ККККККККККККККК 21*Классикалы жне классикалы емес философияны негізгі айырмашылытары?
22*Кеістік пен уаыт жне оларды негізгі сипаттамалыры.Кеістік пен уаытты табиаты жнінде сонау кне заманнан бастап осы уаытка дейін,негізінен,екі кзарас алыптасты.Олар-Субстанциализм-кеістік пен уаытты дниені алашы негіздеріні бірі ретінде арайды жне релятивизм-кеістік пен уаыт озалып жатан неше трлі материалдыобъектілерді формалары соан баынышты.кеістік пен уаыт жнінде ерекше ой айтан Кант болды.Жалпы аланда философия ылымында кеістік пен уаыт жнінде субстанциялы кзарас басым блды.кеістік пен уаытты Дние болмысыны е жалпы ажетті формалары ретінде арап,сонымен атар оны философия,физика т.б ылымдардды іргетасы категорияларына жатызуымыз керек.Дниеде еш жерде кеістік пен уаыттан тыс мір сріп жатан бірде-бір зат жо,былыс жо.Е алдымен ескеретін нрсе-олар шынайы жеке объективті,яни адамдарды санасынан туелсіз мір сріп,сонымен атар танылады.Кеістік-уш,ал уаыт бір лшемді.Кеістіктегі рбір затты орнын анытау шін біз бір-біріне туелсіз ш кординатты пайдаланамыз.
23*озалыс-бл материяны мір сруіні тсілі.Материя озалысыны негізгі нышандары.озалыс-затты ішіндегі ммкіндікті шындыта іске асуы,ал оны айна кзі форманы белсенді рекетінде.Орта асырдаы ойшылдар озалысты айна кзін дайды іс-рекетінен іздейді.Жаа дуірдегі ойшылдарды ішінде Ф.Бэкон озалысты материяны ішкі табиатынан шыатын белсенділік ретінде тсінеді. Гегельді тсінігінше,озалыс «міршедік», «зіндік озалыс»ретінде аралуы керек.Маркстік философияда озалыс категориясы егжей-тегжейлі аралады.озалысты материяны ішкі айшылыынан шыатын мір сру тсілі ретінде тсініп, Ф.Энгельс зіні «табиат диалектикасы» деген ебегнде оны 5трін ашады.Олар:механикалы,физикалы,биологиялы,леуметтік жне химиялы.озалысты е арапайым трі мехаикалы.Атомдар мен молекулаларды озалысы мен зара бір-біріне туі химиялыозалыс.Жер бетінде тарихи пайда болан тіршілік лемі-ерекше ажап биологиялы озалыс формасына жатады.Бгінгі тадаы белгілі е соы озалыс-леуметтік.
24*ытай философы Конфуцийді негізгі идеялары андай?Конфуцийді адамзат тарихынна лы ойшыл ретінде осы кнге дейін саталуы-оны моральды-этикалы кзарастарында.Конфуций зіні моральды іімінде «адамдарды заралытыына», «алтын ортаылыа», «ке-шеше мен аа-апаны сйлауа»шаырады.О кісі жасылыты жасылы болып айта оралуына сенген.Бізді баса крсеткіміз келетін тратылы-ол «ли»(деттілік).Конфуцийді айтуына араанда,халы зіні асырлар тарихында алыптасан дет-рыптарын сатап,сыйауы керек.дет-рпынан айырылан халы тарап кетеді.Расында да,аза халы бодан болан зіні тарихында дет-рпынан айырылып ала жаздады.сіресе кеес заманында дет-рпын сыйлаан адамдара «лтшылды»таба таылып,удаланан болатын.Конфуций білімді ртрлі дрежеге бледі. «Е биік білім-ол та біткен білім.Одан тмен білім-игерілген,келесі-иындытарды бастан кешіп алан білім.Біра обаан адам басынан ткізген иындытарды зінен саба алмайды»,-деп кінеді Конфуций.Конфуцийді ілімі бойынша,рбір адам зіні оамда алатын орнын жете білуі ажет.Ол ел басаруды басты масаты-халыты мддесі деп жариялады.Конфуцийді лекметтік тртібіні басты аидаларыны бірі лкендерді сыйлау,олара баыну.
25*айта рлеу дуіріндегі негізгі идеялар мен кзарастар.Осы кезені философтары.Адам мселесін Н.Макиавелли діни кзарастан айырып,толыынан табиатты туындысы ретінде шешеді.Адам зіні жаратылысы бойынша зімшіл келеді.Н.Макиавелли адамны іс-рекетіні е тере трткісі-ол оны мддесі деген тжырыма келеді.Макиавеллиді тсінігінше,мемлекет адамдарды з іс-рекеттері арылы дниеге келеді,ал дайды оан ешандай атысы жо.Алдына лкен мрат-масаттар ойып,оларды іске асыру жолында адамны батыл,тиімді іс-рекеттер жасауынН.Макиавелли «вирту»деген сзбен береді.Адамны мірін о фортунамен тыыз байланыстырады.Макиавелли заманындаы фортуна ымы,кне замандаы фотумнан анарлым блек.Адам мселесі-бкіл философияны-сонау Конфуций,Будда,Сократтан бастап,Орта асырдаы іни ілімдерге дейін зекті философияны сраы боланы белгілі.айта рлеу заманында бл мселе жааша арала бастады.Бл мселеге зіні шпес ізін алдыран Джаноццо Манетти болды.зіні «Адамны абыройы мен артытыы жнінде»деген ебегінде ол дайды адама арнап жасаан дниесіні слулыына тоталып,сонымен атар сол жаратылан Дниені е биік шыы-ол адамны зі дейді.Сонымен адамны діреттілігі,оны дайды зімен парапарлыы-айта рлеу заманындаы ойшылдарды негізгі идеяларыны біріне айналды.Адам мселесін айта арауа зіні зор лесін осан келесі ойшыл-Лоренцо Валла. «Лззат алу жнінде» деген ебегінде ол адамны дниетанымы оны аыл-ойымен атар сезімдік іс-рекеті арылы ана болады-деген пікірге келеді.Пико делла Мирандолланы ебектерінде айта рлеу заманындаы адам мселесіне деген гімманистік кзарас зіні биік шыына ктеріледі.зіні «Адамны абыройы жніндегі сздер»деген ебегінде ол: «дай зі жаратан арышты ортасына адамдыорналастырады»-дейді .Оны ол жаратылан Дниені даналыы,лылыы мен смдігіні айын крінісі ретінде арайды.
26*оамды сана дегеніміз не?Оны рылымы мен формалары андай?Сана-ажап дние.Бкіл нер,дін,дебиет,философия тнхника лемі жне ылым,адам санасыны нтижесі.оамды сана-бейнелеу трі мен рухани дниені жасау дістері арылы ажыратылады.оамдысананы адам міріне сер етуіні екі жолы бар:1) жке адамдар санасы арылы; 2)оамды естелік (кітап,газет,теледидар,радио)арылы.оамды сана те крделі былыс.Оларды райсысы зіндік салыстырмалы рухани рлым,сонымен бірге басалармен жан-жаты тікелей жне жанама байланыста болады.Оан оамды идеялар,теориялар,саяси,ыты,адамгершілік эстетика,философия жне діни козалыстар,ылыми білімдер жатады.оамды сана оамды бомыстан туып,соны бейнесі мен туындысы болып табылады.Сана болмысты бейнесі боландытан,оамды болмыс згергеннен кейін сана де згереді.азіргі оамда оамды ебек блінісі,жекеменшік атынастары,баса да факторлаа сай леуметтік жіктелу жне ыпалдасу процесіне орай араларында ріптестік,бсекелестік немесе атыыс туындайтын,дегенмен,демократиялы принциптер негіінде реттелген ртрлі жіктер мен топтар алыптасады.
27*азіргі заманы ркениет мдениетіні алыптасуы мен дамуындаы ылым мен техниканы рлін крсетііз.Бгінгі адамзата керекті нрсе-жер бетіндегі арышты сем глі-мірді сатап алу,ылымны жетістіктерін адамгерілікпен штастырып,жаа жадайда «мгі сра»-адамны міріні мн-маынасы мен не шін жаратыланына-жаа шешім іздеу,осы жолда баталасты емес,халытарды бір-бірін толытыруы,зара бір-бірін атауы,кмектесуі ажет сияты.Егер неміс классикалы философиясында пайда болан панлогистік кзараса Шопенгауер Ерікті,ал Кьеркогер жеке адамны тебіреністерін арсы ойса,Конт оан арсы ылыми деректерге негізделген аидаларды арсы ооюа тырысады.Контты ойынша,ылым-белгілі бір абстракциялы негізденшыарылатын білім жйесі,ал тарих философиясы-рухты дниеге келіп,дамуын сіреттейтін ілім ана емес.ылымны негізінде Дниеде белгілі бір тртіп пен рлеу барлыын крсететін тжірибелік байауды негізінде алынан ылыми деректер жне соларды теоретикалы дегейде ктеріп талдау іс-рекеті жатыр.ХХ.басындаы жаратылыстанудаы ашылан жаалытар (радиоактивті сулелер,эектрон т.с.с)осы уаыта дейінгі беделді механистік классикалы физиканы негізгі аидаларына лкен соы жасады.Электрон блшегіні траты салмаыны жотыы алымдарды таалдырды.
28*айта рлеу кезеіндегі гуманизмні ерекшелігі андай?«Гуманизм»терминін белгілі Рим айраткері,шешен Цицеррон б.з.д Іасырда олданды.Оны ойынша гуманизм-адамны тжірибесі жне білімі,оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады.айта рлеу кезеінде алыптасан негізгі баыттар: пантеизм,натурафилософия жне гуманизм. Гуманизм-адамны адір асиеті мен хын рметтеді,оны жеке тла ретіндегі баасын,адамны игілігіне,оны жан-жаты дамуына,адам шін олайлы оамды мір жадайын жасаанаморлыты білдіретін кзарастарды жиынтыы.айта рлеу дуірінде гуманизм тиянаты идеялы озалыс ретінде алыптасы.Бл кезеде гуманизм феодализмге жне ортаасырлы теологиялы кзарастарына арсы пікірлермен тыыз байланыста болды.Гуманистер адам бостандыын жариялады,діни аскетизмге арсы,адам лззаты мен з мтаждытарын анааттандыратын хы жолында кресті.айта рлеу дуіріні аса крнекті гуманистері-Петрарка,леонардо до Винчи,Коперник,Шекспирт.б-зиялы дниетанымды алыптастыруда маызды рл атарды.
29*аза халыны дниетанымды ерекшеліктері?Крнекті кілдерін крсетііз.Дниеде таалатын нрселер кп.Философиялы дегейге ктерілетін болса,бл дниеде мгілік адам таалатын екі-а былыс бар.Оны бірі-лем,барлы мір сріп жатан Дние болса,екіншісі-зіндік сана-сезімі,ішкі рухани мірі бар адам болма.Осыдан мыдаан жылдар брын мір срген белгісіз трік бабамыз алдындаы жатан дниеге таалып,сол жнінде алаш рет ойланып,ондаы адамны орны андай екен деген сраты з алдына ойан кезде,сл стте отанды философия блаыны кзі ашылды десек те болады.аза халыны дниесезімі мен дниетанымыны ерекшеліктері,рине,ол мір срген табиатты,соан бейімделіп алыптасаншаруашылы формалары,мір салтыны жйелерімен тыыз байланыста болса керек.Оан уаытында Ш.Уалиханов та кіл аударан болатын.негізінен аланда,Жаа дуірге-машиналы индустрия пайда болана дейін-аза жеріндегі е тиімді шаруашылы формасы-кшпенді мал шаруашылыы болды.Сондытан бізді ары бабаларымыз мыдаан жылдарды шеберінде осы іспен айналысты.Бізді бабаларымыз траы бір жерге байланбаандытан ерікті болып,бас бостандыын атты сыйлаан.аза жерінде ешашанда лды болмаан.Негізінен аланда,кшпенділік тедікті талап етеді,оан тн саяси формалар-соыс демократиясы,рі кеткенде,алашы феодалды атынастар,дамыан феодализм аза жерінде ешашанда болан жо,ол кшпенділік шаруашылы формасыны табиатынан шыады.Байлыа жетуден грі,ар-намысты жоары стау-бл да халыты анына тере сіген ндыы болып табылады.аза философиясында онтологиялы жне гнесеологиялы мселелерден грі,адам мселесіне кбірек кіл блінеді.
МММММММММММ
30*Материя жне оны атрибуттары:озалыс,кеістік,уаыт.Санны сапаа,соыны сана туі озалыс арылы жреді,ал оны зі кеістік пен уаытты талап етеді.Олар болса озалыс-бкіл болмыстаы дниені мір сру тсілі болып шыады да,кеістік пен уаыт-озалыстаы дниені формасы ретінде аралуа тиіс.Гераклит озалысты астарында арама-арсылыты кресіжатыр деп мезеген.Сонымен атар Парменид пен зенон оан арсы шыып,озалысты ішкі сырын ммкін еместігін длелдеуге тырысан.Орта асырдаы ойшылдар озалысты анар кзін дайды іс-рекетінен іздейі.атомдар мен молекулаларды озалысы мен зара бір-біріне туі химиялы озалыс формасын райды.озалыстаы заттар мен неше трлі рдістер кеістік пен уаытты шеберінде тіп жатады.Кеістік пен уаытты табиаты жнінде сонау кне заманнан бастап осы уаыта дейін,негізінен екі кзарас алыптасты.Олар: субстанциализм-кеістік пен уаытты дниені алашы негіздеріні бірі ретінде арайды,релятивизм-кеістік пен уаытты озалып жатан неше трлі материалды объектілерді формасы ретінде арады.Кеістік пен уаыт жнінде ерекше ойайтан-Кант болды.Аристотельді ойынша да,бос уыс жо,кеістік-дниедегі заттарды алатын орны,ал уаыт-озалысты саны,млшері.Орта асырдаы ойшылдар кеістік пен уаытты дайды жасампазды іс-рекетіне тееді.Дние тпелі болыпкеістік пен уаытты берілген,тек дай ана-мгілік,олардан тыс жатыр.кеістікті ш,ал уаытты бір лшемділігін ескеру керек.Кеістікті біркелкілік жне изотропты,ал уаытты тек біркелкілікасиеттері бар.Соы жылдары ылымда биологиялы,психологиялы жне леуметтік кеістік пен уаыт категориялары пайда болып,азіргі мірде кеінен олданылы зерттелуде.
ОООООООООООООО
31*Ортаасырлардаы Батыс Еуропа философиясы мен араб тілді мсылман философиясыны арасынаы айырмашылытар андай? Танымал араб тілді философтары туралы не білесіз?Араб империясы Батыста Испаияа дейін жетіп,зіні мдениеті,діні,философиясын жаа елдерге таратты.Аз уаытты ішінде арабтар мемлекетті басару,соыс жргізу,мдениетті дамыту салаларында лкен жетістіктерге жетті.Антикалы дуірде пайда болан философиялы ілімдерді брін ыпты зерттеп,з тіліне аударып,оны рі арай дамытуы.Бл лкен «аудармашылы озалыс» ретінде тарихта алды.араб мдениеті,рине,Орта Азия халытарыны тадырына,мени дамуына зіні зр лесін тигізді.Негізгі нтижелеріні бірі Орта Азия халытарыны бірдайлылыа кшіп,ислам дінін абылдауы блды.Араб философтары-Аль Кинди,л-Фараби,Ибн Сина мен Ибн Рошд,Ибн Халдун.
32*Осы заманы философиядаы прагматизм персонализм баыттары.Прагматизмазіргі заманы философиядаы субъективті-идеалистік баыт.Прагматизм бойынша азіргі заман философиясы екібаытта дауласуда,бірі рационализм ол идеалды,сезімге бай,аыла жгінеді,ерік-жігерді дріптейді.Енді бірі эмпиризм,олар матриалистер,суыанды,сезімдік таныма мн береді,атеист.Прагматизм-бл аымны кілі рі негізін салушы Чарльз Пирс жне Джемс Уильям.Бл философияны негізгі принципі:андай ой-пікір немесе іс-рекет болса да,егер ол пайда келсе-шын,басаша болса-жалан.Прагматизм аымыны бір трі-инструментализм,негізін алаушы американ философы Джон Дьюи.Персонализм-бл тланы алашы шыармашылы шынды жне жоары рухани ндылы деп,ал лемді дайды,жоары тланы шыармашылы белсенділігіні крінісі деп мойындайтын азіргі заманы философиядаы теистік баыт.Персонализмдегі негізгі зерттеу пні адамны шыармашылы субъективтілігі болып табылады.Персонализмні негізгі мселесіне адамны адамгершілік трбиесі мен еркіндігі мселесі жатады.
33*Орта асыр философиясындаы теоцентризм.Схоластикалы философия.Номинализм жне реализм.Теоцентризм деп барлы тіршілікті мні дниеден тысары тран тылсым кш-дайда деп тсінетін философиялы кзарас трін айтады.Схоластика кезеіні философиялы ілімі-«схоластика».Орта асырлы схоластика наты объектіге тн,оны аныталан трі.Бл мселе тірегінде дау-жанжал ке орын алады.Схоластикадаы орталы айтыс,номинализм мен реализм арасында жрді.Ол христиан дініндегі дайды штік мні туралы догмат пен жне дайды болмысын длелдеуге байланысты.Номинализмдегеніміз-философиялы аым,ол бойынша жалпылы,жекені айында алмайтыны былай трсын,тіпті наты мір срмейді де.жалпы идеялар бос сз,жеке заттара адам тарапынан берілетін атаулар ана,шын мір сретін тек жеке заттар ана,ал адам болса сол жеке заттар мен былыстарды ана танып біледі.Номинализмде материяны алашылыы туралы алашы материалистік ым алыптасты.Реализм-жалпы ымда,мбебапты реалды,уелбастан мір среді дейді.Реализм номинализмге арсы баытталан.
ПППППППППППППП
35*Позитивизмні негізін салушы О.Конт арастыран философиялы мселелер.Конт философиясында ш лкен мселе оылды.Біріншісі-Батыс Еуропа елдеріне тне индустриалды оам-оан бкіл азамат ілесіп жретіні мысал бола алады.Екінші мселе-ылыми ойды екі жаты мбебаптылыы.шінші негізгі мселе Конт «Позитивтік саясат жйесінде»ктереді.
36*Платон философиясындаы негізгі идеялар.Платонны ебектеріні ерекшелігі-ооны брін схбат ретінже жазады.Платонны философия саласына жасаан ткерісі-оны «Эйдос» лемін ашаны.Платонды сезімдік таным анааттандырмайды,йткені дние-аым,заттар не бойы згерісте,трасыз.Платонны кзарасы бойынша,заттарды семдігі семдік идеясында жатыр.Оны айнар кзі «Эйдос лемінде».Сонымен сезімдік лемнен баса траты,мгілік озалмайтын,кемеліне келген баса лем-идеялар лемі бар екен.егер бл лемдегі заттар сезім арылы танылса,онда аыл-оймен танылатын ымдара идея лемі сйкес келуі керек.олай болса,идеялар-ой емес,ойды зерттейтін пні,ол-шынайы болмыс.Идея заатарды тере мнін райды,оны бітімін алыптастырады.зіні идеялар лемі тсінікті болы шін Платон «гір жніндегі аызды»пайдаланады.Плато идеялар лемін белгілі бір жйе ретінде арайды.Платонны ойынша, материя-мгілік зімен-зі мір сріп жатан енжар нрсе.Жалпы аланда Платон оамдаы адамдарды бірнеше леуметтік топара бледі.Тменгі топ шаруалар,олнершілер,саудагерлер.Олар оамны материалды ажеттіктерін амтамасыз етеді.Адамы ішкі жне сырты жаулардан орау керек,ол шін полиске жауынгерлер керек.Мемлекетті басару те иын.ал оан даналы керек.Оны жргізе алатын философтар.
ССССССССССССССС
37*Сезімдік жне рационалды таным.Оларды негізгі трлері.
Таным теориясы немесе гносеология философияда оны е алашы даму кезеінде а пайда болан. Гносеология грек тілінен аударанда, таным туралы білім деген маына береді. Гносеология-адамны табиатын, наты білімге атынасын, оны мдениет пен коммуникация жйесіндегі мір сру шартын, аиат білімге жетуді задылытары мен тсілдерін оытады. Гносеология адамны дниені танып білу абілетін, танымны негізгі задылытарын, дістерін, жолдарын зерттейтін философиялы ілім. Кейіннен «эпистемология» термині пайда болды, ол да те ке таралды. Бл термин ылыми таным теориясын білдіреді.
Таным субектісі дегеніміз-масатпен баытталан затты-практикалы, белсенді таным рекетін станушы, ол индивид те, жым да, леуметтік топ, оам да болуы ммкін.
Таным обьектісі дегініміз-субьектіні таным рекеті баытталан нрсе.
2. Философиялы концепцияларда танымны екі трі бар:
сезімдік таным (тйсік, абылдау, елестету)
рационалды (логикалы) таным (тснік, пайымдау, ой-тжырым)
Сезімдік таным бойынша біз лем туралы алагы білімдерді тйсік, абылдау, елестету трінде аламыз. Алынан сезімдіктер рационалды сферада ой тжырым, пайымдау, тсінік кмегімен деледі. Таным процесі адамны практикалы іс-рекетімен тыыз байланысты. оамды практика таным процесніі негізі жне масаты. Сезімдік таным трлері:
Тйсік-материалды затты адам сезім органдарына тікелей зара рекет ететін арапайым, элементарлы крінісі. Олар белгі немесе сигналды ызметтер атарады.
абылдау-сезімдік таным формасы, онда обьект тікелей сезім органына сер етіп, санада ттастай крініс беруі. абылдау тйсік негізінде пайда болады. Ол да образды-белгі бірлігімен сипатталады.
Елестету-затты жанама-сезімдік бейнесі, ол абылдау негізінде пайда болады.
Рационалды таным трлері:
Тсінік-бл ой формасы, онда жеке заттар мен оларды топтары жалпыланады, кластара блінеді.
Пайымдау-бл ой, онда лдене бекітіледі немесе шынды заттармен терістелуі ммкін.
Ой-тжырым-бл ойлау формасы, ой-тжырым арылы бір немесе бірнеше пайымдаудан жаа пайымдау шыару. Ойлауды-жалпы трде сезімдік немесе тсінікті бейнелермен интеллектуалды операцияларды деп шыару тсілі ретінде айтуа болады.
Болмыс – тарихи алыптасан ке маыналы, тере ауымды философиялы ым. р заманда мір срген ойшылдар бл ымды кбінесе жйелі философиялы толаныстарды бастапы негізі деп араан. Осы уаыта дейін де болмыс туралы бл кзарас з мнін сатап келеді. Болмыс туралы философиялы мселені тсіну шін е алдымен оны адамзатты шынайы мірінде андай тбегейлі орын алатынын ыну ажет.
38*Сократ есімі антика философиясындаы антропологиялы згеріспен байланысты.Сократты пікірінше адам міріні мні неде жне оны негізгі масаты андай?Сократ софистерді «Адам-лшем»деген тжырымдамасымен келіседі,біра ол натылы,з заманыны пайда іздеген адамы емес,ол-тек адам ретінде алынандаы адам.Сонымен оны негізінен толандыратын мселе:олар-адам табиаты,оны тере мні.Оны айтуынша,адамны тере мні-оны жан дниесінде.Ал адамны жаны-ол оны ойлауа деген абілеті,оны парасаты,адамгерілікке негізделге жріс-трысы мен іс-рекеті.Адамды дене ретінде емес,сана ретінде тсіну керек.Ол-з-зін санасы арылы сынай алатын,ар-жданы бар тла.Олай болса, адамныжан дниесін трбиелеу керек.Сократты ойынша ізгілік рашанда білім,ал залымды-наданды.Ешкім де саналы тре жаманды жасамайды,ал жаманды жасайтындар оны білмегендіктен жасайды.Ізгілік дегеніміз-жасылыты білу жне соны негізінде іс-рекет ету.Сократты ойынша адамны е тамаша асиеттеріні бірі-з-зін стауы.андай кіл кйде болса да:шатты,айы-амуудада,неше трлі штарлыта да адам зін-зі билеп,стауы ажет.Олай болса адамны зін-зі танып білуі-оны е биік мратына айналуы керекСонда ана адам мен оам арасындаы айшылытар шешіледі.
УУУУУУУУУУУУУУУ
39*Утопия іліміні негізгі идеялары жне оны кілдері.
айта ркендеу Дуіріндегі леуметтік-саяси философия Аылшын гуманисі Томас Мор (1478-1535) — Эразм Роттердамскийді Досы, йгілі «Утопия» ебегіні авторьі. Латын тілін жасы мегерген, за мектептерінде білім алып, малімдік жне адвокатты ызметтер атаран. Ебегін баалаан оамдастары оны парламент палатасына сайлады. Батыл саяси кзарастары шін 1535-жылды 6-шілдесінде жазаа тартыл-Ды (басы кесілді).
Морды «Утопия» ебегі мемлекетті е жасы рылымы туралы пайымдауа арналан. Утопия деген термин грек тілінен алынан, «жер бетінде жо жер» дегенді білдіреді. «Утопияны» бірінші блімінде Мор Англиядаы капитал орыны алыптасуыны алашы кезедерін су реттейді: оам мшелеріні барлы мшелері баюды ана кздейді жні мемлекет атын жамылып, з лыныны амын ойлайтын байлар мем- лекетті сорына айналады.
Кітапты екінші блімінде осындай мемлекетке арама-арсы мемлекет туралы баяндалады, Бл блімні мазмнынан Інжілді, Платонны «Мемлекет» ебегіні, Эразм Роттердамскийді христианды гуманизміні сері сезіледі.
оамды мір — Мор индивидуализмге арсы, жеке меншік болмауы тиіс, оамда мір сріп отыран адамдарды брі те.
Мемлекет басшысы — тере ойлы философ, кіршіксіз таза адам болуы ажет, «Жасы нрсе де, жаман нрсе де басшыдан тарайды». Осындай адам — иялдаы аралды жаулап алып, з Утопиясын ран Утоп. оамда аша жо, алтын тек ажетсіз нрселерді жасауа ана баса елдермен арым-атынаста жне соыста олданылады.
Ой ебегі мен дене ебегі. Мор дене ебегін» жоары баалайды, ол адамдарды брі шін міндетті, ауыл шаруашылыы ебегіне оамны рбір мшесі кемінде екі жылын арнауы тиіс, себебі ебек мірлік ажеттілік ана емес, моральды ажеттілік. Ол алты саата созылатын еркін ебек. Ой ебегі Платондаыдай дріптелмейді, біра онымен айналысатын е дарынды адамдар. Утопиялытар ебектен шаршап, зорыпайды, олдары босаанда здерін рухани дамытады.
Дін. Утоп дінді Христос дниеге келерден 144 жыл брын таайындады. Мор жалыз Жаратушы дай бар, жан мгілік деп тжырымдайды.’ Сонымен атар, р трлі наным- сенім болуы ммкін, адамдар бір-бірініні сенімін, атеистерді де сыйлауы керек деп есептейді. Дінді сатаушы — сай-ланатын дінбасылар, олар те таза, адамгершілікті интеллектуалдылытан да жоары ояды.
Томмазо Кампанелла (1568-1639) — философия, жаратылыстану мсе-лелерін леуметтік мселелермен байланыстыра білген, Испания монар-хиясына арсы крескен, сол шін 30 жылдай трмеде отыран монах. Басты ебегі — «Кн аласы».
Кампанелла гипозоизм (барлы нрсені жаны бар) идеясын универ- сума олданады: «лем — лкен тірі малы, біз оны ішінде рттар секілді мір среміз, теіз — жерді тері».
«Кн аласы» ебегінде оамды алай згерту туралы ойларын ба- яндайды. Тапробану аралындаы (шамамен Цейлон, азіргі Шри Ланка) бакытты оам туралы Генуя теізшісі гімелейді. Бл аралда адамдар оамдастыа бірігіп, дайа емес, адамны аыл-ойына баынатын мемлекет рады. Мнда жеке меншік жо, ебек жасы йымдастырылан, адамдар трт саат ана жмыс жасайды, бай, кедей болып блінбейді.
Мемлекетті басарушы — Платонны мемлекетіндегідей аристократия, біра философтар емес, маман аристократтар, абілетті болып жаратылан. туаннан жолы болыш адамдар. Оларды е аылдысы — Метафикик. немесе, Кн деп аталады. Ол мемлекет басшысы, барлы ылымдардан жан-жаты хабардар. Оны ш кмекшісі бар: Кш-Куат — скери істерді, Даналы — ылымдарды басарады, Махаббат — тама, бала трбиелеумен айналысады. Оларды да кмекшілері бар (Грамматика, Логика, физика, Саясат, Этика, Экономика, Астролог, Астроном, т.б.) Елді басару ісімен ыры адам айналысады, біра айына екі рет халы жиналысында басшылар ауыстырылып отырады, оларды здері де талантты адамдара з орындарын босатуы тиіс. Басшылы діл жзеге асырылуы тиіс, аайыншылы деген болмау керек. Балалар жеті жасынан бастап ылымдарды зерттей бастайды жне ой ебегін дене ебегімен штастырады. Дін философияа, білімге туелді, е басты дінбасы — Метафизик.
Никколо Макиавелли (1469-1527) — Флорентия республикасындаы кедей загерді отбасында дниеге келгендіктен университеттік білім алуа ммкіндігі болмаса да, латын тілін игеріп, ежелгі классиктерді ебектерін жасы игерді, жас кезінен бастап саясат жне мемлекет мселелеріне ден оя бастады. Республика кіметінде ызмет атарып, сая-сата белсене араласан Макиавелли 1512 жылы республика лаан со уындалды, оны з елі Италияны кркейтпек болан жоспарлары жзеге аспады. Саяси ызметтен аластатылан жылдары жазан ебектері оны есімін адамзат тарихында алдырды, оларды арасындаы е белгілісі -«Билеуші» («Государь»). Бл ебек сол кездегі реалды леуметтік ажеттіліктен туындады, мемлекет проблемасы Макиавелли шін академиялы, жй ана ызыты мселе емес, лтты феномен, антикалы философтар арастыран мінсіз мемлекет теориясын жаластыруа талпыныс еді. Оны ойынша, адамдар табиатынан атігез. алдауа бейім, мансапор, мемлекет оларды осы жаман асиеттерін шектеп, тртіп орнату шін ажет. Мемлекет басшысы меншік иелеріні кілі болуы керек. Мемлекетте мір сруші адамдар абылданан ережелерге саналы трде баынанда ана оамда задылы болма. Кп нрсе басшы-билеушіге байланысты деп тсінген Макиавелли мемлекет айраткері стауа принциптерді талдайды. Е бастысы, билеуші реалды саяси мір талаптарын ескере отырып басаруы тиіс, бар кші мен ралдарын басты масата -бірттас, уатты мемлекет руа жмсауы ажет. Осы масат дана билеушіні міріні мні
болуа лайы, себебі, мемлекет адам рухыны жоары жетістіктеріні бірі. Бл масата жету шін ралды кез-келп трін пайдалануа болады, йтпесе ол биліктен айырылады, арсыластырынан жеіледі. Макиавеллиді йгілі «Масат ралдарды атайды («Цель оправдывает средства») аидасы осылайша пайда болды.
айта ркендеу Дуірі философиясы туралы орыта айтса бл кезе — адам еркіндігін, жасампаздыын, шыармашылы уатын. табиатпен бірлігін жырлаан, дниені рылымы, оам мен адамны мні туралы жаа ылыми тсінік-идеялар, болжам-лгілер сынылаг адамзат ойыны табысты кезеі.
Аты аыза айналан тлаларды бірі ХV асырдаы алашы аза хандары Жнібек пен Керейді аылшысы болан аын, философ, Асан айы (ХV .) атанып кеткен - Хасен Сбитлы. Оны Шоан: «Кшпелі ноай, аза лысыны философы» деп атады.
Батыс азастан жерінде мір срген Асан айы, Жнібек ханны халыа ысым жасаушы билігінен ашып, елді кшіп жрген трмысына анааттанбай, ренжиді. Желмаяа мініп лемді, ке дниені аралайды. Халыа олайлы кп жерді креді. «Жерйы» оны орындалмаан арманы. «Жерйы» ой стінде бозторай жмырталаан, ел аласы, ру таласы жо, ойны т, суы ст жер. Біра ол оны ешжерден таба алмай айырады.
ФФФФФФФФФФФФ
40*Философиядаы негізгі мселені екінші жаы:дниені танып білуге бола ма?Материалистік баыттаы философтарды кпшілігі Дниені адамны танып-білеалатынына ешандай кмн келтірмейді.Ал объективті идеализмге келер болса,оларды бір блігі Дниені танып-білуге болады десе,келесілері бл мселені теріс шешеді.Адам Дниені тере мнін танып-біле алмайды,ол ммкін емес деген кзараса агностицизм деген ата берілді.Адам дниені алай таниы?Адам дниені тану жолында аншалыты дрежеге ктеріле алады?Егер танымны негізгі айнар кзін тэірибеде деп мойындаса,ондай танымды баытты эмпиризмге жатызамыз.Эмпиризмге те жаын тран танымды аым,ол сенсуализм.Сенсуализм таным рдісіндегі сезімдік абылдаудынегізгі жол деп есептейді.Келесі таным теориясы рационализм.Бл аым адамны аыл-ойын,зердесін танымны зегі,негізі ретінде арайды.Рационализмні е биік шыы ретінде гегельді философиясы0н алуа болады.Бл кісі Дниені абсолюттік идеяны баса болмысы ретінде арап,таным рдісіні зі абсолюттік идеяны зін-зі танып-біліп,зіне жаа дрежеде-абсолюттік рух ретіндеайтып оралуы деп тсінді.
41*Философия тарихында адам мселесі алай арастырылады? Философиялы антропология-адамны мні,рылымыны мні туралы ылым.Адам проблемага айналан кезде адам «адам деген не,ол бл лемге неге келдіжне баса тірі жандардан немен ерекшеленеді»деген мселелермен ойланан кезде философиялы антропология іргелі жне орталы философияа айналады.Иррационалистік кзарас негізінде адам рекеті немесе оны ке маынасында адам болмысы тсіндіруге келмейтін ішкі сарындар,ырытар,кіл-кйлер крінісі позициясымен талданатын идеялар райтын экзистенциализм,неотомизм,фрейдизм ілімдерін жатызуа болады.Адам туралы бізді азіргі кзарастарымыз иррационалистік баыттаы ойшылдар жетістіктерін ескергенімен,кбіне рационалистік,материалистік жне идеалистік идеялара сйенеді.адамны леуметтік-биологиялы эволюциясын тсіндіруде Энгельс сынан антропогенезді бек теориясыны маызы зор.Адамны мні мселесі адам туралы философиялы ілімні зегін райды.оамды ндіріс пен ебек рекетіні дамуы нтижесінде адамдарды оамды атынастары да дамиды.Философия тарихында адам туралы кптеген пікірлер айтылады.Кне философтар адамдарды арышты бір бейесі ретінде «кіші арыш»бейнесінд арастырады.Орта асыр философиясында адамды анытауда оны денелік жне жанды жаратылысы арасын кбірек арастырады.Діни ымдар бойынша дние адам шін жаратылан деген ым бар,мір адама,адам кіліне жол табу масатына баындырылады.Экзистенциализм-е алдымен адамны дербес наты мір сруіне мн береді жне материализмні стемдігін жоа шыарады.
42*Ф.Ницще философиясындаы «билікке деген ерік»жне «асан адам»туралы тжырымдары.Билікке деген ерік-кштіні ыны негізін райды.Кштіні ы нешетрлі оамда абылданан моральды,діни т.с.с нормативтік ережелерден биік болуа тиісті,сондытанинаыз адам осы аиданы з мірінестауы ажет.Социализм адамдарды арасында тедік болу керек деген аиданы таратады.Біра ол мірді тере мнін райтын билікке деген ерікті ртады,сонытан ол керек емес.Демократия да билікке мтылан адамдарды мддесіне арсы,йткені тобыр айсыбір билікті натпайды,яни олар кштіні ына арсы трады.Ал енді «адамнан жоарыларды»сырты кейпіне келер болса,оларды туа біткен асылдыы бір араанда а крініп трады.
ШШШШШШШШШШ
43*Ш.дайберділыны философиялы кзарастары. «ш ана»ілімі.Шкрімні онтологиялы кзарастарына келер болса,оны рационалды діни философияа,натылай келе деизм баытына жатызуа болады.Тере философиялы мні бар ерекше мселе-жан мен тнні араатынасызара байланысы.Гнесеологиялы,танымды мселелерге келсек,Шкрім зіні «Анык пен таны», «Мсылманды арттар»т.б ебектерінде ол адамдара «оршаан табии ортаны жмба сырын ,танып-біл,оны ашылан сырларын масат-мратыа жарат»деген ой тастайды.Сонымен атар дниені тану жолында соы аиата ешкім жете алмайды,онысопатарында шынды пен атар ателесіп кету де кездесеі.енді алымны этикалы,аартушылы идеяларына тоталуа кезек келді.Ол ойшылды негізгі ебегі «ш аныты»басынан аяына дейні самап тетін негізгі идея.Алашыда аын екі аныты сз ылады.Бірінші-ол ылымдаы аиаттар,оан адамзатты мыдаан жылдар бойы ізденіп,зерттеп жетті.Екінші-дінні берген аяндары.Осы екі аныа ойшыл шінші-ар-жданды осып оны іргелілігін баса айтады.
ЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭ
44*Экзистенциализм,неопозитивизм баыттарыны арастыран философиялы мселелері.
Экзистенциализм (лат. eksіstentіa – мір сру) – адам міріні мні, оны тлалы болмысы жайлы батыс философиясындаы иррационалистік баыт. Адамны зіндік Менін тануы мір мен лімні мні, еркіндікті маынасы, адамгершілік, рахымдылы, слулы, ділеттілік пен аиат, адамны дниеге келудегі масаты, оамдаы орны сияты кптеген филос. мселелерді шешімін табуа итермелейді. Экзистенциализм баыты кілдеріні кзарасы бойынша: зіндік Менін тйсіну жне згемен санасу адамды саналы рекетке жетелейді. згені бостандыына ол сан жадайда бостандыты адірін білетін адамны ар-ожданы бас ктеруге тиісті. оам егер осындай еркін тлалардан ралса, онда йлесімді, шыармашылы байланыстаы, бірін-бірі тсінетін, райсысы з ыын білуімен атар, з міндеті мен жауапкершілігін толы сезінетін толыанды ауыма айналады деп білді. Экзистенциализм философиялы баыт ретінде 20 асырда алыптасты. Ол адамгершілік ндылытар кнделікті ттынушылы ажеттіліктерді тасасында алан, техногенді, индустриалды, атыгез оама арсылы ретінде туындады. аламды дадарыстар мен соыстар жне тніп келе жатан экологиялы апат адамгершілік ндылытарды лдырауына, адамны з олымен жасалан біра, зіне жат дниесінде адамны міріні мні мен болмысы жайлы сратар нерлым шиеленісе тседі. Адамгершілік ндылытара бет бру бл баытты басты ерекшелігі. Экзистенциализмны негізгі кілдері: М.Хайдаггер, К.Ясперс, Н.А. Бердияев, Ж.П. Сартр, Г.Марсель, А.Камю, сондай-а оларды идеялы олдаушылары: Августин, Ф.Шеллинг, С.Кьеркогор, А.Шопенгауэр, Ф.М. Достаевский, Ф.Ницше. Экзистенциализм еуразиялы дебиетті, театрды, баса да нер салаларыны дамуына ыпал етті. орыныша байланысты кптеген шыармалар туындап, оны жеу, адамгершілік ндылытарды адам тіршілігіні баянсыздыы трысынан арастыру басты таырыпа айналды
45*ХХасырдаы классикалы емес философиядаы З.Фрейдті бейсаналы ілімін талдап крсетііз.
Психоанализ — Австрия алымы Зигмунд Фрейд алыптастыран XX асыр мдениетіні барлы саласына зор ыпал еткен психологиялы ілім жне психиатрияны емдеу діснамасы. З. Фрейд з зерттеуін бастаан кезде психиатрия ылымы биологияны ыпалына айырыша шырааны соншылы, психологиялы ыбылыстарды алыптасуы мен дамуын тсіндіру жне рухани ауруларды емдеу тгелдей нерксіп дуіріне тн механикалы дістермен орындалатын. Фрейд 1885 жылы Парижде йгілі психиатр, осымша митанушы Charcot-тан тлім алып, Charcot-ты ояншы (истерия) ауыруын зерттеуіні ыпалына шырады. Сйтіп ол бала кездегі рухани жараат пен жайсыз кешірмені кейінгі мірдегі кіл кйге серін зерттей бастады. Алашы емі Anna O деп аталан Josef Breuer деген ызды психологиялы ауруына психоанализ жасаудан . Ол кезде фрейд гипноз жне сйлетіп емдеу (talking cure) тсілдерін олданып, емделушіні кілін мазалаан, аладатан астыртын істі ашуа тырысты. Кейін фрейд гипноз амалы арылы ауыруды кезінде кілінде жараат алтыран оианы тауып шыуа тырысты. Біра бл ауруды жасартпаан со фрейд баса амалдарды арастырды.
Психоанализді басты ережелері
Адамны ата тегіне тартан мінезіне дейінгі барлы психологиялы асиеттерін бала кезіндегі кешірмесі белгілейді.
АДамзатты ісін, кешірмесін жне танымын негізінен адамны иррационалды (жабайы, аылсыз, нпсілік) асары алыптастырады.
Бл асарлар незінен санасыз кйде болады.
Осынау санасыз асарларды саналы абата келу психологиялы з-зін орау механизміні арсылыын туызады.
Сана мен астынсана (шектелген, жасырынан сана) жне наты шынды арасындаы айшылытан рухани соы пайда болады, ауытулар туады, психологиялы аурулар келіп шыады.
Осынау тосылан, тйыталан астынсаналы оианы (лдеашан мытылан ерекше ятты оианы жасырын ыпалы) белгілі ксіптік амалдар арылы рухани ауруа білдіруге болады. (азаты "кйлекті кірі жуса кетеді, кілді кірі айтса кетеді" деген маалында айтыландай, зі мытып алан "з сырын" білген со адам психикалы ауытудан айыа бастайды екен).
Психоанализдік емдеу амалы таласты таырып болса да, кейбіреулер жаынан соыр сенім деп бааланса да, біра оны рухани ауруларды емдеуді кздейтін психиатрия ылымына те-мте ыпалы зор болды. Сондай-а Фрейдті бл жасампаз идеялары за саласында, дебиетте, философияда, психология ылымында ке клемде сер пайда ылып, еуропа жне АШ елдерінде психологиялы ізденісті жаа дмпуін туызды.
Менні ш рамы
Фрейд адам психикасын з (It), Мен (Ego), Жоары Мен (Superego) сынды ш блікті зара байланысы арылы тсіндіреді. Астынсана ткеннен мраланан психиканы тере абаты ретінде крініс табады. Оны ойнауында адамны жасырын жан сезімдері, марлыы мен ынта-алауы ялаан. Бл рылым «лззаттану ережесін» басшылыа алады. Фрейд оны It (зі, нрсеге аратылатын ол маынасында, "з" деген сз жаын келеді) деп атап, «айнаан марлытарды азаны» деп баалайды. Адамны саналы Мені — з бен (Астынсана) оршаан дние арасындаы делдал рлін ойнайды. Бл рылым «шынайылы ережесін» басшылыа алады, оны масаты — адамны астынсанасына ызмет крсету. Адам Мені зді зіне баындыруа тырысады, алайда кейде зді ыпалында болады. Жоары Мен орындалуды, мдени тиым салуларды бейнелейтін трбиелік, этикалы, адамгершіліктік, діни, рухани сананы крсетеді. Жоары Мен ят ретінде, немесе астыртын кн сезімі ретінде адам Меніне стемдік етуі ммкін.
Астынсанада белгілі бір жадайда сана аймаынан ауытып кететін лементтер болады. Мен абылдау мен озалыс органдарыны жйесін баылайды. Жоары Мен арулану (сублимация) арылы Эдип комплексін шешкеннен кейін пайда болатын е жас рылым. Тиым салынан ЛИБИДО (жынысты уат) импульстары мдени шыармашылыты айнар кзі мен пиясы есептеледі. Мдениет адамды жйке науасы (невроза) шырататын тиым салулар жйесі ретінде крініс табады, ал екінші жаынан шыармашылы фантазия жне оны рміздік бейнеленуі арылы либидо энергиясыны (уатын) босатуа (сырта шыаруа) ммкіндік береді.
Фрейд адамны психологиялы мірі туан со басталады деп санайды, ал жаа туан сбиді ол «tabula rasa» (таза тата) деп атайды. Кейде ол организмні аныталмаан бейімділігі туралы, тіпті адамны тс круі мен иялында орын алатын филогенездік сипаттаы, зіне тн архаикалы еске тсірулер туралы айтады. Фрейд психикалы процесстер динамикасында инстинкті марлытар шешуші рл атарады деп санайды. Оларды Фрейд психикалы жне тндік айматарды байланыстыратын кштер ретінде арастырады.
Ол жынысты штарлытар мен эгоны жынысты емес, зін-зі орау инстинктілері кіретін бастапы дуализм туралы идеяны ала тартты. Ол жынысты инстинкт — либидоа кп кіл бледі. Ол жынысты марлыты бастауы балалы шата жатандыын байады. Фантазия адам бойындаы агрессивтілікті жеке инстинкт деп арастырады. Оны бастауы сйек еттерінде жатыр, ал оны масаты — таландау.
Кейінгі ебектерінде Фрейд екі трлі инстинктер бар деген болжамды ала тартты: оларды бірі тіршілікті сатауа баытталса, енді бірі тіршілікке арсы рекет етеді, оны неоорганикалы кйге айтаруа талаптанады. Оны тпкілікті орытындылары «Психоанализ очерктері» ебегіндегі баяндалан лім инстинктіні рліне атысты. Мндаы махаббат инстинкті (эрос) мен лім инстинктіні (танатос) дихотомиясы психоанализ теориясыны басты таырыбына айналды.