бл кне трік жазу мдениетіні дниеге келуімен белгілі.

Ашина (кк брі) рпатары VІ асыр хандыты басару жйесін ыты негізде рды. кілетті билік пен за шыару ісі асаалдар аласыны (кейінгі аза хандыында – билер аласы мен хан кеесі) зырында болды. Ал хан жарлыы атарушылы міндеті лкенді-кішілі лауазымдар иесіне жктелді. Бл мансаптар мрагерлік жолмен ханды билік, скери демократия арылы жзеге асырылан. Халыты ыты санасыны рі мемлекеттік басару жйесіні арауы ке ауымды жеті баптан тратын, Туке ханны «Жеті жарысы» деген ата ие болан ел заы.

VIII асыр басында жазылан атылмыш ждігерліктер типі XIX-XV асылара дейін жеткен. Мндай ждігерліктер атарына «орыт Ата» кітабы мен «Оызнаманы» да жатызуа болады. Оларды зара желілері, баяндау лгілері, дниетанымды араулары те сас.

Бл аталмыш ждігерліктерді барлыыны да мазмнын тіршілдік кктей теді, ол оларды дниетанымды зегі ретінде крінеді. Мысалы: кне трлерді космогониялы тсінігін мына сздерден баамдауа болады: «Жоарыда Кк тірі, тменде ара жер жаралан екі арасында кісі олы жаралан екен». Оларды стінен арайтын «Тіріден болан», яни оамды стемдікке ие боландар Бумын, Істемі, Білге аандар еді. Аспанны, жерді, тау-ойпатыны кереар ымдар, диалектикалы арама-арсылытарды бірлігі екндігін кне тріктер стірт болса да пайымдай алды ма? рине, оны стіне тіршілдік, анимизм мен тотемдік кзарастар стем болды. Сонысына арамай Аспан (Кк тірі) мен ара жер (Жер-ана) аралыындаы мыр кешкен адамзатты екі топа блінуі де адамдарды арама-арсы екі жаратушыны айсысына «жаын» екендігі туралы псаналармен тыыз байланысты боландыын круге болады. Тіршілдік кзарасты танымды тірегі - тіріні жасампазды діретіне деген халыты сенім. Тркілерді танымды абілеті, жеіске жетуі табача (араытай) баынаны шін жазалануы да тіріні мейіріміне немесе аарына шыраандыты жемісі. Крнекілік шін мысал келтіретін болса, дана арт Тоныкк зіні біліктілігін тірді сыйы ретінде абылдайды, ол білімді табач елінде алан. рине, зіні табии абілетіні арасында. зіні даналыын дріптеу масатында айталанып отыратын «ааны алып екен, аылшысы дана екен» деген сз тіркесін жауларыны аузына салып отыратындыы Тоныккті матаныш сезіміні айаы болса керек.

Орхон-Енесей жазбалары «орыт Ата» кітабы, Оызнама ждігерліктерінде тотемдік, аналистік кзарастар сілемдері саталанымен, мифтік ойлауды ыпалы азая бастааны байалады. Оны оиалар желісіні реалистік, тарихи шындыа біршама жанасымды трыда баяндалатынынан-а пайымдауа болады.

азастан аймаында алашы адамдар тас дуірінен бастап ебек ралын сапасына арай тадады, осыдан сезімді, мнді рекет процессі басталды. ола дуірі жалпы трыдан баташылыты пайда болуымен, яни оамдаы алашы е лкен ебек блінісімен белгілі. Бл материалды мдениетті дамуына, ркендеуіне уатты озаушы кш береді. Сапа санаты асиет ымына алып келді. Ол пнні баса заттар мен шындыа деген атынасынан туындайды. ндарды зі заттар мен тіршілік иелеріне сапа трысынан арады. Тайпа ксемін оны сапалы асиеттерін салматай отырып сайлады. Оны асиеттері нерлым кштілігімен, айлалы крегендігімен бааланды. Жастар мен мытылары сыйлы, ал крілері мен лсіздері керісінше болды. Мндай тесіздік сапаларды санды лшеуішіні ажеттілігін туызды. Мысалы: «йсіндерде жылы кп, е бай адам 4-5-мы жылы иеленеді!?!! Демек малшылыты дамуы санды айындылыты дниеге келді. Санны онтопологиялы мінездемесі -кеістік пен уаыт. азаты ата тегіні ебек рекетімен, сан мы шаырымды кш жолдарыны белгілі бір кн мен айа байланысты басып тілуін белгілеумен кеістік ымы басталды. Кеістік бет-бадары ежелгі азатар есігіні шыыса баытталуымен ерекшелінеді. ндар жайлы былай делінген: «Шаньюй ертемен осынан кнге табыну шін, кешке арай айа табыну шін шыады». ндардан алан бл дстр тріктерге ауысты. Бл ндарды алашы тріктер екендігі жайлы болжамды уаттайды. Киіз йлеріні есігі рашан отстікке ашылан Монолиядан айырмашылыы осында. Таным бадарында шыысты рмет ттушылы кне тас балбалдардан крінеді. Тіптен, кне трік тілінде Шыыс алдыы жо, батыс (кейінгі) ара бет, ал отстік-о, солт-сол жа болып саналады. Клтегін ескерткішінде былай делінеді: «Ілгері-кншыыс, оа-тстік, кейін-батыс, сола терістік». Бл кеістік орналасуыны ата тртібін бекітті.

Жалпы, адамзат ркениеттегі йгілі мдени ошатарды дайы кшпелілер мекені мен жапсар ірлерінде дниеге келіп отыраны кездейсоты емес. лемдік діндерді бастау тегіне Тірлік дінні зекті аидалары арау болан. Тірлік дін уаыт пен кеістікті игеруге талпынан, оршаан ортамен тіл табысуа мтылан адам баласыны алашы таным тсінігі еді. Тірлік дін кшпелілерді мір сруіні кепілі болып, мір салтына айналды. азаатр кні бгінге дейін таны атуы мен кнні батуына дейінгі уаытты 5-ке бледі: та, сске, тс, екінді, ашам. А.Таратыны материалдарында крсетілгендей, азатар рбір маусымды з ішінде 3-ке бледі: оыр кз, сары ала кз, ара кз немесе ысты басы. Осынау мір салтыны зегінен бір жылды 12-айа блетін таным-тсінінікті бастау тегі аарылды. Кшпелілер мдениеті зіні 3-мы жылды мырында Жерорта теізі мен иыр шыыс елдеріне араанда шыармышылы эволюцияны бастан ткерді.

аза философиясыны жне дниетанымыны алыптасуына мифологиялы (иял-ажайып) ертегілері, хайуанаттар (жан-жануар) жайындаы ертегілер; реалистік (трмыс салт) ертегілеріні де лкен сері болды. Бл ертегілер те ерте заманда адамны табиат сырын лі толы тсініп болмаан кездерде туан. аза аыз, ертегілеріні ой туызар дниетанымды тстары оларды адамды бірінші орына оя білуінде. Мысалы: патриархат дуірінде адамды е басты киелі кш деп ынуы стем болан. Табиатты тілсіз кштерін мифтік ойлаумен образдап, соан адам рекеттін арсы оятын иял-ажайып аыз-ертегілері осы ізде туан. Кшпенділерді аыздарыны бір ерекшелігі оны жалпы халыты мазмндылыында аиат болан-ды. аза аыздарында кшпелі елді тл ерекшелігі, белгілері бірден байалады. Себебі олар трмыс-салтымызды, болмысымызды негізінде туан аыздар. Осындай дала аыздары ішінде халы арасында орыт, Асан айы туралы толып жатан аыздар бар. Бл тараан аыздар орыт асан кйші, обызшы боландыын айта келіп, табиатты длей кшіне арсы крескен, ліммен алысан алып жанды танытады. орыт халы ымынша, болашаты кре білетін, лімді нермен жеуге мтылан алып философ, лы обызшы. Жалпы айтар болса, кне шыыс пен алы тркі мдениетінен нр алан аза аыз ертегілеріні кшпелілер рухани болмысымен біте айнасан ауыз дебиеті, фольклор, эпосты жырлар, сал серілер, аын жыраулар шыармашылыы, халы даналыыны аза философиясыны айнар кз, алы бастауы болды деп айта аламыз.

 

22.Жыраулар шыармашылыыны танымды ырларын ашыыз.

аза хандыы дуіріндегі жыраулар поэзиясында ерлік таырыбыны басымды алып, з мемлекетіні туелсіздігі мен оны даын арттыру жолында крескен батырларды ержректігі мен айтпас ай­сарлыын жыр­лау е зекті мселе болды. Жырау­лар билеушілерді жне адамдар жошылы дегенді білмей, молшылыта мір сретін оам­ны мінсіз бейнелерін жасады. Олар здеріні поэтикалы монолог-толауларында маызды мемлекеттік проблемалармен атар, деп пен мораль, ар-намыс пен адір-асиет мселелерін орады. мір мен лім туралы, дниені былмалылыы мен жаландыы туралы з ойларын толады.

Жыраулар поэзиясы лтты болмысымызды алыптасуында аса уатты ыпалдылыымен ерек­шеленді. Мемлекетті басар­ан хандардан бастап, балаа т­лім-трбие беретін эстетикалы есті дниелер алдырды. аза хал­ы сз нерін киелі санайды. «Сз – сйектен, тая еттен теді» дейді дана халымыз.

мірден ерте кеткен аын, профессор А.Егеубай жыраулар поэзиясыны аза лтыны рухани алыптасуына жасаан ыпалы туралы: «Жыраулар толаан адамшылы, имандылы, аарманды, жігерлілік м жайсады жаа алыптаса бастаан аза лысыны рухани келбетін кестелеуі тиіс еді. Солай болды да. аза еліні ажары мен жан дниесі сол шыармалардан танылды. Білім-білік, аиат, тіл, жаратылыс жайлы толамдар да сол арнада желі тартты. Ежелгі тркі дниесіні бар болмысы мен арман-мддесі бір кезеде азаты классикалы мдениеті арылы жаыра крінді. Жырау­лар дуіріні ішкі мніне ілсек, трт-бес асыр бойына ттастай былыс ретінде дамыан леуетті леуметтік-кркемдік лы самау брын-соды болмаан еді. Ол поэзияда, елдік рылыста, тр­мыста материалды м рухани мдениетте бірдей айын мсін­делді», – дейді.

Жыраулар поэзиясы – дербес мемлекеттік дрежеде мір срген аза хандыы атты дуірді деби мрасы. Крнекті алым-жазушы М.Маауинні айтуынша: «аза халыны жалпы тркілік орта этнос рамынан блініп, дербес Орда ран ханды заманы трт асыра жуы за дуірге созылды». Ол таы бірде «ХV–ХVІІІ асырларда жасалан дебиет ел мддесін, жрт мратын бірінші орына ойды. зіндік тр тауып, айын лтты сипатта алыптасты. Алашты жайса жанын, р рухын бедерлей табалап, келер рпа шін ешашан ескірмес лгілер тудырды. Кркемдік танымны асар биігіне ктеріліп, лемдік редегі лы шыармалар алдырды», дейді. Яни, жыраулар поэзиясы – аза сз неріні лемдік классикалы шыармалар шоырына осылатын бізді лтты рухани азынамыз.