Оан: ''анализ'', ''синтез'', ''индукция'', ''дедукция'' жатады. 1 страница

1. Анализ дегеніміз — объектіні бірнеше рамдас бліктерге бліп алып, оларды жеке зерттеу. Ондай бліктер ретінде объектіні белгілі бір затты элементтері немесе оны асиеттері, белгілері, атынастары алынуы ммкін. Объектіні зін стау задарын айындау шін алдын ала оны маызды жне екінші атардаы белгілерін ажыратып алу керек. Оларды жалпы объект рылымы мен станымында алатын орнын айындау керек. Объектіні ттасты ретінде тану оны рамдас бліктерін зерттеумен шектелуге болмайды. Таным дерісінде оларды арасындаы объективтік мнді байланыстарды ашу, оларды жинатап, бірлікте арастыру ажет. Таным дерісіндегі осы екінші кезенді жзеге асыру — объектіні жеке рамдас бліктерін зерттеуден оны бірттас байланысан жадайын зерттеуге кшуге, анализ дісін зге діспен, яни синтезбен алмастыруа байланысты.

2. Анализ аяталан жерде синтез басталады. Синтездеу кезінде объектіні анализ жасау кезінде ажыратылып тасталан рамдас бліктері айтадан біріктіріледі. Бл жерде синтездеу деп элементтерді бірттас жйеге арапайым механикалы трде біріктіру деп тсінбеу керек. Шындыында, ол ттас жйедегі р элементті орны мен рлін анытайды, оларды зара байланыстарын белгілейді. Демек, бізді кз алдымызда зерттелетін объектіні наыз диалектикалы бірлігін крсетіп береді.

3. Анализ бен синтез бір-бірінен блек операциялар емес, мніне арай олар танымны аналитикалы, синтетикалы дісіні екі жаы болып табылады. Индукцияойды жалпыдан жалпыа арай баытталуын, дедукция кері баытта, ойды жалпыдан жалыа арай баытталуын сипаттайды. Бізді ой орытуымызда индукция жиі крініс береді. "Барлы адам леді. Юлий Цезарь — адам. Демек, Юлий Цезарьді де летіні белгілі". Жалпы жадайды біле тра, таным субъектісі оны сол сипаттаы былыстарды бріне ауыстырады. Бан дейін мндай объектілер за индуктивті тану жолынан ткендіктен, сол білімдерді нтижесінде жеке зерттеу логикалы орытуа ласады.

4. Данышпан алым-химик Д.И.Менделеев сол кездегі белгілі химиялы лшемдерді брін дерліктей зерттей отырып, элементтерді периодты заына алдымен индуктивтік жолмен келді. Элементтерді асиеттері оларды атомды салмаына туелділігі аныталанда, ол таза дедуктивтік діспен сол кезде лі ашылмаан, белгісіз элементтерді асиеттері туралы жорамал айтты. Содан кейінгі ашылан элементтер ол тжырымдаан задылытарды толыымен дрыстыын крсетті.

Индуктивтік діспен алынан аиат немі толы бола бермейді, сондытан ол дедуктивтік діспен дйектелуі керек. Екінші жаынан, дедукция немі индуктивтік жолмен алынан нтижелерді пайдалануы керек.

'''Аналогия''' деп трлі объектілер арасындаы, оларды белгілеріні, асиеттеріні, атынастарыны арасындаы састыты атаймыз. Объектілер арасындаы састы пен айырмашылы оларды салыстыру кезінде айындалады. Демек, аналогия дісіні негізі салыстырудан трады деген сз. Аналогия дісі ылымны кптеген салаларында — математикада, физикада, химияда, кибернетикада, оамды пндерде олданылады.

Осылай XVI асырда Галилей маятник тербелісіні задылытарын зерттеу шіркеудегі шамдалды (люстра) тербелуі мен маятникті ауытуы арасындаы аналогиядан басталды. И.Ньютонны бкіллемдік тартылыс заын ашуына да ааштан алманы тсуі мен аспан денелеріні жерге лауы арасында аналогия трткі боланы белгілі. Дыбыс пен жарыты берілу, бейнеленуі, сыну былыстарыны арасындаы аналогия XVII асырдаы голланд физигі Гюйгенсті жарыты толын сияты табиатын айындауа бастап келді.

Аналогия бойынша орытынды шыаруды р трлі трпаттары бар. Бріне орта нрсе — тура зерттеуге алынатын объект баса болып, ал орытынды екінші объект туралы жасалады. Сондытан аналогия бойынша орытындыны жалпылама маынада апаратты бір объектіден екіншісіне аудару деп арауа болады.

Мндайда алашы зерттелген объект — модель апарат аударылан объект — тпнса (оригинал) делінеді. Осылайша, модель рашан аналогия ретінде крінеді, йткені модель мен тпнса бір-біріне сас. Модельдеу дісіні мні таным субъектісі таным объектісіні тпнсасы туралы оны тпнсадан немі айырмашылыы бар моделін зерттей отырып, осымша апарат алатындыынан крінеді. Сондытан модельдеу аналогия дісіні бір трі болып есептеледі. Мндайда апарат кешіру модель мен тпнса састыыны дегейіне байланысты. Болаша салынатын ірі рылыстар мен жасалатын техникалы бйымдарды асиеттері мен сипаттамасы алдын ала оларды модельдерінде зерттеледі. аржы-экономикалы трыдан блар толы аталады.

Модельдеу дісін алымдар бірнеше асырлар бойы пайдаланып келеді. Кезінде XV асырда мір срген Леонардо да Винчи модельдеуді маызын жасы тсінген. "сты шуын барлы блшектері бойынша зерттеу те иын, — деді ол, біра оны жасап шыаруа болады. Суды астында жзу туралы жазып кр — ксты ауада шанын аласы". Модельдеу дісін Галилей, Ньютон жне баса алымдар да пайдаланан. Ол кезде: "Модельдеуді зерттеуді е бастапы кезінде ана пайдалануа болады, ол ыждаатты ылыми зерттеулер жргізуге жарамайды" деген пікір таралан еді. Мысалы, 1870 жылы Англияда аса ірі бронкеме "Кептен" жасалды. Бл кемені моделі бойынша сынатан еткізген инженер Рид бронкемесіні маызды кемшіліктерін анытады. Алайда аылшын билеушілері "ойыншыпен" жасалан тжірибені назара алысы келмеді. Аыры сол шін олар жазасын алды, "Кептен" ашы теізге шыа берісімен суа батып кетті, 500 адамны мірі зілді. азіргі кезде де модельдеу дісін жеткілікті бааламауа немесе оны кзге ілмеуге болмайды.

"Модель" дегенде, детте, бізді ойымыза адам арнайы жасамашы болан белгілі бір шынайы нрсені немесе жйені, рылыны, шыарманы, сипаттаманы кішірейтілген лгісі келеді. Модель арылы, олмен стап, кзбен круге болмайтын зерттеу объектісі туралы алыпты жадайда киын немесе ммкін болмайтын білім алуа болады. ылымны трлі салаларында таным дерісінде р трлі модельдер олданылады. Оларды екі топа бліп арастыру керек: біріншісі— заттай немесе материалды модельдер, екіншісі — логикалы немесе идеалды модельдер.

Заттай модельдер крнекі формада зерттеу объектісіні материалды алпын крсетеді. Олар крделі техникалы жйелерді, ымбат тратын агрегаттарды сынатан ткізгенде олданылады. Модельмен эксперимент жасау арзана тседі рі ыайлы.

· абстракциялау – зерттеліп отыран былысты ажетті емес асиеттері мен арым-атынастарынан зерттеуге керек асиеттері мен арым-атынастарын бліп алу;

· жалпылау– объектілерді жалпы белгілері мен асиеттерін анытауа ммкіндік беретін ойлау дісі;

 

 

29. ылыми танымдаы обьективті,салыстырмалы жне абсолюттік аиатты мнін ашыыз.

Білім сан трлі боландытан, оларды айсысы бізге аиатты бере алады деген зады сауал туындайды. Демек, осыдан аиат дегенімізді зін анытап алу ажет. Алетиология – (алетика-аиат деген маынада) аиат туралы философиялы ылым боландытан, осындай мселелерді аясын амтиды. Аиат – мір шындыыны ойдаы нанымды, дрыс бейнесі, леуметтік процесс, практика, сайып келгенде оны лшемі деген тсінік бар. Аиат сипаттамасы заттара емес, оларды тілмен тжырымдау тсілдерінде емес, наты ойа атысты аланда, бейнелеуді объектімен дл келуі. Демек, білім аиаттылыы оны мір шындыына сйкес келуі тиіс. Аиат – танитын субъектіге шындытаы былыстарды, заттарды дл сйкес бейнеленуі.

Аиатты натылыы – аиат белгілі бір былысты жзеге асуыны айаты олайлы жадайларыны жалпы есебі негізделген асиеті. Ол объективті жне субъективті, абсолютті жне салыстырмалы аиат трлерге ажырайды. Объективті аиат – жеке адам еркі мен тілегіне атыссыз, адам біліміні мні, мазмны адамнан жне адамзаттан туелсіз болатын ілім. Аиат бейнеленетін объектіні объективтілігін крсететін мазмнымен аныталады. Объективті дние былыстары мен задылытары зінен-зі объективті аиат, объективті шынды болып табылады. Объективті идеализмде аиат мгі, уаыттан тыс, згермейтін объектілерді асиеті (кш, рух). Субъективті идеализмде аиат рашан субъективті, яни, адам санасына байланысты болып келеді.

Абсолютті аиат ымындаы «абсолютті» сзі – барлы жадайлар мен атынастардан еркін, туелсіз, жетілген деген маынадаы тсініктен туындаан. Абсолюттілік лемде жо, тек логикалы шартты маынада ана олданылады. Мысалы; екі шама да шіншісімен те болса, онда екеуі зара те. Демек, абсолютті аиат – аиатты субъектіден туелсіз зады, объективті, мгілігіне, салыстырмалы болса да біршама тратылыына, згермеуіне байланысты алынан дниені сапасы мен сипаты, практика мен ылымны алдаы даму баытында терістелмейтін білім.

Ол танылан мен танылатын арасындаы атынасты, теріске шыарылмайтын сипатты ашады. Сондытан мір шындыы туралы наты білім ретінде, болашата теріске шыарылуы ммкін емес білім трінде абсолютті аиат салыстырмалы аиаттарды жиынтыынан трады. Біра аиат немі процесс боландытан абсолюттілікті стап тра алмайды. Сондытан, салыстырмалы аиата айналады, абсолютті абсолютті аиат, яни, таза абсолютті аиат болмайды, «абсолютті» деп аныталан сапаны зі салыстырмалы болып келеді.

Салыстырмалы (салыстырмалы) аиат – адам танымы тередеп, оларды тсініктері, идеялары згере тседі де, абсолютті деп белгіленген аиат бір кездерде немесе белгілі бір шарттарда згереді, зіні тратылыынан айрыла бастайды, сондытан салыстырмалы сипат алады, яни, баса нрселермен, жадайлармен салыстыранда абсолютті болмай шыады. Кез-келген абсолютті аиат немі толытырылып, жетілдіру арылы бастапы сапасынан біртіндеп айрыла бастайды да, абсолюттіліктен алады жне абсолютті болу шін немі зін жетілдіріп, барлы талаптара жауап беруге тырысады. Яни, салыстырмалы аиат – белгілі бір шектерде, атынастарда шарттарда шындыты дрыс, біра толы емес бейнелеуден ылым дамуында толытырылып, тередетіліп, натыланып отыратын білім.

Аиатты зі осындай салыстырмалы аиаттар арылы абсолютті аиата жаындай тседі. Біра, шындыында, абсолютті аиат пен салыстырмалы аиат арасында ата шекара жо. «Бгін ммкін емес нрсе ерте шындыа айналады» деген ылыми танымдаы наыл сз осыдан алан. Аиатты млде абсолютті бола алмайтындыын, тек салыстырмалы аиаттар ана болатындыын жне лемдегіні, адам білімдеріні барлыы да салыстырмалы болып келетіндігін уаттайтын баыт «релятивизм» деп аталады.

Релятивизм – «релятивус» деген сзден шыан, салыстырмалы деген маынада олданылады. Алаш рет бндай кзарасты софист Горгий сынан. Демек, бл – адам танымыны шарттылыы, атынастылыы туралы ілім. Аиат белгілі бір жадайа кеістік бойынша орына, шарттара жне уаыт бойынша белгілі бір кезедерге, сттерге, атынастара туелді. Осыан орай, релятивизм аымы «лемде абсолютті ештее жо, брі шартты, салыстырмалы» деп есептейді. Мселен, этикада да злымды пен ізгілік салыстырмалы деп есептейді.

Осыдан аиатты тереірек анытау шін, аиат деп сынылан білімдерді тексеру шін, мойындау шін оны зерделеу, жалпы шарттарын анытау ажеттілігі туындап, ол аиатты лшемі деген атауа ие болан.

Аиатты лшемі – белгілі бір болжамны, пайымдауды аиат, не жалан екендігін тексеру ралы. Бнда р трлі лшемдер сынылып, аиат немесе жалан екендігі аныталуда сан алуан кзарастар тайталасады. Абсолютті аиат млде жо, тек салыстырмалы ана мір сретіндігін олдайтын аым релятивизмде аиатты лшемі де жо, аиат дегеніміз – адасу, ал адасу – аиат болып шыуы ммкін деп тжырымдайды. Ф. Г. Гегель айтандай: «шындыты брі аыла сыйымды, аыла сыйымдыны брі шынды, аыла сыйымсыздар келе-келе аыла сыйымды болып шыады, себебі, аыла сыйымдылы оны бойында уел - бастан бар, ал аыла сыйымды кейіннен аыла сыйымсыз болып шыады, себебі, аыла сыйымсызды оны бойында брыннан бар». Демек, Гегель бойынша аыла сиымдылы аиатты шартты лшемі болып шыады. «Аыла сиымдылы» - философияда кейде, жалпы аланда, логикалы (ойлау задарына сйкес, формальді дрыс) деген маынада да олданылады.

Бдан шындыында да, аиатты лшемі неде деген сауал зекті бола бастайды. Сезім философиясында аиат сезім арылы ашылады, мысалы, эмотивизмде этикалы аидаларды дрыс, не теріс екендігі логикалы длелденбейді, сондытан ол сезім кші бойынша ана аныталады. Сезім дегеніміз – Мен алпын ауыстыратын психологиядаы толулар (уаныш, айы), адамны айналадаы шындыа жне зіне атынасындаы иналыс, толанысы бола отырып, шындыты бейнелеуді ерекше формасыне теді. Сезім: адамны эстетикалы (слулы, айы, уаныш) жне интеллектуальдік (таным мделерін анааттандыруа, оймен шешілетін міндеттерді атаруа байланысты) болып блінеді. Осыан орай, сезімдік аиаттар кркемнерде кркемдік таным аиаты ретінде де адамзатты рухани кеістік аясында жоары беделге ие.

 

 

30. ылыми білімні суі туралы К.Попперді ілімін сипаттаыз.

Аиатты лшемі ретінде Д. Дьюй мен У. Джемс – пайдалылы пен тиімділікті; Мах пен Авенариус – «ойды немдеу» аидаларын дйектеген болса, непозитивизм кілі К. Поппер верификация, демек, білімдерді тексеру аидасын сынан. Верификация – (верис - аиат, фацио - істеймін деген маынада) бекітілуі, жобалануы (гипотеза) верификациялы болуы ммкін, оны аиаттылыы тжірибе кмегімен байланысты логикалы длелдеумен длелденуі ытиымалдылытан туындаан тсіл. К. Поппер верификацияланбаандарды метафизикалы проблемалар деп табады да, фалсификация аидасын, яни, жоа шыаруды сынады. Сондай-а аиата «аиат трізділік», «жалан шынайылы» трізді тсініктер де жаын. Шынды трізділік (правдоподобность) – К. Поппер сынан тсінік. Оны логикалы-діснамалы станымы ылым философиясындаы таным проблемасындаы аиата жету жне оны лшемі трізді тсінікте сынылан.

Жаланшынайлы (квазиреальность) бл да К. Поппер сынан танымдаы психологизммен крестегі эволюциялы эпистемологиядаы ым. Жаланшынайлы – таза шынайылы білімдегі салыстырмалы шындытара сас тсінік. Шынды – лем тріндегі шынайлы, субъективті иллюзиялы трде де, субъективтілік пайымдау трінде де лем объективті емес деген субъективті идеализмге саяды.

Карл Раймунд Попперді логикалы-методологиялыконцепциясы.

Карл Поппер 20 . батыс филоофиясыны йгілі кілі. Оны шыармалары философия, ылым логикасы, ылым методологиясы мен леуметтану салаларында жазылан / «ылыми білімні логикасы мен дамуы», «Ашы оам жне оны жаулары», «Историцизімні жошылыы» т.б./

К. Попперді атын «фаллибилизм» (ал. fallible – атеге бейімделген, кна батылан) атты аыммен байланыстырады. Оны негізінде Поппермен сынылан жйелерді«фальсифицияландыру принципі» жатыр. Универсалды пікірлердіфальсифицияландыру дегеніміз оларды«бар еместік» /жо/ трінде бекіту. Демаркацияны млшері ретінде верификацияландыруды емес фальсифицияландыруды сыну ажет. Яни, біз бір ылыми жйені тек сол жаымды трде абылдауды ажетті міндет етпеуміз керек, ал, оны эмпириялы тексеру арылы жаымсыз маынада шыару логикалы тріне лайытыты ажет етуіміз дрыс: эмпириялы жйе тжірибе арылы зін жоа шыаруын рсат етеді.

Попперді пікірінше ылыми білімні дамуы – ол бір жаымсыз теорияны жаымды теориямен ауыстыраты шексіз жне тоталмайтын процесс. Осындай теорияны рылымын келесі трде крсетуге болады: 1. гипотезаны сыну; 2. гипотезаны фальсифицияландыру дегейін лшеу; 3. ммкін фальсификаторлар саны кп жаымды гипотезаны тадау ажет /яни, кдікті гипотезалар лайыкты/; 4. эмпириялы тексеруі стемді салдарды шыару жне эксперимент ткізу; 5. принципиалды трде згеше салдарды іріктеу; 6. фальсификация жадайында гипотезаны зін жоа шыгару, ал теория фальсифицияландырылмаса оны уаытша сатау ажет; 7. конвенционалды /келісім/ трде тексеруді тотатып, наты фактілер мен теорияны шартты трде абылдауды бекіту. Басаша айытанда, Попперді пікірінше, ылым батыл трде сынылан пікірлер жне келесіде оны атал сынан - арсы мысалдарды табу - ткізумен дамиды.

Осы философты концепциясы жарты асырды аралыындабір-нешемодификациялы згеріске арамай, зіні тіректі негізін сатап алды. Яни, траты идея ретінде – ылымны белгісі жне ылыми рационалдылыты мні – сынны ажеттілігі мен ммкіндігімен атарр-ашандаз ережелерін айтадан арастыру. р теория сынан осалды /лсіздік/ болса, оны ылыми деп санамайды. Теория фактілерге арсы шыса, онда оны жоа шыару міндет. Реалды ылымда жоа шыарылан теория мен гипотеза жедел трде жойылады ма деген сра айшы, біра Поппер шін, егер алым алдына оны теориясыны лсіздігі мен лдырау фактісі айын ойылса, біра ол теориясын олдап алса, яни, ол рационалсыз жне «ылым ойыны» ережесін бзады. Сйтіп, ылыми теорияны ауысуы жй емес, мнді трде ажетті. Попперді айытуынша, ылыми танымны тарихы батыл сыныстары мен оларды жоа келтіруден, жне «перманентті революциялар» тарихы ретінде крсетілген. Сол себепте, Поппер шін, ылыми революция деген ым стемді айналыс трінде крсетіледі, бір-бірінжоа келтіретін теорияларды арасындаы айшылытар мен сол жадайды згеше штастыы білдіретін, мысалы, фундаменталды теориялара атысты болса.

Осы модельді онтологиялы негізі болып «шінші лем» атты концепция табылады. зіні «шінші лем» аталан концепциясында, «Объективтік білім» атты шыармасында ол келесі ш лемді ажырату ажет деп тезис сынады: «біріншіден, физикалы объектілер лде физикалы жадайлар лемі; екіншіден, сана, ойлау /менталитет/ жадайы жне іске диспозиция ммкіндігі; шіншіден, ойлауды объективтік мазмны, уелі, ылыми идеяларды, поэтикалы ойлар мен нер шыармалары». шінші лем физикалы лем мен сананы нтижесі, адам іс-рекетінінтижесі. Оны ажетті шарты тілді шыуы. Тілде траталып, білім «объективтік руха» айналып, объективтік асиетке ие болады.

Поппер тоталандай, «шінші лем» стемді трде, оан сер етседе, лде біз оан сер етсекте, ол автономды.

шінші лемні трындарына теориялы жйелер, мселелер мен сынау пікірлер, журналдар, кітаптар мен кітапханаларды мазмны кіреді. ылыми теорияларды даму процестеріні здеріні даму логикасы бар. «Мені зерттеу логикам білімні даму теориясыны ммкіндік пен атесін, яни, атені жоюдан трады. Ал, ол болса – Ламаркті ереже нсаулары, йрету арылы емес, Дарвинны селекциясы, ріктеуі арылы». Осы аналогияны Поппер міріні соында теорияны динамикасыны трт фазасы атты схемасында

сынды:

1)Мселе /баылау емес/;

2)Шешу рекет жасау - гипотезалар;

3)атені жою – гипотеза мен теорияны фальсификациясы;

4)Сышыл схбат нтижесінде жаа жне мселені наты ою”.

орыта айытанда, попперлік «ылыми теориялар» алым дниесіне атыспай идея леміне толы атысты. алымдарды іс-рекетірационалды болу ажет, яни, теориялы рылымды басамен айуыстыру. алымдарды «ашы оамында» интеллектуалды крестен баса ештее жо; сайыса адамдар емес, идеялар шыады, ал, адамдар ылыма адал ызмет жасау керек. Сол себепте, біз Попперді кзарасында жетілген «ылыми революцияны рылымын» таппаймыз.

 

 

31. Т.Кунны ылыми революциясыны рылымы туралы сиаттаыз.

Томас Сэмюэл Кун (аылш. Thomas Samuel Kuhn; 18 маусым 1922, Цинциннати, Огайо — 17 тамыз 1996, Кембридж,Массачусетс) – американды философ жне ылыми тарихшысы, постпозитивтік ылым философиясыны басты кілдеріні бірі. Негізгі шыармасы «Коперникианды рефолюция» (1957), «ылыми революцияларды рылымы» (1962), «ара дене теориясы жне квантты зіктілік» (1978) жне т.б.

Томас Кунны ылыми революция теориясы.

ылыми білімні дамуы мен оны психологиялы пен леуметтік реконструкциясы туралы Томас Кун зіні «ылыми революцияны рылымы» атты шыармасында жариялаан. Бл шыармада жеке алымны