Жаандану рдісі шеберіндегі зекті мселелер
Е бірінші орында ядролы соыс ару-жараты жетілуі мен халыаралы баылауды шеберінен шыып кетуі жатыр. Брыннан келе жатан ядролы аруы бар бес мемлекетке бгінгі тада нді, Пкістан, Отстік Африка, Израиль сияты елдер осылды. Біршама елдер ядролы технологияны игеру стінде (Иран, Солтстік Корея). гімені иындыы- бл осылан жаа елдер халыаралы шиеленістер аймаында орналасан. 2001ж. нді мен Пкістан арасындаы атыыстар сол елдерді мемлекет айраткерлеріні "ядролы аруды олдануымыз ммкін" деген жантршігерлік орытуымен аяталанын білеміз. Бл проблеманы шешуді негізгі жолы – барлы ядролы елдерді (соны ішінде ешкімге де артышылы жасамай) халыаралы баылау негізінде жаппай арусыздандыру болма. Атомны кш-уаты тек АЭС-терді салу арылы бейбіт жола ойылуы керек. кінішке орай, ядролы мемлекеттерді "зімшіл пиылы" бл мселені зілді-кесілді шешуге кедергі жасауда. Алайда, бл мселе ертелі-кеш шешілмейінше, бкіл адамзат стіндегі "ядролы дамокл ылышы" сол рейінде тра бермек.
Екінші лкен мселе – бгінгі алыптасан тндік-сезімдік мір баыт негізінде тойымсызды, табии ресурстарды лшемсіз пайдалану, жаалай ортаны ластау – адамзатты болаша экологиялы апата келу ммкіндігі. Біз бл мселені толыыра арнаулы тарапта талдаан болатынбыз (араыз: осы кітап, 31-38 б.б.).
шінші – демографиялы мселелер, яни, жер бетіндегі халыты тым тез арынмен суі. Егер соы мыжылдыта жер бетіндегі халыты саны 15 рет ссе, оны бірінші рет екі есеге суі 700 жылда болса, соысы – 40 жылда (егер 1956 ж. жер бетінде 2,8 млрд халы мір срсе, 2004 ж. –6,3 млрд.). рине, бл деректер лкен ойа алдырады. Бл сімні 9/10 даму барысындаы елдерге жатады. Сонымен атар, дамыан елдердегі халыты рылымын алар болса, онда крілерді саны сіп (жасы жадайдаы мір затыына байланысты), сонымен атар туу дегейі тым тмендеп кеткен. Сондытан, ол елдерде халыты суі тгіл, оны ескі дегейде сатау лкен мселеге айналуда.
Демографтарды болжауынша, алдаы уаытта нді халыны саны ытайлытардан да грі сіп, ал Африкада халыты саны 1,5 млрд. дейін жетуі ммкін. Халы тез сіп жатан даму стіндегі елдердегі ндіргіш кштерді тмендігі, ауыл шаруашылыы німділігі, трындарды жалпы мдени дегейі, білім беру саласы – брі де сын ктермейтін жадайда. Мндай ауал брыннан келе жатан мір салтын стау, бала тууа шек оймау детімен байланысты екені айдан аны. Сондытан, бл рдіс таяу арада бседейді деу артыыра болар. Дегенмен де, ытай еліндегі соы 15 жыл шамасында жргізілген демографиялы саясат з кшін крсетті. Ертелі-кеш баса елдер де сондай саясата кшуі ммкін.
Жаандану рдісі "Солтстік пен Отстік" проблемасын тудырды. Бл тртінші мселе. Жалпылай келе, экватордан жоары орналасан елдерді даму арыны мен мір сру дегейі тмен жатан елдерден грі анарлым биік. Егер де дамыан елдерде тойымсызды жолына тскен "алтын млрд." трып жатса, жер бетінде осы кнге дейін таы 1 млрд. жуы адам, баса ажеттіктерді теуді айтпаанны зінде, кнбе-кн азы-тлікке жарымай отыр, ал 75 млн. аштыты зардабынан жыл сайын дниеден кетеді. Бл дамыан елдер мен дамып келе жатан елдерді арасындаы айшылыты суімен тыыз байланысты. Бгінгі тада дамып келе жатан елдер дамыан елдерге 1 трлн. доллардан арты берешекті!!! Олар оны теу тгіл, оны сіміні зін тлеуге иналады. Сондытан да, Кубаны ксемі Ф.Кастро Б-ны мінбесінен осы борышты сызып тастауа шаырды. Алайда, дамыан елдер ондай шараа барар емес. Ал мндай жадайды ршуі кедей елдерді наразылыын тудырып, неше-трлі экстремистік озалыстара дем береді.
рине, дамыан елдер олара кмек жасаандай болады. Жылына, шамасымен 50 млрд. долллара жуы аржы блінеді (салыстырыыз: 2003-2004 ж.ж. АШ бір ана Ирактаы соыса 200млрд. арты аражат жмсады). ткен асырды екінші жартысында дамыан елдер "кмек" ретінде ауыр да кір ндіріс салаларыны біршамасын дамып келе жатан мемлекеттерге аударды. Нтижесінде, олар ш тыса ие болды: з елдеріні экологиясын дрыстады, екіншіден, арзан жмыс кшін пайдаланып, табыстарын сірді, шіншіден, ол елдерді шикізаттарын пайдаланды. Дегенмен де, ол кезде дамыан елдер мен дамып келе жатандарды арасындаы айырмашылы бірте-бірте ысарады деген міт болатын-ды. ХХ. 70-80ж.ж. бл айырмашылы, керісінше, крт се бастады. йткен себебі, біршама дамып келе жатан елдер жаа компьютерлік бадарламаа негізделген технологияларды игеруге халыты жалпы біліміні тмендігінен ол жеткізе алмады. алымдарды есебі бойынша, кейбір елдер дамыан мемлекеттерден 150 есеге дейін алып ойыпты!!! Егер де, шикізата бай елдер табии байлытарын сатып кн крсе, жо елдер – дниежзілік сауда рдісіні шетіне ысырылып, айыршылыты ауыр зардабын круде. Сонымен, рметті оырман, халыаралы терроризм мен экстремизмні негізгі айнар кзі Ислам дінінде емес, дамып келе жатан елдерді аянышты леуметтік-экономикалы жадайында екенін тсінген боларсыздар.
Енді бесінші мселеге келер болса, жоарыда крсетілгендей, халыты білім дегейін ктермей, бгінгі технологияларды игеру ммкін емес. Адам тіпті ріптерді танып, ои аланны зінде де "функционалды надандыта" болуы ммкін. Яни, ол компьютерлік технологияларды игеріп, жмыс істей алмайды. Олай болса, білім беру мселесі де жаандану рдісіні негізгі проблемаларыны біріне айналып отыр. Екінші жаынан, наданды демографиялы мселені шешуге де кедергі тудыратыны белгілі. Дниежзілік практика "жан-яны жоспарлау" тек сауатты, салауатты да білімі жоары елдерде ана іске асатынын крсетеді.
Алтыншыдан, соы кезде алымдар жаандану рдісіні негізгі проблемалары ретінде денсаулыты сатау мселесін атауда. йткені, бгінгі тада адамзатты жаалай ортаны тбегейлі згертуі мен адамдарды денсаулыы тмендеуіні арасындаы байланысты анытап отыр. Оны кусі ретінде жрек, бйрек, бауыр, мрыннан ан кету, СПИД, рак т.с.с. "цивилизация ауруларын" келтіруге болады. Егер де, дамыан елдердегі ауруларды кбі таматы кп ішу, аз озалыста болу, шылым шегу, тндік-сезімдік мір баытын стаудаы жолда байлыты сіремін деп жйкені тоздыру т.с.с. себептерден болса, дамып келе жатан елдерде жаалай ортаны ластануы, баспана иындыы, ішетін ас-су сапасыны тмендігі туберкулез, трахома, малярия т.с.с. "леуметтік ауруларды" тудырады. Жаандану рдісі миллиондаан адамдарды бір елден екіншіге, бір континенттен келесіге миграция жасауына келіп жатыр. Сондытан, жпалы аурулар бкіл Дниеге кеінен тарап адамзатты рейін туызуда…
Жаандану мселелерін шешу жолдарын зерттеуде негізінен екі баыт алыптасты. Олар: технооптимизм (болаша жарын) жне технопессимизм (болаша асіретті).
Технооптитмистік кзарастар з мресіне ХХ. 60 жж. жетті. Ол кезде ылыми-техникалы революция (ТР) жетістіктерін кеінен ндірісте пайдалану арын алан болатын. Дж.Гелбрайт, Р.Арон т.б. алымдар ылым мен техниканы дамуы "баралы нарыты" тудырып болашата Жер бетіндегі барлы халытара тамаша мір келеді деген ой тастады. 80ж.ж. Д.Бэлл, Ж.Фурастье, А.Тофлер сияты алымдар "ылымны негізгі ндіргіш кшке" айналуына байланысты барлы жер бетінде орланан мселелерді компьютерлік технологияларды мірге егізу арылы шешуге болатынын айтты. Алайда, жаын арада-а, ТР-ді теріс салдарлары да айындала басталды. Кп елдер экологиялы дадарыса шырады. Шикізат орлары шексіз еместігі анытала басталды. Дамыан елдер мен артта алан елдерді арасында айшылы се бастады т.с.с. рине, бл теріс згерістер технопессимистік кзарастарды тудырды.
Технопессимизм (Г.Маркузе, К.Лоренц, Д.Гудмен т.б.) азіргі оам адамдарды ылым мен техниканы лына айналдырады,- деген пікір айтты. К.Лоренц ТР адамдарды мыдаан жылдар бойы бейімделген табии жаалай ортадан жлып алып "тастан жасалан джунглиге" амады. Кейбір адамдар жылдар бойы табиата шыа алмайды. Автоматтар адамдарды ауыр ара жмыстан босатанмен, оны жйкесін анарлым тез тоздырады. иындыы жо жеіл мір адамны кшті сезімдерін, мірге деген жігерін лсіретіп, зерігуе келеді. Іші пысан адам не істерін білмей, з міріне анааттанбай, нашамен уестене бастайды…
Технопессимистер тндк-сезімдік мір бадарламасынан бас тарту, тойымсызды пиылды жою, анаата келу мселелерін ктерді.
Батыста, Рим аласында 1968ж. крнекті алымдар "Рим клубын" рып, адамзат алдында тран орасан-зор иын мселелерді зерттеуге кірісті. Нтижесінде, "жарылан бомбадай" дниежзілік ауыма серін тигізген "суді шегі" (The Lіmіt of Growth) деген баяндама 1972ж. дниеге келді. Бл баяндамада Табиат байлытарыны шектелгені жнінде, рі арай жаа ндіріс кешендерін салу экологиялы тедікті жойып, адамзатты апата келу ммкіндігі баса айтылды. Осы клубты бірінші президенті А.Печчеи адамзата е керекті нрсе – руханияттылы, сірсесе – адамгершілік. Тек сонда ана орланан мселелерді шешуге болады деген пікірге келеді. Орысты лы алымы Н.Моисеев "ХХ. адамзата ескерту жасады. Егер ХХ1 . ол оан мойын спаса, рып кетуі ммкін",- деген ой тастайды.
рине, бгінгі тадаы лы алымдар аладауыны тере себептері бар. Уаытында аылшын ойшылы лорд Честертон айтандай, байлы адамды аздыртады. кінішке орай, материалды байлыты суі, кп жадайда, соншалыты рухани рлеуге келмейді. Керісінше, рухани лдырау байалады. Оны бгінгі тадаы з мірімізден-а кріп жатырмыз. Бл айшылыты жою адамзатты олынан келер ме екен? -Болаша мір оны крсетер деген ойдамыз.
48.азіргі заман философиясындаы апаратты оам ымын талдаыз.
Бгінгі тадаы оамды зерттеуді ке тараан дістемесі – цивилизациялы талдау. Оны негізгі лгісі ХХ асырды 60-ж.ж. аяында жасалан болатын. Осы кезде К.Марксті жасаан формациялы теориясына анааттанбаушылы байалды. йткені, Кеес Одаындаы мемлекеттік меншікке негізделген жоспарлы экономика Батыстаы капиталистік жеке меншікке негізделген нарыты экономикамен сайыса тсе алмай артта ала бастады. Ал К.Марксті формациялы теориясы бойынша, социализм капиталистік оамны жеткен жетістіктерін басып озып, одан да грі асан ндіргіш кштерді тудыруы керек еді. Осы ауалды ескере отырып Д.Бэлл, Р.Арон, У.Ростоу сияты Батыс ойшылдары К.Марксті коммунизм теориясын “утопиялы, ешашанда мірге келмейтін саым” ретінде арап, олай болса оамды талдаудаы жаа дістемені керек екенін ала тартты. Сондытан, Батыс леуметтік философиясында формациялы талдауды орнына цивилизациялы сараптау жолы келді.
Біріншіден айтып кететін жйт – цивилизация ымыны кп маналыы. “Cіvіlіtas”,- деген латын сзі “алалы”, “азаматты”,- деген мана береді. Енді бл ыма берілетін бірнеше негізгі тсініктерді атап тейік. Біріншіден, цивилизация алашы ауымды оамнан кейін дниеге келетін адамзат тарихыны сатысы (Л.Морган, Ф.Энгельс). Екіншіден, цивилизация дегеніміз оамны алып затты денесіні пайда болып, адамдарды материалды-сезімдік мірлік баытына кшуі, руханиятты азындауы (О.Шпенглер, Ж.Ж.Руссо). шіншіден, цивилизация дегеніміз белгілі бір географиялы ойкуменада (аймата) алыптасатын орта дниесезім мен мір салты, мдени ндылытар ( А.Тойнби, В.Данилевский). Тртіншіден, ндіргіш кштер дамуы биік дрежеге ктеріліп, негізгі оамды атынастарды замен ретке келтірілуі, адам тарыны блжытпай орындалуы, “ттыну оамыны” орнауы (Д.Бэлл, З.Бзежинский). Бесіншіден, цивилизация дегеніміз, сайып келгенде дін арылы берілетін моральды-рухани ндылытарды негізінде йымдасан оам (В.Мак-Нил, С.Хантингтон).
алай дегенде де, рине, алашы ауымды оам цивилизация емес. ХХ. мір срген крнекті неміс ойшылы К.Ясперс цивилизация “кіндікті заманда” - б.з.д У111-11 .. дниеге келеді,- деген пікір айтады. Бл кезде Шыыста да, Батыста да бкіл адамзат пір ттатын ойшылдар дниеге келіп, з халытарын адамгершілік жола тсіреді. Олар: Лао-Цзы мен Кон-фу-цзы (ытай), Махавира мен Гаутама Сидхартха, соынан Будда аталан (нді), Заратустра (Парсы), Сократ, Платон, Аристотель (Греция), Палестина топыраында дниеге келген Библияда крсетілген кейіпкерлер,- деп орытады К.Ясперс.
Алайда, кіндікті заманды материалистік трыдан тсінуге болар ма екен? Аталан уаыт адамзатты ола дуірден тіп темір дуіріне келген кезін крсетеді. Соаны басына байлаан темірден жасалан жер жыртыш жерді делуін анарлым жасартып кп нім алуа ммкіндік береді. Ал оны зі ажеттіктен арты байлыты дниеге келуіне, соны нтижесінде е алдымен заттарды айырбастау, соынан оларды брін теейтін алтын, кейін ашаны пайда болуы леуметтік айырмашылыты тудырады. Жеке меншік дниеге келіп, мемлекеттік дрежеде йымдасан оамны формасы келеді. Енді оамда дене ебегімен тікелей айналыспай, з мірін толыынан ой ебегіне арнаан адамдар – жазушылар, философтар, діни ызметкерлер, мемлекет шен-иелері т.с.с. дниеге келіп, олармен бірге жазба тарих пайда болып, мектептер ашылады т.с.с. Міне, енді дниеге осы уаытта цивилизация келді деп айтуа болады.
Цивилизациялы талдауды негізінде жатан анытаушы - оамны ндіргіш кштеріні дамуы, яни бл дістемені де оамды материалистік жолмен тсінуді бір трі ретінде арауа болады.
Осы трыдан оны алашы сатысын аграрлы цивилизация деп атайды. Оны мір сруі тарихта бірнеше мы жылдара созылды. Оны негізгі мінездемелеріне келер болса, халы ауылдарда шоырланан жне материалды игіліктерді брі дерлік сонда ндіріледі. алалар лі кіші-гірім ана, онда тек мемлекеттік шен иелері мен атар асйектер ана трады. Енді ебекті йымдастыру принципіне келер болса - ол мжбрлік, зорлы-зомбылыа негізделген – толыынан иесіне туелді л мен жартылай туелді шаруа, рине, жасы німді жмыс істеуге мдделі емес. Сондытан, мемлекетті кш олдану мекемелері клемді болып келеді, йткені отын-отын езілген таптар ктеріліске шыады. Біра, оамды не бойы олды кшімен стап труа болмайды. Сондытан, бл оамны рухани тірегі ретінде бгінгі тадаы дниежзілік діндер пайда болады. айсыбір дінні негізгі атаратын ызметі – езіліп, зардап шеккен адамны жан-дниесіне рухани серін тигізіп тыныштандыру, арымына о дниедегі жматы сыну болма.
Мыдаан жылдар бойы мір срген бл оам Жаа дуірде индустриалды цивилизацияа ауысады. Бл оамны дниеге келуі, негізінен, машиналы ндірісті пайда болуымен байланысты. Олай болса, материалды игіліктерді пілдей блігі алада ндіріле бастайды, ауыл болса – тек шикізат ндіретін днекерге айналады. Негізгі халы урбанизация (urban,- алалы, лат. сзі) рдісіне тсіп ала трындарына айналады. Орасан-зор мыдаан жмысшылар бір жерде шоырланан зауыттар мен фабрикалар пайда болады. Адамдарды бір-бірінен туелділігі жойылып, зады трде оларды тары тееледі. Соны нтижесінде зорлы-зомбылыа негізделген ебек жойылып, оны орнына экономикалы мдделік келеді. Бір жаынан капитал иелері, екінші жаынан жмыс істеу абілеті, кшінен баса ештеесі жо адамдар бір-біріне осылып ебек рдісін райды. Индустриалды оам ндіргіш кштерді бірнеше асыр шеберінде брыы-соы болмаан дрежеге ктереді. не бойы жаарып жатан машиналар мен ндіріс жабдытарын игеру шін халыты аарту, білім беру ажет болды. Жалпы аланда халыты трмыс жне мдени дегейі анарлым биік дрежеге ктеріледі. Дегенмен, екі арама-арсы мдделері бар – капиталистер мен жмысшы - таптар арасындаы айшылытар ршіп р-трлі тапты крес формаларын тудырады. Аырында, 350 жыл шамасына созылан тез арынды индустриалды даму екі лкен дадарыса келіп тіреледі – олар бір-бірімен тыыз байланысты энергетикалы жне экологиялы иындытар болатын.
Аталан дадарыстардан шыу жолында жаа компьютерлік технологиялар дниеге келіп, энергияны аз пайдаланатын, олай болса, экологиялы жаынан да тымды ндіріс ошатары пайда болады.
Сонымен, ХХ . 60 ж.ж. біршама индустриалды жаынан дамыан оамдар постиндустриалды (post,- кейінгі) сатыа ктеріледі. Оны кейбір кезде информациялы (апаратты) оам дейді. Бгінгі тада постиндустриалды сатыа жеткен елдерде 1 млрд. жуы адамдар мір среді (дебиетте оларды “алтын миллиард” деп атап кеткен). Бл елдерге Батыс Европа елдерін, АШ, Канада, Австралия мен Жаа Зеландия, Жапония, Малайзия, Сингапур т.с.с. жатызуа болады.
Бл сатыа жеткен оамдар андай сапалы ерекшеліктерге жетті?
Біріншіден, білімні лесі (апаратты) оамны ай саласында болмасын крт седі. Егер білімні еке есеге суі адамзат тарихында 1. бастап 1750 жыла дейін созылса, келесі екі есе суі 1750-1900ж.ж., ал ХХ . 50-а жылда екі есеге сті. алымдарды айтуына араанда, бгінгі жер бетіндегі метрлік толындаы радиосулелерді дегейі Юпитер мен Сатурн сияты планеталардан асып тсіп, тек Кннен ана кем болып тр, сонымен атар, ол арыштан байауа болатын дрежеге жеткен. Сонау кне заманнан бастап апаратты таратуды негізгі ралы ретінде жазу олданса, ал кітап арылы білім Орта асырдан бастап таратыла бастаса, ХХ .– радио, теледидар, телефон, телеграф сияты электрлік ралдар пайдаланылды. 70-ші жылдары компьютерлік электронды ралдар кеінен мірде олданылып білімді тарату мен олдануды ммкіншіліктері кптеген есе сті. Апарат – негізгі ттыну тауарына айналды. Сол себепті бгінгі тада дамыан елдерде материалды ндірісте тек халыты 24-26% ана істейді. Керісінше, рухани ндірістегі адамдарды саны 36-38% жеткен ! йткені, ндіргіш кштер скен сайын материалды ндіріске керек адамдарды саны да соан сйкес кішірейе бермек. Апаратты ызмет крсету саласы дамыан елдерде бгін бкіл экономиканы 50% асады екен ! Сонымен апарат е нды тауарларды атарына кірді. Олай болса, лтты апарат ресурстары – сол оамны негізгі байлыы болып есептеледі. Енді оны ажап ерекшелігі мынада. Мысалы, сіз мы дана кйлекті 500-н сатсаыз, сізде 500-і алады. Ал 1000 бит апарат сатсаыз, оны нын аласыз да, сонымен атар, сол 1000 бит олыызда брыныдай ала береді !
Олай болса, постиндустриалды оамны негізгі капиталына адамдарды абілеттері, табии дарындары, оларды дамытып тиімді пайдалану жатады. ай ел з адамдарыны шыармашылы ммкіндіктерін глдетіп, тиімді пайдалана алса, табии байлытары аз болса да ркендеп алы шепке тіп кетуі ммкін. Ол шін білім саласына кп кіл блінуі керек.
Міне, осы трыдан алып араанда, постиндустриалды мемлекеттерді негізгі институтына университеттік білім беру саласы айналып отыр. Ол елдердегі жоары оу орындары негізінен ш шеберден трады. Оны зегін лекциялар оылатын, семинарлар жргізілетін оу кешендері, екінші шеберде - ылымны е соы жетістіктеріні негізінде жасалан лабараториялар, шінші шеберінде эксперименталды шеберханалар мен аз клемді трде жаа технологияларды негізінде ойлап шыарылан заттарды шыаратын мекемелер орналасан. Яни, шыармашылы дегейге ктерілген жастарды неше-трлі идеяларыны іске асуына барлы жадайлар жасалан. Соны арасында, университеттер ндіргіш кштерді дамуыны негізгі айнар кзіне айналуда. Бізді жас мемлекетімізде де университеттерді дамуына жадай жасалып жатаны осы трыдан алып араанда тсінікті болар. рине, бгінгі тада біз оу орындарды лабораториялы базаларын кшейтуге е алдымен кіл аударуымыз ажет.
Постиндустриалды оамды кейбір кезде “ттыну оамы” деп атайды. йткені, ндіргіш кштерді орасан-зор дамуыны нтижесінде халыты кпшілігіні материалды ауалы биік дегейге жетіп, олдаы байлытан лззт алуа баытталан, сол арылы зін оама крсету (демонстративтік ттыну) мір салты алыптасты. Сонымен, “homo consumer” (ттынушы адам) дниеге келді.
Бл арада біз постиндустриалды оамны теріс жатарын талдауа кшеміз. Бірінші оятын сраымыз: индустриалды оамдаы адамды рал ретінде пайдалану, байлыты, капиталды негізгі масат-мрат тту жойылды ма? - рине, жо. Постиндустриалды оам ндіргіш кштерді те биік дрежеге ктеріп, миллиондаан адамдарды орасан-зор кш-уатын босатты. Ол кш-уат оамны рухани жааруына, адамдарды жан-жаты дамып, шыармашылы дегейге ктерілуге жмсалуды орнына материалды заттар арылы мірден неше-трлі сезімдік лззт алуа баытталады. йткен себебі, капиталды не-бойы суі нарытаы айналымны тез туімен тыыз байланысты. Керісінші жадайда ол тоырауа шырайды. Сондытан, жыл сайын жаа тауарларды сан-алуаны шыарылып, жарнама арылы адамдара тартылады. Оларды ттынатын адамдар здерін мірді желісінен алмады деп есептейді де, ттына алмаандар зін бишара ретінде сезінеді. Мндай мір салты кбірек ттынуды мір масатына айналдырады, ал ол шін кбірек аша табу керек, оны жолында сайыса тсіп, стресске шырап, неше-трлі транквилизаторларды олданып, аырында кп адамдар жйке ауруларына шалдыады. мірді мн-манасы жойылан адам леуметтік ауытулыа (социальная аномия) шалдыып, ылмысты жолына, я болмаса маскнемдік, нашаорлы, тіпті мірден бас тартуа (суицид) дейін барады.
Постиндустриалды оамда кп адамдар зін еріктімін деп сезінгенмен, іс жзінде, биліктегілерді байалмайтын нзік ыпалыны шеберінен шыа алмайды. Оны іске асыратын сол елдердегі “Mass- medіa” (насихат, апарат беру) ралдары. Саясаттану тілінде оны “publіc relatіon, ысаша,- P.R.” (баралы арым атынас),-деп атайды. Ол, сіресе, сайлау кезінде кеінен олданылады. Оны кейбір “ара” жатары бізді елімізге де келіп жетті емес пе?
Осындай мір салтыны негізінде Батыс оамдарында тлалы ерекшелунілікті орнына біркелкілік келіп, іс жзінде халы барасыны кпшілігі массаа (біркелкі адамдара) айналды,- деп орытады ХХ. Испан ойшылы Х.Ортега-и-Гассет. Оан себепкер болан ндірісті конвейерлеу, миллиондаан бір-біріне толыынан сас заттарды жасау жне оны ттыну, орташа, тіпті трпайы талама сйкес келетін мдениет туындыларын жасау жне оны миллиондаан адамдарды ттынуы т.б.
Постиндустриалды оамдаы згерістерді талдай келе ХХ . лы гуманисті А.Швейцер адамны материалды кш-уаты скен сайын оны руханиятыны тайыздана беретінін кіне айтады. Ол осы оамдаы мдени-адамгершілік дадарысты, адамдарды бір-біріне деген арым-атынасыны ждеуін, адам болмысыны мн-манасыны азанын, адамдарды бір-бірімен толыанды да сн-салтанатты дидарласуыны жетіспейтіндігін крсетеді. Американ-неміс философы Э.Фромм Батыс адамыны баытты мірді шексіз ттыну жолында іздеуіні жалан жол екенін крсетеді. Ал Нобель силыыны лауреаты К.Лоренцке келер болса, техникалы прогрессті жаалай ортаны аздыраны жнінде, Табиатты айбындылыы мен слулыына азіргі адамны мн бермейтінін, оны кшті де ысты сезімдеріні сарылып, зардап пен уаныш-шаттыты орнына зерігуді келгенін азіргі адамзатты кнсі ретінде ала тартады. Ал Франкфурт мектебіні кілі М.Хоркхаймер жоарыда крсетілген кемшіліктерді негізгі себебін Батыс адамыны жаалай ортаны згертіп, билеп-тстеуге баытталан ікрінен креді.
Бл айтылан пікірлерден шыатын бірауыз сз – ол азіргі Батыс технократизмі мен сциентизміні болашаыны жотыы, бл жолда адамзатты бірде-бір негізгі мселелеріні шешілмейтіндігі болса керек. азіргі адамзатты орланан сан-алуан айшылытары тек ана рухани жаару, айта тлеуді негізінде шешілуі ажет.
Бізді ойымызша, бл жолда кшпенділерді адамзата берері баршылы. йткені, олар ар-намысты материалды байлыа жетуден грі биік стаан. аза санасында “анаат” ымы лкен орын алады. Жалпы аланда, мірлік баыта деген кзарасты негізінде Батыста “не-бойы жетіспейтін экономика”, ал Шыыста “молшылы экономикасы” мір среді,- деген пікірді біз Батыс ойшылдарды зінен естиміз. Бір араанда мндай пікір аыла симайтын абсурд сияты. Біра, оны шындыы мынада. Батыс оамында ндіргіш кштер анарлым биік дрежеде боланымен тойымсыз оамды анааттандыру ммкін емес. Шыыс оамында экономиканы адамны негізгі ажеттіктеріні теліуімен байланыстырады. Ал одан арты ндірілген заттар молшылыа келеді.
49.ылыми таным мен адамгершілікті араатынасын сипаттаыз.
Ке трде аланда, гректі "methodos",- деген сзі "жол" деген мана береді. р нрсені жасаанда, адам оны белгілі бір лгілер, тсілдерге сйене отырып істейді. Мысалы, бгінгі саясатта батыс елдерінде алаш пайда болан "пиар-технологиялар" олданылуда. Педагогика саласында р пнді алай йрету керегі жнінде неше-трлі методтар шыарылан. Мндай мысалдарды шексіз кбейте беруге болар еді. Сол сияты ылыми салада да неше-трлі методтар жасалып, нтижелі олданылады. Біра, гімені біз сол "ылымны зі не",- деген сратан бастауымыз керек. Содан кейін ылыми методтарды талдауа кшуге болады.
Бгінгі оам мірін ылым мен техникасыз кзге елестету ммкін емес. ылым – дниетану, жалпы аланда, рухани ндірісті алыптасан ерекше трі. Оны з мекемелері (ылыми-зерттеу институттары, лабораториялар т.с.с.), ылыми ауымдастытары, зерттеу жабдытары, апарат алмасу (журналдар, конференциялар т.с.с.), аржы орталытары т.с.с. бар. ылымны негізгі масаты – адамзат ажеттіктерін теу жолында соан керек білімді ндіріп, оны іс жзінде мірде пайдалануа болатындай ылып айта згерту. Екіншіден, барлы ылым салаларынан шыатын деректер мен тжырымдар, теорияларды басын біріктіріп, оларды зара байланыстарын анытап "Дние жнінде ылыми сурет" жасау болма. Соыны негізінде адамдарды дниеге деген кзарасы алыптасады. рине, ылым дамыан сайын "дниесурет" те згеріске тседі.
Мыдаан жылдар бойы ылым рытары философияны ішінде пайда болып дамыды. Математиканы (геометрия) негіздері жер лшеу, су каналдарын ткізу т.с.с., астрономия – кшіп-онудаы аспана арап баыт алудан, Орта асырлардаы алхимия – байлыты сіру (орасынды алтына айналдыру) іс-рекеттерінен пайда болды. Дегенмен де, бгінгі ылым з тп-тамырларымен Жаа дуірге, яни капитализмні тариха келуімен байланысты дниеге келеді. Оны Отаны – Еуропа топыраы. Егер Батыс пен Шыыс елдеріні даму арыны мыдаан жылдар бойы біркелкі болса, ХУ1 асырдан бастап Еуропа ылыми зерттеулерді дамыту барысында тез арынмен ала рлей бастайды. Шыыс елдері ылыми-техникалы салада артта алады.
Енді мндай згерістерді себебі неде?,- деген сра ойса, оан ылыми дебиеттен р-трлі жауап аламыз. Бл мселені егжей-тегжей талдаан неміс философы К.Ясперс оны тп-тамырын христиан дініні адама беретін рухани баытынан креді (библия этосы адамнан - ол андай зардаптан тсе де - аиата жетуді талап етеді). Екіншіден, "Дниені дай жаратаннан" кейін, М.Лютер айтандай, "дайды ісін битті ішінен-а круге болады", осы себепті, таным дегеніміз дай ойыны ізімен жру болса керек. шіншіден, бл Дние зардап пен айыа толы боланнан кейін, дайды атау жолында соларды тп-тамырын зерттеп, олармен кресе білу ажеттігі.
рине, бл крсетілген рухани себептерді з орны бар. Біра, бізді ойымызша, К.Ясперс христиан дініні негізгі аидаларыны бірі - дай адамды зіне сатып осы жаратылан дниені міршісі ылып жаратты,- деген аидасына мн бермегендей. Ал шынына келгенде, осы аида ылымны христиан лемінде тез арынмен дамуына зор серін тигізсе керек. Дниені ішкі сырын ашып, оны з пайдасына жаратып, аырында сол Табиатты з еркіне кндіру – талай асырлар бойы жаратылыстану ылымдарын дамытудаы баыт болды десек,- аиаттан алша болмайтын сиятымыз. йткені, біршама Батыс ойшылдарыны зі-а бгінгі тадаы Еуро-Атлантикалы цивилизациясыны тере дадарысын осы себептен круде.
Біра, бл мселені леуметтік-экономикалы жаы таы да бар. Ол Еуропа топыраына айта рлеу заманыны келуімен тыыз байланысты (ХУ-ХУ1..). Осы кезде Италияда теіз саудасы мен балы аулау, мата тоу т.с.с. ксіптерді дамуы арасында біршама шаруалар з ожайындарынан жеке бас еріктігін сатып алып "жаа байлара" айналып, шеберханаларында з еркімен келіп жалданып істейтін ебек кшін пайдаланады. Сонымен, капиталистік экономикалы атынастарды негізі пайда болып, тез арынмен дами бастайды. Соында болан буржуазиялы-демократиялы революциялар барлы адамдара бас бостандыын келіп, бкіл халыты за жзінде теейді. Жаа алыптасан жадайда р адам "мен не істеп з жадайымды дрыстай аламын, алай жан-ямды асыраймын",- деген ойа келіп, ізденіске кіріседі. Осы миллиондаан адамдар белсенділігіні арасында капитализм ндіргіш кштерді орасан-зор арынмен дамытады. Ал ол шін Табиата бет брып, оны задылытарын ашу арылы ана жаа рал-жабдытар, технологиялар жасау ммкін еді. Міне, бізді ойымызша, ылымны ерекше салаа айналып дамуыны негізінде жатан негізгі себеп осы болса керек. Сонымен атар, жоарыда крсетілген рухани себептерді де ескеру ажет.
орыта келе, ылым мен техниканы даму сатыларын былайша крсетуге болады:
1. ылыма дейінгі саты (кне заманнан ХУ . дейін)
2. азіргі ылымны алыптаса бастауы (ХУ1 – Х1Х . 70ж.ж.)
3. классикалы ылым мен техника сатысы (Х1Х . 70ж.ж. бастап ХХ. ортасына дейін)
ХХ . ортасынан бастап осы кнге дейін (постклассикалы саты)
Соы сатыда ылым мен техниканы дамуы "лкен жарылысты" еске тсіреді. Бгінгі тадаы ндірістегі автоматикалы зауыттар, бкіл дниежзін амтыан интернет жйесі, теледидар, ялы телефондар, 2,5 дыбыс жылдамдыына жеткен шатар (Конкорд), арышта орналасан стансалар мен жер серіктері т.с.с. азіргі ылым жетістіктеріне негізделген.
Осы жетістіктерге таырап сйсіне араан ойшылдар болашата адамзатты барлы айшылытары ылымны даму негізінде шешіледі,- деген кзарас стады. Мны біз сциентистік (scіentіa,- лат. сзі,- ылым), я болмаса, техно-оптимистік кзарас дейміз.
Алайда, шы бар жерде, з да барын ескеру керек. ХХ . 70 ж.ж. бастап ылым мен техниканы теріс жатары да айындалып (жаалай ортаны бзылуы, климатты згеруі, адамны техника лына айналуы т.с.с.) крсетіле басталды. Антисциентистік, техно-пессимистік баыт стаан алымдар азіргі ылымды "мырадан шыып кеткен жына" тееп, "енді рі арай жаа ндіріс кешендерін салуды тотату керек, йтпесе жердегі тіршілік оан шыдамай рып кетеді",- деген пікір айтты. "Аш бала то баламен ойнамайды, то бала аш болам деп ойламайды",- демекші, жаа ана дамып келе жатан елдер з ндіріс кешендерін орнатып, халытарыны л-ауатын ктергісі келеді, Батыс ойшылдарыны аладауын олар ескермейді.
Сонда рі арай не істеу керек?,- деген зады сра туады. Кейбір кезде, ммкін, Табиатты баласы болып, оан арсы шыпай ндесті мір срген бізді кшпенді бабаларымыз дрыс істеген болар?,- деген де сра ойымыза келеді. рине, ол - романтикалы кзарас. ылым мен техниканы дамуын тотату ммкін емес. Сонымен атар, ылымны жетістіктерін мірге егізген кезде (ол ылымны негізгі масаты), ойланып-толанып, тек бгінгі кнні мддесін ана ойлап оймай, сонымен атар, алыс болашаа тигізетін о, я болмаса, теріс серін сараптауа салу керек.
Танымдаы сезімдік жне аыл-ой сатылары ылымда зерттеуді екі дегейін райды. Олар – эмпирикалы жне теоретикалы білім. Олар, рине, бір-бірімен те тыыз байланысты.
айсыбір зерттеу эмпирикалы сатыдан, яни, ылыми деректерді жинаудан басталады. Ол шін зерттелетін зат (объект), я болмаса, былысты (феномен) баылау ажет. Аса назар аударатын нрсе - ылымдаы баылауды ерекшелігі, йткені, ол - "tabula rasa",- таза тата емес. Таным субъектісі (алым, я болмаса, ылыми ауымдасты) зерттелетін объект жнінде белгілі бір пікір, тжырым, идеяа сайтын кзараспен масата лайыты баылауа кіріседі. Тжірибелік таным барысында ылыми деректер жиналып, салыстырылып, белгілі бір жйеге келтіріледі.
рі арай ылым теоретикалы дегейге – тжірибелік білімді ым, тжырым, за т.с.с. ылыми ралдар арылы деуге ктеріледі. Теоретикалы таным арылы біз зерттелетін затты ішкі траты байланыстары мен задылытарын аша аламыз.
Енді теоретикалы білімні рылымына (структурасына) келер болса, олара проблема (мселе), гипотеза (болжау), теория, зады жатызуа болады.
Таным рдісінде белгілі бір сатыда тежеу, тсініксіз, адамды абыржуа келетін ауал пайда болады. Осы стте проблема дниеге келеді. Оны шешпейінше, адамнан тынышты кетеді. Сондытан, кейбіреулер проблеманы – білмейтінімізді білу дейді. Мндай ауалды пайда болуыны негізінде сан-алуан айшылытар жатыр. Ол белгілі бір былыс жнінде екі р-трлі пікірді пайда болуынан, я болмаса, ескі теория мен жаадан ашылан ылыми деректі арасындаы айшылы т.с.с. себептерден болуы ммкін. Кп жадайда мселені шешілуі – оны дрыс оя білумен байланысты. Ол шін, рине, барлы жиналан ылыми деректер мен тжырымдарды таы да ой елегінен ткізіп, проблеманы айын сезіну ажет. Шешілген проблема ылыми білімді тередетіп, сонымен атар, жаа проблемаларды тудырады.
Гипотеза (болжау) – белгілі бір зерттеліп жатан зат, я былысты себебі жніндегі кейбір деректерге негізделген болжам болып есептеледі. Ол лі зін длелдеуді талап етеді. Кейбір гипотезалар зерттеліп жатан былысты себебін анытауды тіпті ммкін еместігінен пайда болады. Мысалы, ылымда тааларлы бірнеше ана мселелер бар. Ол осы Дниені зі, содан кейін тіршілік, е соында, рухани пенде – адамны зі алай пайда болды деген сратар.
Бл мселелер жніндегі діни кзарастарды жашаа шыарып араанда, материалистік философия мыдаан жылдар бойы бл Дние мгілік мір сріп жатыр деген кзараста болды. Мселені иындыы – осы Дниедегі бірде-бір зат, я болмаса, былысты мгілік мір сре алмайтындыында, тпелілігінде еді. ХХ . 70 ж.ж. астрофизиктер "лы Жарылыс" (Grand Explosіon) гипотезасын сынды. Бл гипотеза Дниені мгілік еместігін, осыдан 13 млрд. жыл шамасында вакуумны жарылуынан пайда боланын болжайды. Осы гипотеза арылы арыштаы "инфра-ызыл суле толындарыны ыысуын", "дниені кеею стіндегі рдісін" тсінуге болатын сияты. Уаыты келгенде (млрд. ж.ж. кейін) бл Дние зіні ішкі гравитация кші арылы тартылып, яни, коллапса шырап, з мірін тотатады. Келесі жарылыс Дниені "жаа лгісін" келуі ммкін. Мндай болжамдар адамны аыл-ойы, шыармашылыыны ажаптыын крсетпей ме?! Тааларлы нрсе – осы гипотезаа сас идеяларды осыдан 120 ж. брын орыс теософы(teos,- дай, sofіa,- даналы) Е.Блаватская зіні "пия доктрина" деген ебегінде айтан болатын.
Ал тіршілік мселесіне келер болса, кп гипотезаларды ішінен акад. Опаринні "коацерватты", яни алашы кп минералды тздар еріген жылы мхитта кн сулесіні уаты арылы сансыз химиялы реакцияларды негізінде тірі белокты дниеге келгені жніндегі болжамы ерекше бізді тартады.
Адам мселесіне келер болса, ол жніндегі гипотезаларды біз "адам болмысы" тарауында араанбыз (араыз: осы кітап, 77-101 б.б.)
рине, жоарыдаы крсетілген гипотезаларды теорияа айналдыру те иын, йткені, оларды тп-тамыры млрд. жылдара кетеді. Ал шынайы мірдегі натылы табии, я болмаса, леуметтік саладаы гипотезалара келер болса, оларды аиаттыы ертелі-кеш длелденеді. Сонда ана ол теорияа айналады. мірді зі-а біршама гипотезаларды жаландыын крсетіп, оларды ылым шеберінен шыарып тастайды. Мысалы, флогистон, я болмаса, арышты толтырып тран эфир сияты гипотезалар ылым дами келе з жаландыын крсетіп категориялы (ымды) статусынан айырылып алды.
Теория – зерттелетін заттар, я болмаса, былыстарды ішкі мн-манасын ашатын, практика арылы длелденген, айшылысыз бір-бірімен байланысты ымдар жйесі. Мысал ретінде А.Эйнштейнні "салыстырмалы теориясын", Ч.Дарвинні "эволюциялы теориясын", К.Марксті "формациялы теориясын" т.с.с. келтіруге болады.
Теорияны оам міріндегі негізгі ызметіне (функция) – тсіндіру, алдын-ала болжау, іс жзінде пайдалану (практика) жатады.
айсыбір теория сол саладаы неше-трлі деректерді тртіпке келтіріп, зара байланыстырып, зерттелген затты идеалды моделін (лгісін) жасайды, сондытан, адам оны тере мнін тсінуге ммкіндік алады.
Жасы сарапталан теория алдын-ала болжауа, лі де болса ашылмаан затты асиеттерін ашуа ммкіндік береді. Мысалы, Д.И.Менделеевті химиялы элементтерді алмасу заына сйене отырып, алымдар біршама жаа элементтерді ашты. сіресе, леуметтік теорияларды маызы те зор – соларды арасында оам міріндегі болаша згерістерді алдын- ала болжауа, яни, сол згерістерге саяси, ты т.с.с. жатардан дайын болуа ммкіндік ашылады.
Танымны практикалы табиатынан теорияны іс жзінде мірде олдану ммкіндігі шыады. Теория бізді таныма деген сйіспеншілігімізді анааттандырып ана оймайды. Оны негізгі масаты - мірді ркендету, адамдара мірлік баыт беру. Мысалы, ядролы физикада жасалан теорияларды негізінде АЭС-терді салуа ммкіндік алып, бгінгі тада жер бетіндегі жздеген атомды стансалар адамзатты орасан-зор кш-уатпен амтамасыз етіп жатыр.
За - зерттелген заттар, я болмаса, былыстарды ішкі, ажетті, мнді, айталанатын, траты байланыстарын крсетеді. рбір ылым саласы з задылытарын ашып, оларды зара байланыстырып, теориялы дрежеге ктеруге тырысады.
Енді таным методологиясын талдауа уаыт келген сияты. азіргі ылымда сан-алуан зерттеу методтары жасалан. Жалпы аланда, ылымдаы таным методтарын шке блуге болады:
Жеке ылым методтары
2. Жалпы дниетану методтары
3. Е жалпы (универсалды) методологиялар
рбір жеке ылым саласы дами келе з таным лгілерін (методтарын) жасайды. Ол оны пісіп-жетілгені, жеке ылым ретінде з орнын (статусын) тапаныны белгісі. Мысалы, археология ылымында азба методтары, мдени абаттан табылан заттарды сатау лгілері т.с.с. бар. Физика ылымына келсек, онда спектральды анализ, тарихи тілтану ылымында салыстыру методы бар. Археологиядаы азба методын физикалы зерттеуде олдануа болмайды, сол сияты физика методтары арылы тіл тану ммкін емес т.с.с.
Жалпы дниетану методтарына келер болса, оларды ылымны рбір салаласында белгілі бір зерттеу сатысында олдануа болады.
ылымны эмпирикалы (тжірибелік) сатысында олданылатын жалпы методтара келер болса, олара баылау, экспериментті жатызуа болады. Баылау жніндегі ойымызды жоарыда айтанбыз (107 б.). Экспериментке келер болса, ол зерттелетін затты лі де болса ашылмаан асиеттерін білу шін оны жасанды жадай жасау арылы зерттеу болып табылады. Оны кейбір кезде "табиатты тергеу" дейді. Бгінгі тадаы эксперименттерде ылыми аспаптар мен жабдытар кеінен пайдаланылады.
Теоретикалы дегейде олданылатын жалпы методтара абстрактылау, жалпылау, анализ бен синтез, индукция мен дедукция, экстраполяция, моделдеу, тарихты жне исынды, абстрактылытан наылыа рлеу т.с.с. жатады.
Абстрактылау дегеніміз зерттеліп жатан объектіні кездейсоты мнсіз жатарын ой арылы "жашаа алып", мнді, керектілерін жинатап, сатау болып табылады.
Жалпылау – жинаталан жатарды жалпы, бріне бір орта асиеттерін табу, сол арылы олар жнінде ымдану.
Анализ – зерттеліп жатан затты рамдас бліктерін ашып, оларды асиеттерін зерттеу.
Синтез – затты зерттелген рамдас бліктерін ой арылы айта біріктіріп, оларды бір-бірімен байланысын анытау.
Индукция – белгілі бір текке жататын заттарды асиеттерін зерттеу арылы жекеліктен жалпылыа рлеу. Дние шексіз боланнан кейін индукция рашанда толы емес.
Дедукция – жалпылытан жекелікке ту. Кеінен математика, юриспруденция, исында олданылады.
Экстраполяция – белгілі бір жеке ылымны дістемелерін, я болмаса, тжырымдарын соан жаын ылым саласына тарату, сол арылы жаалытар ашу. Мысалы, этика мен ы ылымдары нормативтік пндер боланнан кейін біріні нтижелерін екіншіге пайдалануа болады (рине, салыстырмалы трде).
Моделдеу – кеінен жаа техника, я болмаса, технологиялар жасаанда олданылады. Мысалы, жаа шаты е алдымен уырша моделін жасап, аэродинамикалы трубадан ткізіп, оны шу асиеттерін тексереді. Содан кейін барып шынайы жаа шаты сынаы басталады.
Тарихты жне исынды методтар да бірге олданылады. Белгілі бір затты алайша дниеге келгенін, андай натылы сатылардан ткенін, сол жолда баса заттарды оны даму жолын алай брмалаанын т.с.с. біз тарихи метод арылы зерттейміз. Ол, рине, е алдымен оам мірін зерттегенде кеінен олданылады.Мысалы, тарихи метод арылы аза еліні дербестік аланнан бері андай сатылардан ткенін, оны даму жолында андай кедергілерді боланын, бгінгі тада андай дегейге ктерілгенін тарихшылар егжей-тегжей зерттеуде. исынды деп затты ішкі табиатынан, Аристотельді сзімен айтса, энтелехиясынан шыатын тзу жолды айтамыз. Яни, исынды дегеніміз ысартылан тарихты. Соы - исындыты зге болмысы.
Абстрактылытан натылыа рлеу методы - ылымдаы ке олданылатын жне де иын тсіл. Оны жете тсіну шін "сезімдік натылы", "ой натылыы" деген ымдарды мнін ашып алуымыз керек.
Кз алдымызда кнбе-кн кездесетінні брін біз тйсіктеріміз арылы бірттас зат ретінде абылдаймыз. Оны біз сезімдік натылы дейміз. Ол бізге затты тере ішкі мні жнінде ештее айтпайды.
Ой натылыы дегеніміз зерттелген затты абстрактылы ымдар арылы ішкі жан-жаты байланыстары мен атынастарыны бірлігін, олай болса, оны мнін ашатын метод болып табылады.
Ой натылыына жету шін е алдымен сезімдік натылытан абстрактылы ымдарды жасауа рлеу ажет. Ол шін жоарыдаы крсетілген біршама тсілдерді пайдаланып белгілі бір тектегі заттарды ішкі асиеттерін блек-блек крсететін абстрактылы ымдарды жинатаймыз. Яни, сол саланы бейнелейтін категориалды (ымды) жйе жасалуы ажет. Біра бл жасалан жйені кемшілігі – оны абстрактылыында. Мысалы, бгінгі тадаы саясаттану ылымында жздеген ымы бар абстрактылы демократия теориясы бар. Ал, осы демократия теориясын натылай келгенде, ол р елде ртрлі келбетімен крінеді. йткені, р елді з тарихи жолы, мемлекет жнінде жинатаан тжірибесі, дет-рпы, соан сйкес менталитеті (ой рісі) т.с.с. бар. Сондытан, аза еліндегі демократиялы рдісті натылы теоретикалы моделін жасау шін сол абстрактылы ымдарды пайдаланып, абстрактылытан натылыа туге болады. Сонда ана біз ой натылыына теміз.
Енді танымдаы е жалпы (универсалды, яни, философиялы) методологияа келер болса, ол:
барлы ылым саласында олданылады
оны негізгі аидалары натылы жріп жатан зерттеуді басынан аяына дейін басшылыа алынады.
ылымда универсалды методология аидаларыны болуы Дниені бірттастыымен байланысты. лі, тірі табиат, оам мірі, ойлау рдістері – брі де белгілі бір е жалпы даму задылытарына баынады. Осы трыдан алып араанда, сонау кне заманнан бастап Дниетану саласында екі бір-біріне арсы тран кзарас пайда болды. Олар – диалектика жне метафизика.
Кне заманда стихиялы диалектиканы негіздері Шыыс пен Батыста бірдей алыптаса бастады. Дние – аым, зен,- деді Гераклит. ытай данасы Лао-цзы болса, арама-арсылыты бір-біріне тетінін айтып ана оймай, одан мірге керек аидалар шыарды. "иындыты жеу шін жеілден баста, лылыа жету шін кішіден баста, баыта жету шін баытсыздытан ту керек (йтпесе, баытты екеніді айдан білесі)…" т.с.с. Грек топыраында лы Сократ алашыларды бірі болып ой айшылытарын зерттей бастаса, Элеялы Зенон озалысты алайша ой арылы беруге болатындыты зерттеді…
50.ылыми танымдаы аиат,жалан,адасуды салыстырыыз жне оларды састытары мен айырмашылытарын крсет.