Оан: ''анализ'', ''синтез'', ''индукция'', ''дедукция'' жатады. 5 страница
Е)сана жне тіл
Ойлау рдісін тілсіз кзге елестету - те иын шаруа. Егер ми сананы физиологиялы негізі болатын болса, тілді шынайы ойды “материясы” ретінде тсінуге болады. Айтылан сз – дыбыс толындары – материалды былыс екені ешкімні дауын тудырмайтын жйт. Тіл дегеніміз ойды, адами атынастарды амтитын белгілі бір белгі жйесі. Тіл – ойды сырты материалды абыы, соны арасында адамдар бір-біріне неше-трлі апараттарды, з ойларын жеткізе алады. Сонымен атар, адамны зіндік санасыны зі тілмен берілген – тілсіз ойлау тіпті ммкін емес. Тіл мен сана – кміс ашаны оы мен астары сияты – бір-бірінсіз мір сре алмайды.
Тарихи оамны Дниеге келуі – тіл мен сананы да пайда болуымен те. Тілді Дниеге келуіні биологиялы алышарттары ретінде жоары жануарларды неше-трлі дене озалыстары мен дыбыс сигналдарын айтуа болады. Алашы тобырда бірігіп а аулау барысында е алдымен “ымдасу тілі”, дене озалыстары арылы адамдар р-трлі хабарларды бір-біріне жеткізеді, сонымен атар, неше-трлі сезім толындары (уаныш, я болмаса, айы, ауыру т.с.с.) оларды аузынан неше-трлі дыбыстарды шыарады. Соында, ебек ралдарын жасауа кшкен кезде, ой мен тіл шынайы тез арынмен дами бастайды.
р халы зіні дниеге келуі мен даму барысында зіне тн тілін алыптастырады. Тілде мыдаан жылдар бойы жасалан мір тжірибелері орытылып, халыты рухани байлыына айналады.
Бгінгі тада жер бетінде 2000-а жуы лтты тілдер бар, біра, адамзат ой рісі бірегей, сондытан да халытар арасында тсіністік пайда болады. Оны негізгі себебі – ой арылы Дниені задылытарыны бейнеленуі. Адамзатты жаалай оршаан орта бір боланнан кейін, ойлау формалары да бір.
Бгінгі тадаы дамыан адамзат неше-трлі тілді жйелерін жасады. рбір ылымны зіні категориялы аппараты бар. ылыми ымдар бір-бірімен те тыыз байланыста болып, сол пнні жйесін райды. Мысалы, биология ылымын “тым уушылы”, “згерушілік пен тратылы”, “ассимиляция мен диссимиляция”, “табии тадау” т.с.с. категорияларсыз кзге елестету ммкін емес. Философия пнін райтын жздеген категорияларды ішінен “материя”, “сана”, “кеістік пен уаыт”, “озалыс”, “даму”, “ терістеу” т.с.с. атап туге болар еді. Жолдаы озалысты ретке келтіретін ережелерді алса, оны тілі - згеше т.с.с.
Біра, алай дегенде де, барлы ылым, нер мен ндірістегі жасанды тілдер тек халыты тілді негізінде ана мір сре алады. Егер лтты тілді кркемдеп лкен аашты діі ретінде крсетсек, онда баса жасанды тілдер – оны бтатарын райды. Ал бтатарда сіп тран жапыратар – сол саланы райтын ымдар болып табылады.
з туелсіздігін алан аза елінде азіргі уаытта ана тілімізді дамытуа кп кіл блінуде. Соны бір кішкентай айаы ретінде осы оулыты алса та боланы. Ана тілі – зор рухани байлы. М.Хайдеггер айтандай “тіл – болмысты йі”. Ал оны ріптесі Г.Гадамерге келер болса, ол “тіл дегеніміз алдын-ала тсіндірілген Дние”,- деген тере ой тастаан екен. Олай болса, тек ана тілін тере игеру арылы ана адам з лтына тн дниесезім мен абылдау, кзарасты з бойында алыптастыра алады.
зімізді лы бабамыз А.Байтрсынлы айтып кеткендей, “Тілді мыры за. Оны жолы жылдап емес, жз жылдап емес, мы жылдап саналады.”. Осы мыдаан жылдар шеберіндегі алыптасан ана тіліміздегі інжу-маржанды аса ыптылыпен зерттеу, оны талай-талай ашылмаан сырларын халыа жеткізу, сонымен атар, оны жаа мір талаптарымен штастыру – бгінгі тадаы е зекті мселелерге жатады.
Бір дуір екіншіге ауысан жадайда жаа мдени ахуал дниеге келіп, брыны кзарасты, ндылытарды сына алан жаа саяси, моральды, эстетикалы т.с.с. идеялар пайда болады. Біра, сонымен атар, рашанда белгілі-бір траты ой-ріс ала бермек. Ол – тіл жне оны крт згерту ешкімні де олынан келмейді. Тілдегі алыптасан мдениет лгілері рпатан-рпаа тіп, оларды мір салтына, іс-рекетіне, ой-рісіне з ыпалын тигізіп, адамдарды зара арым-атынасына лкен сер етеді. Сонымен атар, тіл де, баса леуметтік былыстар сияты, не бойы згерісте, дамуда. Тілді тазарту, тарихи мыт алан сздерді мірге айта егізу, жаа сздерді тудыру – бларды брі де керек нрселер. Бл жаынан алып араанда біршама жмыстарды беті айтарылан трізді.
Сонымен атар, бл салада да асыра сілтеушілік жо емес сияты. сіресе, бгінгі тада, аза елі бкіл Дниежзілік ауымдастыпен тыыз экономикалы, саяси жне мдени арым-атынаса тсіп жатан кезде, кп лттарды сздіктеріне кеінен еген сздерді алып тастап оларды "жаарту" бізді тілімізді жаартар ма екен, я болмаса, баса ауымдастытардан алыстатар ма екен? Біріншіден грі екінші аиата жаын ба деп ойлаймыз.
Мысалы, "цивилизация" деген бкіл жер шарына ке тараан ымны орнына "ркениет" деген сз енгіздік. Ал, оларды мазмндары бір-біріне сйкес келмейді. "Цивилизация" ымы негізінен аланда оамны затты, материалды дегейін крсететін ым болса, "ркениет" (тбірі – ниет) адамны, оамны рухани мірін бейнелейтін, "мдениет" деген ыма жаын сз. Соы жылдары "тексті" - "мтінге" (тркі емес араб сзіне ауыстыранда не пайда тапты?), "классты" – "сыныпа", "архивті" – "мраата" т.с.с. ауыстырды. Біз мндай "тазартуларды" пайдасынан грі зияны кп болмас па екен деген кдіктеміз.
Дегенмен де, аза тіліні арнасы бгінгі тада кееюде. рине, оны толыанды мемлекеттік тіл дрежесіне жеткізу шін біршама уаыт керек. Ол шін рбір аза азаматы белсенділік крсетіп, з тілін тере мегеріп, ке трде олдануы ажет. Сонда ана баса халытарды кілдері де аза тіліне деген шынайы бетбрыс жасайтыны сзсіз.
44.Сциентизм мен антисциентизмні айырмашылытарын айындаыз.
ХІХ-асырды соы мен ХХ-асыр дуірді зіндік санасы позитивизмні, экзистенциализмні, марксизмні, герменевтиканы, неотомизмні жне т.б. философиялы ілімдерді пікір таласынан, схбаттасуынан ралан. ралан. азіргі философияда бір-біріне арама-арсы сипаттаы негізгі екі баытты байауа болады. Біріншісі -сциентизм (лат scientia–ылым) болса, екіншісі – ол антисциентизм болып табылады. Ол дегеніміз рационализм мен иррационализм арасындаы атынас, ылыми-техникалы прогреске байланысты арама-арсы кзарастар: сциентизм, яни рационалды–е алдымен жаратылыстануда, ал гуманитарлы салада - психология, логика жне лингвистика секілді ылымдарды жемістерін олдана отырып, аыл-ойа сенім білдіреді. Сциентизм таным теориясында аыл-ойа, оны негізіндегі длелденген білімге сйенсе, ал антисциентизм аыл-ойа жне ылыма сенбейді. Рационализмні ызметі екі сатыдан трады дейді: 1.-ойлау ызметі тжірбиеге сйенеді, яни ойлау дегеніміз–аыла салу, длелдеу;2.-ойды ызметі тжірибеден де жоары.Антисциентизм - иррационалды (аыл жетпейтін) былыстарды мойындап, логикалы тсілді жоа шыарады. ылыми адамды шынайы біліммен амтамасыз ете алмайды, болмысты бтіндігі, зіліссіздігі туралы ымды блшектеп жібереді, сондытан логиканы орнына интуициялы дісті сынады, шындыты тікелей тжірибені кмегінсіз ашуа болады деп есептейді. Осы философияа мына ерекшеліктер тн:
1. азіргі заман философиясы р трлі философиялы мектептерге блінуімен сипатталады. Оларды е белгілілеріне мыналар жатады: герменевтика, экзистенциализм, неопозивитизм, неофрейдизм, неотомизм, персонализм, прагматизм, структурализм, феноменология, антропологиялы философия жне т.б.
2. азіргі заман философиясы рационализмнен бастартып, иррационалды трыдан шыты жне оан танымны негізгі трлер ретінде интуицияны (зердені), сенімді арама-арсы ояды.
3. азіргі заман философиялы жйелеріні кпшілігі антропологиялы сипатта болады.
4. XX-шы жз жылдытаы философияда ылыма деген арама-айшы тсініктер байалды. Сциентизм жне антисциентизм.
5. XX . діни философия одан рі дами тсті. Шындыты діни трыда тсіну рекеттері ылыми дістерден баса з ерекшіліктері болады. Алайда діни арнада да адамзат мдениетіне маызды сер берген крнекті философиялы ілімдер туды.
6. XX . кптеген философиялы мектептер жне аымдар марксизм философиясына арсы трды. йткені, тжірибе жзінде коммунистік ойларды іске асыруа ммкін емес екендігін длелдеу барысында философиялы аымдар-ды кпшілігі сына мтылды. Наыз философиялы мселелерді шешуді орнына арсыластар бір-біріні философиялы концепцияларыны кемшіліктері мен осал жерлерін іздеді. Осыны негізінде идеология ыпалынан табиаттылытан, тіптен ылымнан дербес философиялы жйелерді ру рекеттері кшейді.
45.Сана мен бейсананы диалектикалы бірлігін анытаыз.
“мiр философиясыны² ХХ беделдi аымдарыны бiрi - фрейдизм болып табылады. Негiзiн алаушы Зигмунд Фрейд (1856- 1939 ж.ж.) -австриялы дрiгер, психолог, философ. Негiзгi ебектерi : “ Мен жне Ол², “Тотем мен Табу²т.с.с.
З.Фрейд жйке ауруларын зерттеу мен емдеу жолында адам психикасында бисаналыты зор орын алатынын байайды. Егер одан брын айсыбiр невроз ауруларыны себебiн алымдар сананы шеберiнен iздеген болса, ол оны бисаналытан крiп, жйке ауруларын емдеудi “психоанализ² дiстерiн жасап, бiршама жетiстiктерге жетедi. Бл оан шабыт берiп, ол психоанализдi негiзгi аидаларын бкiл оам мен мдениетке таратып, философия саласында ерекше аымды тудырды.
Сонымен, бисаналыты ашу,оны рылымын, адамны жеке мiрiне, оама тигiзетiн серiн зерттеу - Фрейдтi ылыма егiзген жаалыы болды. Адамны кп ынта-тiлектерi мен iкрлерi бисаналыты трде пайда болады екен. Олар сырта адамды гипноздаан кезде, я болмаса йыдаы адамны тсiнде, байамай айтылып алан сзде, кейбiр дене озалысында т.с.с. крiнiп алады.
З.Фрейдтi ойынша, адамны психикасыны ш дегейi бар: оны ортасында “Ego² (латын сзi,- “Мен² деген мана бередi), яни адамны зiндiк сана-сезiмi орналасан. Екiншi рамдас блiгiн “Super ego² (зiндiк сана-сезiмнен жоары) деп атайды. Оан неше-трлi оамны тла алдына оятын талаптары, леуметтiк нормалар, ке-шешенi бала алдына ойан талаптары мен бйрытары т.с.с. кiредi, ол трбие барысында адамны психикасына енгiзiлiп, соынан оны барлы жрiс-трысын оамны талабына сйкес ретке келтiрiп отыратын iшкi механизм. Адам психикасыны iрге тасы ретiнде е тере жатан жне те кне рамдас блiгi - ол “Libido² (латын сзi,- штарлы, iкр, зауытану,- деген мана бередi), я болмаса оны ысаша “Id² деген екi рiппен бередi. З.Фрейдтi ойынша, оан адамны барлы бисаналы трде тiп жататын психикалы былыстарыны брi де кiредi. Олара инстинктер, кгiрт сезiмдер мен тйсiктер, ындын-тiлектер т.с.с. жатады. Бисаналыты зегiне З.Фрейд жыныс кш-уатын (сексуалды энергия) жатызады. Ол бкiл адамны психикалы жан-дниесiне зiнi ыпалын тигiзiп, адамны “здiгiн², ерекшелiгiн райды.
З.Фрейдтi ойынша, егер адам психикасыны е тере абаты лззат алуа тырысса, сана, керiсiнше, сырты дниеге, жаалай ортаа бейiмделуге асыады. Осы себептi сана мен бисаналыты арасында рдайым айшылы пайда болады. Егер трбие барысында адамны жан-дниесiне егiзiлген леуметтiк нормаларды талаптары те кштi болса (Super ego), онда лззат алуа баытталан жыныс кш-уаты сырта шыа алмай, бiр жаынан адамды невроз ауруларыны трлерiне келсе, екiншi жаынан, ол белгiлi бiр жадайда сублимацияланып (sublimatio,-латын сзi, - “биiкке ктеремiн²,- деген мана бередi) , яни жыныс энергиясы мдени шыармашылыа айналып, тла лкен рухани туындыларды дниеге келуi ммкiн.
Жре келе, З.Фрейд бисаналыты шеберiнен екi негiзгi инстинктердi блiп алады. Олар - “мiр инстинктi² - эрос, “лiм инстинктi² - танатос. Егер эрос инстинктi мiрге деген сйiспеншiлiктi, достыты, iкрдi тудырса, танатос - адамды лiмге арай итерiп, оны агрессивтiк, анiшерлiк, иратуа деген марлыын, адамдарды орлауа баытталан iс-рекетiн тудыруы ммкiн.
Дегенмен, З.Фрейд бисаналыты кш-уаты андай зор боланымен, адам оларды ауыздытап, саналы трде басара алады деп есептедi. гiме адамды аладататын бисаналы былыстарды сананы жарыына шыарып, оларды з еркiе кндiруге ммкiндiк алуда болса керек.
оам мiрiнде адамны кгiрт инстинктерiн ауыздытайтын ралы бар. Ол - мдениет. Мдениеттi ндылытары арылы адамдар зiнi табиатпен, з-здерiмен арым-атынасын ретке келтiрiп, деструктивтi кнгiрт инстинктерiн шектеп ыыстырады. Бiра, ыыстырылан кгiрт кштер ешашанда млде жойылмайды, олар орлана келе, отын-отын брырап шыып неше-трлi баытсыздыа келедi. З.Фрейдтi айтуына араанда, жынысты марту мен атыгездiк, мейiрiмсiздiк бiр-бiрiмен те тыыз байланысты. Сонымен, екi негiзгi инстинктер рдайым бiр-бiрiмен кресте болып, мдениеттi дамуыны негiзгi баыттарын анытайды.
Сонымен, бисаналыты екi негiзгi инстинктiн мойындау, бiр жаынан, шыармашылы жолмен дниенi айта ру, екiншi жаынан, жасалан мдениетке арсы шыу, ирату - З.Фрейдтi iзiн уан алымдарды ебектерiнде неше-трлi айшылытарды тудырды. Оларды кбiн З.Фрейдтi бисаналыты зегiн жыныс энергиясына тееуi анааттандырмайды.
Карл Густав Юнг (1875-1966 ж.ж.)басында з стазыны кзарасында боланмен, жре келе бисаналыты басаша тсiне бастайды. Ауруларды крген тстерiн сараптай келе, ол онда халытарды тарихи аыз-гiмелерiндегi кеiпкерлердi бейнелерiн байайды. Олай болса, адамны жеке басыны бисаналыынан баса, одан да тере “жымды бисаналы² формаларыны бар екенiн байайды. Егер жеке адамны бисаналы формалары сол адамны тжiрибесiнен шыан неше-трлi психикалы, уаытында мытылып, я болмаса ыыстырылан тебiренiстерден тратын болса, “жымды бисаналы²- бкiладамзатты тжiрибенi амтиды. Онда мыдаан жылдардаы жиналан адамзат тжiрибесiн, сонымен атар, адама дейiнгi жануарлы “жасырылан iздердi² байауа болады. Оларды кбiн халытарды мифологиясы, аыз-хикаялары, дiни сенiмдiктерiндегi бiр-бiрiне сайтын батырлар, дана асаалдар, Жер-ана, перiлер т.с.с. кркем бейнелерден байауа болады. Отын-отын бл бейнелер адамны тсiне келедi. Оларды брiн К.Юнг “архетиптер² деген ыммен бередi. Оларды натылы мазмны жо символикалы бейнелер, тiрi тла зiнi мiр шеберiнде алан тжiрибесiн сол символдара толтырып, з тлалы асиеттерiн алыптастырады.
Архетиптер халыты дет-рыптары арылы рпатан-рпаа берiлiп отырады. Сонымен атар, оларды кбi тiптi тым уу механизмдерi арылы созылып, дет-рыптар жойылып кеткеннi зiнде де мiрде айталана берiледi.
Егер З.Фрейд пен К.Юнг жеке адамны психикасын, оны адамны жрiс-трысына тигiзетiн ыпалын зерттеген болса, онда А.Адлер (1870-1937 ж.ж.), К.Хорни (1888-1959 ж.ж.), Э.Фромм (1900-1980 ж.ж.)фрейдизмнi негiзгi идеяларына сйене отырып, оам мiрiн зерттеуге тырысты.
А.Адлер фрейдизм iлiмiне “компенсация(толытыру) ымын кiргiзедi. айсыбiр адамны психикасында зiнi дене кемшiлiктерiн сезiнудi негiзiнде “зiне деген сенiмсiздiк² бишаралы сезiм пайда болады. Тла оны аттап ту жолында зiнi барлы шыармашылы ммкiндiктерiн сырта шыаруа тырысады. Осы адамны з-зiн мiрде наыз болуа итерген iс-рекетiн А.Адлер компенсация дейдi. Ал адам осы жолда “компенсациядан да стем² iс-рекет жасаса, онда ол лылы дрежесiне ктерiлуi ммкiн (мысалы, Наполеонны денесiнi кiшiлiгi, Гитлердi аяын сылтып басуы т.с.с. - оларды дене кемшiлiктерiн лы iстер арылы компенсациялау рекетiн тудырды деген пiкiр дебиетте бар).
К.Хорни тланы дамуыны екi жолын крсетедi - ол норма мен паталогия. Бiрiншi жолда адам з табии дарындарын зiнi абiлеттерiне айналдырып, оларды дамытуа тырысады. Екiншiде адамны мiнез-лында терiс згерiстер орланып невроз ауруына келедi. К.Хорни оны леуметтiк себептермен (“ауру² оамны салдарлары) генетикалы (зара тлалы жне ке-шеше мен бала арасындаы терiс арым-атынастарды алыптасуы) жне “мндiк² (тланы з ммкiншiлiктерiн iске асыру жолында жалан жола тсiп кетуi) згерiстермен штастырады.
Неофрейдизмнi лы кiлi есебiнде американ философы Эрих Фроммды айтуа болады. Оны ойынша, тланы ешандай туа бiткен психикалы асиеттерi жо. Тланы барлы психикалы згерiстерi мен мiрдегi крiнiстерi оны оам мiрiндегi атынастара тередеу дегейiмен байланысты. азiргi оамдаы атынастар “машиналанан², “компьютерленген² т.с.с. трде боландытан, ол адамны шынайы мнiн “жаттандырып² оны неше-трлi невроз ауруларына келедi. азiргi оам адамны осы дниедегi “болуыны² орнына оан “алуды² сынады. Сол себептi ол тланы “жинаушылы² , “нарыты², “енжарлы² т.с.с. мiнез-лын тудырады. Тланы жаттануыны е айын крiнiстерi - ол адамны ерiктiктен бас тартып ашуы, нашаорлыты, iшiмдiктi жолына тсiп батуы, ылмысты т.с.с. Ал осы крсетiлген кемшiлiктердi тудыран “ауру² оамды алайша “емдеуге² болады? Э.Фроммны ойынша, ол шiн е бiрiншi ажет нрсе - “гуманистiк жоспарлауды² оама егiзу, дниедегi байлыты жинау, орлау, алу психологиясынан бас тарту, оамды басару жйесiндегi алыптасып алан шен иелерiнi жаттанан басару формаларыны орнына “гуманистiк басару² жйесiн егiзу, соны арасында арапайым адамдарды леуметтiк мiрге деген ынтасын ояту, дниеде болуа баытталан ндылытар жйесiн тудыру т.с.с. ажеттiктердi крсетедi. рине, лы философты бл ойлары тпелi кезедi з басынан ткiзiп жатан бiздi оама аса ажет ойландыратын нрселер.
Сонымен атар, Э.Фромм адамны мiр сру диалектикасына тоталып, оны ешашанда жойылмайтын трагедиялы жаын да крсетедi. Бiрiншiден, адам бл мiрге зi сранып келмейдi - ол белгiлi бiр кездейсоты жерде, уаытта дниеге келiп, алашы сатыдан мiрiнi соына шейiн “мiр мен лiмнi екi ортасында² болып iс-рекет етедi. Екiншiден, осындай шектелген мiрдi шеберiнде адам зiнi бойындаы барлы дарындарын iске асырып, алдына ойан мiрлiк масат-мраттарын орындап лгiрмейд i, сондытан оларды кбi, аза дниесезiмiндегi терминдермен айтса, “жалан, жеткiзбейтiн арман² болып ала бередi. Э.Фроммны бл ойлары бiздi фрейдизмнi шеберiнен шыарып экзистенциализм философиясына ткiзiп жiбередi.
46.азіргі заманы ркениет мселелерін шешудегі ылым мен техниканы рлін баалаыз.
ХХ . басында ылымны олдану аясыны кеейуі жаа технологияны игеріп нерксіпті елдерде мір сретін миллиондаан адамдарды тіршілігіні згеруіне жне оларды жаа экономикалы жйеге біріктіруге алып келді. лемдегі елдерді ылыми байланыстарыны аясы кеейіп, лемдік ылыми бірттасты пайда болды. Осы алыптасан лемдік ылыми бірттасты, бкіл дниежзілік экономикалы бірігуді алы бастамасы болды. Бл дерісті кріністеріні бірі ретінде алдыы атарлы дамыан елдерде жне ртрлі континенттердегі лтаралы бірлестіктерде бірыай йымдастырушылы мдениетіні трлерімен жмыс жргізе бастады. Табиата техногендік атынас – рухани анааттану ралы ретінде емес, айта ндірістік ажеттіліктерге тікелей баытталуы ХХ . бірінші жартысындаы еуропалы мдениет дамуыны басты крінісі болды. ылыма озы технологиялы табыстары мен жетістігіне сйенген дниежзілік нерксіпті арынды дамуы, адама лемді сезінуді оптимистік трі, табиатты игерудегі абылеті мен ммкіндіктеріні мол екендігіне сенімі артып, соан тн сипаттарды туындауына ызмет етті. Адам з болмысыны аламат арыштылыын сезінді. Біра ХХ ., европалы мдениетке біртіндеп енген техногендік ркениет зімен бірге адамзат оамына жаымсыз дадарысын да ала келді. Бгінгі кні лемдік мдениетті тадырына екі кзарас – оптимистік жне писсимистік пікірлер алыптасан. Алашыларыны сендіруінше лемдік мдениет дрыс жолмен даму стінде, келешекті ылым мен техниканы дамуы, апаратты ралдарды жетілуі рационалды йымдасан экономиканы суімен байланыстырып, батыс мдениетіні архиптік ндылытары батысты мір сру тртібі е дрысы деп есептеледі. Сонымен бірге, ХХ . басында антропоцентризмні дадарысы да басталды деуге болады. Орысты ойшыл-философтары (Н.А.Бердяев, Е.Н.Тругецкой, С.Л.Франк т.б.) айтуынша индивидуализм, оамны атомдануы, мір таламыны тотаусыз суі, соан сай жоары технологияа негізделген нерксіпті арынды дамуы, трылыты халы саны мен ттынушы ажеттілікті шексіз суі, рухани мірді бседеп, сенімсіздікті пайда болуы – адам міріні сипатын, оны стилін згертіп, табиат ыраынан айырып, индустриалды-капиталистік жйені алыптасуына алып келді. Ал, мдениеттер арасындаы кзарасты згеруі, ртрлі сйкессіздікті туындауы, Ф.Ницше айтандай, «барлы ндылытарды айта баалау» айта арауа тура келіп, ол азір те трпайы трде жзеге асуда. Машиналар мен техниканы арынды дамуы жне оларды адамзата билігі тарихта екі дниежзілік соысты болуын, леуметтік капитализмні ерекше дамып, ашаршылы пен ла естімеген ауруларды, атомды атерді, крделі экологиялы жне антропологиялы дадарыстарды, адамгершілік пен моралды жалпы руханилыты дадарысын тудырды. азіргі заманы кптеген ойшылдар М.Хайдеггер, К.Ясперс, Л.Мэмфорд жне т.б. мдениет пен ркениетті дадарысын озы техника мен жоары технологияны орынсыз олданумен байланыстырады. Ресейлік алым В.А.Лекторскийді пікірінше «Дамуды біржаты технологиялы, технократты ізбен сипатталатын азіргі мдени ахуалда толыанды гуманитарлы білімі жо адам тла ретінде жеткіліксіз жне сыаржаты болып табылады. Ал е бастысы ол – догматты болады» деп крсетті. XX асырды басында антропоцентризм – адамны дниедегі ерекше орны, адамны табиата, оршаан ортаа стемдігін орнату жайлы ілімні іске асуында дадарысты былыстар айындала тсті. айта рлеу дуірінде басталып, з заманында оамды дамуды е негізгі масаттарыны бірі болып саналан бл кзарас, бізді заманымызда адамзат леміне зге орынсыз зиянды жадайларды оса тудырды деуге болады. Адам оамда рі жасампаз жасаушы, рі таландаушы ролін атарып отыр. Антропоцентризм аидаларына ойланбай жгіну болашата адам мен дние арасындаы дадарысты шиеленістіріп, тіпті жалпы адамзат леміні жойылып кетуіне атер тнді. Брыны гуманизм жетістіктеріні дадарыса, кйзеліске шыраандыын айта келіп Н.А.Бердяев адам мен оршаан орта арасына арама-арсылы антропоцентризм кзарасына адамны табиата стемдік орнатуындаы менменшіл, озбырлы асиеттеріне алып келгенін атап крсеткен. Адамдарды барлы мселелерді шешуде алдымен мдени, рухани ндылытар труын ойлауа тиіс екендігіне мн береді. Ал адам мен оам арасындаы шиеленіс идеясын длелдеп, толыыра анализ жасаан неофрейдизм баытыны негізін алаан Э.Фромм зіні психоанализ тсініктмесінде азіргі адамны жаымсыз агрессиялы асиеттерін – ирату, таландау іс-рекеттерін крсетіп, оларды з мірін рбандыа шалу сияты жне баса да жат ылытара мінездеме берген. Адамзат тарихындаы ткен кезедерге араанда ХХ асырда осы жадайлар баралы былыса айналды. азіргі адамны «кнсі» те кп, айтайы, адам табиата дшпан, оршаан ортаа зорлы-зомбылы, руханиятсызды, ке масштабты скери атыыстар т.б. жатызады. Бдан тылу шін Э.Фромм адам міріні мн маынасы, моральды жне этикалы нормаларына сйеніп, адам алай мір сру керек, ол шін не істеуі керек деген мселелерге тоталып, рбір адам оны зіні ішкі асиеттерінен іздеуді жне оны дамытуды сынады. Адамны гуманистік баыттаы шекті ммкіндіктерін дамытуа шынайы мір сруді діс-тсілдерін игеруге ыпал жасау ажеттігіне мн береді. Осы заманда, азіргі адам табии адамзаттан айтарлытай згеріске шырады деуге болады. Бл згерістер оны тек леуметтік мінездемесіне ана емес, биологиялы сапасына да сер берді. азіргі адамдаы осындай згерістер мірдегі зады процестерге байланысты, ол постиндустриалды ркениетіні басталуына (ылыми-технологиялы оам) соан сйкес ноосфералы мдениетті алыптасуына кеп саяды. ылыми-техникалы прогрессті адамны ой-рісіне тигізетін ыпалы жне сері те жоары. Техникалы машиналар мен ндіріс технологиясыны арынды дамуыны нтижесінде аырындап «табии» (биосфералы) адам згере бастады. Алашыда эволюциялы табии дамуда мыдаан жыл адама олайлы орта боландыы белгілі. азір жадай басаша. Енді баяу тетін табии уаытты орнына, динамикалы леуметтік мір келді. Техника сті, нерксіп дамыды. Халы лкен алалара шоырлана бастады. Осыны салдарынан адамны тратын табии ортасы міндетті трде жасанды ортаа жол бере бастады. Адамзат тарихында техникалы дуір басталды. Н.А.Бердяев зіні «Адам жне машина» атты жазбасында осы дуірді мдениетті тоза бастауы, йткені материалды зат адамнан жоары трады деген болатын. Дниені техникализациялау дегеніміз ол тіршілікке аяушылы жо дегенді білдіреді, йткені ол – адам баласына жат былыс. Н.А.Бердяевты айтуынша, техникалы дние зіні белгілі бір жоары даму сатысында, зін жасаан адама арсы шыады да оан ешашан баынбайды деген болатын. Оны ойынша техника тн мен рухты жне ртрлі тарихи кезедерді айырып, бір-біріне арама-арсы оятындыында. Ол адама лшеусіз діретті кш сезімін беріп, оны сырты дниені экспансиялауа итермелейді. Осы тста адамны табиаты жне рухани мірі, кіл-кйі заымданады деп крсеткен болатын. Осы мірдегі азіргі адамны болмысын сипаттай келе неміс философы К.Ясперс жазан «индустриала дейінгі» техникалы дуірге дейін адам зін аспан-кк жне жермен біргемін деген сезімде боландыын айтан. Бл – айталанбас мір, «табии» адамны дниесі. Ал азіргі жадайда бірттас ортаны экологиялы згеріске шырауы нтижесінде адам брыны з табии тамырларын жоалтандай лсізденеді. Осы жадайдан алай шыуа болады? Ясперсті пікірінше, бл – азіргі жадайдаы адамзатты негізгі мселесі. Ясперсті айтуынша, «табии емес» адам дниесіндегі «ноосфералы» адам з міріні иесі емес. Ол табиата раымсыз алып механизмні бір блшегі болып табылады. Адам техногендік оамны бір блшегі ретінде ртрлі ызметтерге, жаа техникалы мамандытар ызметіне сатанан, біра іскерлік абілеті бар жне ереже бойынша іс-рекет жасауа мтылатын жан. Оны мірін бара жне дыретті мемлекеттік аппарат билеп (адаалап), еркін таптап, оны мір сру еркіндігінен айырады, бл былысты баытын згертуге шамасы болмайды деген орытындыа келеді. Ол жаа алыптасан техногендік лем табии адамды дадарыса келеді. алымдарды зерттеуі барысында, азіргі адамны зі техникалы рылым немесе машинаа састыын айтады. зіні іс-рекеттерінде, мір салтындаы рекетін зі сезінбей, техногендік ортаны олдану іс рекет аясыны даму задылытарыны исынын зіні ойына келтіреді, соны ыпалында болады. Технологиялы адам е жоары махаббат сезімі, айыру жне баса адам сезімдеріні жотыымен белгіленеді, оларды орнына робот - техника жасайтындай кнделікті орындайтын жмыстара блінеді. Робота сас адам бадарлама бойынша немесе баса адамны еркі бойынша жмыс істейді. Оны рухани міріні орнына автоматикалы реакция келіп, оны кзарасы техноцизм, ал масаты жасанды комфорт, мірі жасанды организмге сас болады. Техника рісі адамды, оны негізгі табии ызметі еркін ебектен, белсенді рекет пен адамдар арасындаы зара рухани арым-атынасынан айырады. Адамдарды ой-пікірлері біртіндеп техникалы машиналарды ойлау дегейімен ауысып жатанын байайды. Э.Фромм зіні «Революция міті» атты кітабында бізді уаытымызда безіп жрген елес туралы жазып кеткен. Бл – бтін механизациаланан оамны елесі. Оны масаты – материалды игіліктерді жне соы ылыми-техникалы жаалыа негізделген нерксіп ндіріс жйесін ашу жне оны компьютерлік басару мен баылау. Бны «алыптасуы мен дамуында» - деп пайымдайды алым, адам – материалды, жеткілікті жне зіне те риза, дегенмен де, ол инертті, мірсіз (мірі жо) жне адами сезімнен тпкілікті тгел жрдай етіп, жаппай біртіндеп машинаа айналатындыына кіл бледі. Техногендік оамны жеісінен кейін, ойланушы тла «аза» болып, енді ол бастапы табии «биосфералы» тла бола алмайды. Осы тста сана-сезімдері психологиялы жне т.б. техникалы ралдармен баылауа алынуы да ммкін. оамды пікір болса, тарматалан баралы апарат ралдарыны кмегі арылы манипуляцияа тседі. Болаша оамны е ауіпті белгілеріні бірі – адам сана-сезіміні баылауа алынуы. Ол кркем дебиеттерде жазушы-фантасттарды пікірінде болашаты болжау ретінде крініс тапты. Э.Фромм:«бріміз жігерсізбіз, азіргі адам з-зіне баылауын жоалтан, оны орнына ойлау, сана-сезім ызметтерін электронды машиналар жасауда. Ондай адамда ндіріс пен ттынудан баса масаты, мдде, арманы жо» деп крсетеді. Адамны осындай озы технологияларды лы болып алуы, адам біржолата, бірыай материалды игіліктерді кп ндіруге жне соан ажетті жаа техника мен технологияны игеруге кірісті деп пайымдайды алым. орытындылай келе, адам зімен де оршаан мірмен де байланысын жоалтан. Дінні гуманды аидаларынан да жрдай болып, зіні тере эмоционалды сезімдерінен айрылады. зі жасаан техникалы машина, діретті кшке айналып, адамны зін сана-сезімін басара бастады, осыны салдары адамгершіліксіз, гуманизацияланбаан оам пайда болды деген писсимистик орытынды жасайды. Э.Фромм жеке мселе ретінде техниканы адамны леуметтік мінезіне тигізер серін де атап ткен. Оны ойынша, техника лемге, адама, «некрофилия» былыстарды жасанды заттара деген штарлыыны артуы (автомобиль, компьютер, ялы телефон баса да соы лгідегі техникалы аппараттар) ХХ асырда адамдарды жаа трін пайда етеді. азіргі адам – бл нарыты адам. Бл адама, Э.Фроммны ойынша, барша дние сауда-сатты объектісіне айналан. Барлыы саудаа тседі, сатылатын тек ана материалды заттар емес, адамны зі де, оны табии кш-жігері, шымырлыы, білімі, іскерлігі, пікірі, сезімі тіпті клкісі де сауда есебінде болады. зге адам, баса адама байлыа, билікке жету шін немесе баса бір масата жету ралы ретінде абылданады.