Неміс классикалы философияны кілдері Гегель, Кант, Фейрбах

Неміс классикалы философиясыны негізін алаушы крнекті алымИммануш Кант(1724—1804 жж.) бкіл мірін Кенисберг аласында ткізген. Негізгі ебектері: «лемні мбебапты табии тарихы мен теориясы», «Практикалы аыл-ойды сынау», «Таза аыл-ой шеберіндегі дін», т.б.

детте, Кантты «сыни кезеге дейінгі» жне «сыни кезедегі» деп екіге бліп арайды.

Сыни кезеге дейігі Кантты кн жйесіні аса зор газ тектес тмандытан пайда боландыы туралы идеясы тек астрономияа ана осан лес емес, жалпы дниетанымды методологиялы маызы бар жаалы болды. Біріншіден, озалыс — материяны зіне тн тартылыс жне серпіліс сияты арама-арсы кштерді арасында, ешандай да сырты кшті серінсіз пайда болан былыс. озалыс пен тыныштыты салыстырмалы трде тсінуге болады. Екіншіден, осы кштерді серінен р трлі лемдер жйесі алыптасып, кйреп, одан шашыраан болшектерден айтадан жаа денелер пайда болып жатады. Сйтіп, лем ылида даму стінде болады. шіншіден, лем рылымына енетін лкенді-кішілі жйеленген денелер зара сатыланан баыныштылыта болады. зіне кішігірім жйелерді баындыран лкен жйе, зінен де ауымды баса жйеге кіреді, сйтіп шексіз кете береді. Демек, лемдегі денелер жйесі зара мбебапты байланыста болады. Сыни кезедегі Кантты пікірінше, философияны болмыс, дептілік жне дін туралы мселелерін арастырмастан брын, адамны танып-білу ммкіндігіні шекарасын белгілеп алуымыз ерек.

Таным процесі кнделікті тжірибеден, сезімдік тйсінуден басталады. Біра олар бізге «зіндік заттар» туралы емес, оларды кріністері (феномендері) туралы деректер береді. Мысалы, азір ар жауып тр. Осы секілді деректерде ыли да кездейсоты элементі басым болады да, бізге толы білім берілмейді (азір ар жауып тр, шамалы уаыттан кейін тотауы ммкін). Мндай білімдер жекелеген тжірибеге сйенгендіктен, апостериорлы баытта болады. Ал шынайы мбебапты жне ажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Олай болса, шынайы білім тжірибеге атысы жо, уел бастан-а адам санасында априорлы (тжірибеге дейінгі) алыптасан сезім мен аыл-ойды трлеріне байланысты болуы керек. Сезімдік тйсінуді априорлы сырты трі — кеістік пен ішкі трі — уаыт тйсікті кп трлі «материяларын» реттеп отырса, аыл-ойды априорлы трлі категориялары реттелген материяларды задылытар жйесіне келтіреді. Олай болса, танып-білетін субъект заттарды зерттегенде дайын «туа біткен идеяны» пайдаланбайды, керісінше, ол тек танымды «ралдарды» ана пайдаланады.

Жалпы аланда, таным процесі, Кантты пікірінше, ш сатыдан теді. Олар: сезімдік тйсіну, сараптаушы парасат жне таза аыл-ой.

Сезімдік туйсіну сатысында бізді сезім мшелерімізге «зіндік заттарды» кріністері сер етеді де, осы-деректер негізінде тйсіктерді бей-берекет жиынтыы пайда болады. Олар сезімдік тйсінуді априорлы трлері – кеістік пен уаытты арасында белгілі бір жйеге келіп, реттеледі.

Танымны келесі — сараптаушы парасат сатысына — априорлы категориялар себептілік, сапа, сан, ажеттілік, т.б. арасында жаа ана реттелген туйсіктер жиынтыы орытындыланып, тжырымдалып, зіне тиесілі задылыа баынып, жаа білім пайда болады.

Кант таным процесіні осы екі сатысыны негізінде алынан трансцендентальды білім деп атайды. Трансцендентальды таным дегеніміз таным проесіні затты зіне емес, априорлы танып-білу мумкіндігіні осы затты андай дегейге дейін біле алатындыы.

Танымны шінші сатысы трансценденттік танымда — таза аыл-ой заттарды крініс лемімен шектеліп алмай, оларды ар жаында не бар екенін білуге, басаша айтанда «зіндік заттарды» табиатын, мнін тсінуге мтылады да, шешілмес айшылытара (антиномиялара) тап болады. Айталы, рух ле ме, лмей ме, лем калай пайда болды, дай бар ма, жо па, т.б. Осы сияты сратар антиномиялара толы. Осы мселелерді ктеріп, оан жауап беріп жрген схоластикалы, онталогиялы, рационалистік, діни, т.б. ілімдер жалан ылыма жатпайды. Себебі, бл аталан-идеяларды не дрыс, не теріс екендігін теория жолымен длелдеу ммкін емес, олай болса «зіндік заттара» тн оны ішкі задылыын, мнін біз танып-біле алмаймыз, сондытан оан талпыну — бос урешілік.

Керісінше, таза аыл-ой адамны ерік-жігерін, практикалы іс-рекетін айындауа ммкіндік береді. Айталы, адам жеке тла ретінде табиат задылытарынан тмен трандытан сырты лемні серінен шыа алмайды, сол себепті ол ерікті де емес, ал даралы асиеттеріні ерекшеліктеріне, зіні ыли да танып – білуге мтылу абілетіне араса, ол зіні практикалы аыл-ойына сйеніп, ерікті іс-рекет жасайды. Бл жадайда адам барша жрта бірдей дептілік заы — дептілік императивін басшылыа алады. дептілік императиві бойынша игіліктерге, баыта жетуге мтылу немесе сйіспеншілік, жасы кру сияты ылытар адамны іс-рекетін депті ылмайды, керісінше оамда алыптасан дептілік зандарын сыйлап, з міндетіді тесе сол негелі іс болып саналады. Мндай этикалы міндеттілік адамдара теория жзінде емес, практика жзінде дептілік бостандыы трысынан іс-рекет жасауа сенім туызады. Сйтіп, адамны ар-ождан лшемдері адамгершілікті е жоары аидасы — дептілік императивіні талаптарына сай келеді.

дептілік діни жатсынуа туелді емес, себебі ол — з заына сйеніп, зінше мір среді. Ал, дін — дайды е жоары идеал, немесе дай алдындаы парыз ретінде тсінетін бізді барлы міндеттілігімізді жиынтыы. Осыдан келіп Кант, дайа жаамыз деп сатап жрген діни институттарды тіпті де ажеті жо, тек дептілік императиві негізінде тауалы мір срсе боланы деген тжырым жасайды.

дептілік императиві трысынан Кант ы, мемлекет, саясат мселелерін де-арастырады. Оны пікірінше, оамды мірде леуметтік арама-айшылы елеулі орын алады. Ал осындай оамда ркім зінше шексіз бостандыа мтыландытан, оларды бостандытары бір-бірімен арама-айшылыа тседі де, р азамата тн табии асиеттеріні дамуына ммкіндік туады. Осы негізде алыптасан мдени ркедеу кейбір жеке адамдара айы-асірет, жаманды келуіне арамастан, жалпы адамзат шін ілгері басып дей тсуі ажет, онсыз прогресс болмайды. Ал мемлекет болса, олына шоырланан билікке сйеніп, адамдарды жеке тла ретінде алыптасуына жадай жасай бермейді. Сондытан, мемлекеттік билікті дептілік императиві негізінде алыптасан ы арылы шектеу керек. Осыны арасында мемлекет дами келе онда ыты, азаматты оамны алыптасуына жадай жасады.

Кантты бірбеткей міндеттілік этикасыны кейбір пікірлері XIX жне XX асырлар философиясыны дамуына зор сер етті. Ал XIX асырды ортасынан бастап Франияда, Германияда Кант ілімін жаартып, дамытан ілімдер пайда болды.

Философия лемінде зіндік ерекшелігі мен шпес із алдыран лама-ойшыл, неміс классикалы философиясыны е биік шыы Георг Вшъгелъм Фридрих Гегелъ 1770 ж. Штутгарт каласында туып, 1831 ж. Берлинде айтыс болды. Негізгі ебектері: «Рух феноменологиясы», «Логика — ылым», «ы философиясы», «Дін философиясы», «Философия ылымыны энциклопедиясы», т.б.

Гегель з философиясыны бастамасы етіп абсолют идеясын алды. Абсолют — дай барлы заттарда бар, біра тек таза аыл-ойда ана зіне-зі те болады. Абсолюттік идея – наыз шынды, болмыс жне барлы материалды денелерді тпнегізі жне мні. Оны негізгі атрибуттарыны бірі — мбебап жалпылы. Ол траты жне мгі. Абсолюттік идеяа рекетшілдік тн, себебі ол — таза аыл-ой, аыл-ой рекетшіл болмаса мір сре алмайды. Осы асиетіні арасыда ол жай аыл-ой болып алмайды, материалды денелерге айналады. Бл процесс тменде крсетілгендей жзеге асады. Рух зінен табиат туралы таза ойын босатып, заттандырады жне сол заттандырылан табиатты зінде зіні баса болмысы ретінде саталады. Сйтіп, ол зіні диалектикалы мнін крсетеді. Таза акыл-ой дамуыны диалектикасы табиатты, оамны, адамны ойлау абілетіні жалпы заы болып табылады. Осыдан келіп Гегель табиатты, оамны, адам аыл-ойыны р турлі даму кезеі абсолюттік идеяны р трлі даму сатысына саяды деген тжырым жасайды. Даму ироцесі, Гегельді пікірінше, белгілі бір кестемен жзеге асады: тезис (натылану), антитезис (натылануды теріске шыару) жне синтез (терістеуді терістеу). Айталы, материалды денелерді пайда болуы тезис болса, оларды кйреуі – антитезис, ал куйреп бара жатан денелерді зіні кейбір элементтерін сатай отырып, баса бір материалды денелерге айналуы синтез болады. Табиат пен оамны дамуыны айнар кзі — абсолюттік идеяны зіндік дамуы.

Дамуды белгілі сатысына жеткенде, зін-зі заттандыран абсолюттік идея йыдан оянып, табиаттаы зін философия, ылымдар арылы танып білуге бел байлайды. Бл поцесс абсолюттік идеяны масаттылыа штарлыын крсетеді. йткені, абсолюттік идеяны, уел бастан-а негізгі масаты – аиата жету, ал аиатты зі– абсолюттік идеяны зі боландытан, бл масатын жалпы дние жзілік тарихты даму процесіндегі адамдарды іс-рекеті негізінде жзеге асырады. Демек, таным процесі дегеніміз антропологиялы адамдара «таза аыл-ой санасыны енуі» (феноменология дегеніміз осы) арасында адамдар танып-білуші – субъектіге айналып, объектіні (зіні баса трін) тануа мтылады да, зімен (абсолюттік идея – субъект ретінде) табиатты (абсолюттік идея объект ретінде) арасында ешандай айырмашылыты жо екенін байайды. Ал, объект — табиат стіндегі жамылысын ысырып тастап, зіні аылды екенін тсініп, аиат тілімен сйлей бастайды. Сйтіп, танып-білуші рух та, танылуа тиісті рух та згереді: бір жаынан танылан задылытар, асиеттер объектіні абсолюттік идеяны брыны, «зінде болан» кезінен басаша ылып згертсе, екінші жаынан, танымны зі байып, жаа сатыа ктеріледі.

Гегельді пікірінше, сезімдік тжірибе арылы кездейсо, бір-бірімен байланыссыз наты былыстарды ана танып-біле аламыз. Ал заттара тн жалпылыты, мнді біз тек аыл-ой кші арылы ана білеміз. Онда да, адамдарды емес, олардан тыс, объективті рухты, басаша айтада, жалпы рухани тжірибені арасында ана біле аламыз. Себебі, жеке адамны сіп-дамуы — жалпы адамзат тарихыны рухани дамуы белгілі задылытара (таза аыл-ойды логикасына) сйкес рбіп отыратындытан, оны жеке адамдар танып-біле алмайды. Адамзат тарихы, оны задылытары дегеніміз оамны ілгері арай дамуы негізінде жеке тлаларды е жоары принципі — бостанды идеясына здіксіз мтылуы. Олай болса, дние жзілік тарихты даму баытын айындап, оны жетелейтін лы жеке тлалар емес, бостанды идеясы. Гегельді бл конепциясы бойынша, бостанды сулесі бозарып келе жатанда тарих басталады. Ол алаш рет шыыста крінді, біра бл лі де болса бостанды сулесі емес еді, ол тек оны бастамасы, оны сезіну ана. Себебі, азиятты деспотияда бір адамны (деспотты) ана бостандыы болатын, ал алан адамдарды ерік-жігерлері, бостандытары сол деспотты ерік-жігеріне, бостандыына баынышты еді. Бл бостанды идеясыны бірінші сатысы.

Бостандыты екінші сатысында, лемдік рух шыыстан Эллада жаасына арай ауысады. Ежелгі Грецияда бостандыты ндылы ретіде саналы трде тсініп соан мтылу жне бостадыа, ерікті адама табыну ерекше орын алады. Біра бл кезде тек л иеленушілер ана бостандыа ие болады да, лдарда бостанды болмады. Басаша айтанда, біреулеріні бостандыы, екіншісін одан айыруды арасында ана ммкіндік алды. Шындап келгенде, мндай бостанды, басаларды бостандыын жаншуды жамылысы еді. Сондытан, оларды бостандыы кп заа бармады.

Бостандыты шінші сатысы — герман халытарыны арасында христиан дініні таралуынан басталады. лемдік рух Германия шекарасын ткеннен бастап зін йдегідей сезінді. Себебі, Германияда — адам — адам боландытан бостандыа ие, ал рухты бостандыы оны табиатыны негізгі асиеті болып саналады деген аида мойындалады. Біра, — дейді Гегель, бл басты аида зірше сана арылы тсінілуде, ал оны жзеге асыру тарих деп аталатын, за уаытты талап етеді. Сайып келгенде, Гегельді тсінігінше, тарих «кездейсотыты рбаны» емес, оны таза аыл-ойда болан белгілі бір жоспармен лемдік рух басарады. Осыдан келіп, философияны негізгі міндеті осы жоспарды біліп, тарихты ішкі логикасын анытау. лы жеке тлалар з уаытыны жасырын шындыын алашыларды бірі болып білгендіктеріні арасында лы болады. Ал, халы — жйеленбеген ара тобыр. Ол з масатын, мнін тек мемлекетте ана табады. Мемлекет — «дайды оамды лемдегі іс-имылы», саналы трде жзеге асатын рух. Басаша айтса, «таза аыл-ой» зін оамда мемлекет арылы жзеге асырады. Сондытан, мемлекет — «бостандыты натылыы», зін-зі алайтын бостанды. Адамны ндылыы, оны барлы рухани натылыы тек мемлекетке байланысты ана мір среді.

Адам мірі з билігінде емес, себебі ол мемлекет меншігі, сондытан мемлекет кез келген уаытта оны мірін зіне айырып ала алады. Мемлекет трлеріні ішіндегі ндысы – конституциялы монархия. Монархия — лт бірлігіні символы, халыты ерік-жігеріні бейнесі. Мемлекетті билеуде монархты жеке басыны асиеттері ешандай рль атармайды. Одан грі, кптеген кмекші шенеуніктерге сйенген бюрократиялы сатылап басару тсіліні дрыс істеп траны лдеайда маыздыра. Осы трыдан аланда, Гегельді бл ілімі жалпы тоталитарлы басару жйесіні алыптасуына тікелей сер етті ме деп аласы. Гегельді тсінігінше, жеке адамдарды бостандыы дегеніміз жеке меншікті бостандыы. Меншікті млшері– жеке тла лшеміні кусі, оны ебегіні, талантыны салдары. Сондытан, меншікті теестіруге болмайды. Жеке меншік міндетті трде «аластату» сиякты оамды былысты тудырады, оны біз Германияда алыптасан оамда, здері сірген тымдарына, тіккен маталарына, салан суреттеріне ие бола алмай, билік жргізе алмай жрген шаруалар, жмысшылар жне суретшілерден кре аламыз. Олай болатын себебі, оларды здері шыаран німдері билеп-тстейтіндерді меншігі.

Мндай тыырытан шыуа бола ма? Гегельді пікірінше, бостандыа ие болу да, аналу да р адамны, халыты ерік-жігеріне байланысты. Егер олар бостанды шін креске шыып, з ыын орауа мтылса– ол з еріктері. Жалпы аланда, философ тек лемдік рухты ішкі логикасыны озалысын ана танып-білуге тырысады, ол – ешандай да тыырытан шыу жолын крсетпейді.

Гегельді ілімі XIX—XX . философиясына лкен сер етіп, осы кезеге дейін маызын жоймай келеді.

Неміс классикалы философиясыны крнекті кілі Людвиг Фейербах 1804 ж. Ландсугутта туып, 1872 ж. Нюрнберг аласыны маында, Рейхенберг деген жерде айтыс болан. Негізгі ебектері:. «Христиан дініні мні», «Дінні мні», «Гегельге арсы сын», т.б.

Фейербах Гегельді арама-айшылытар бірлігі аидасын, оны диалектикасын жоары баалап, жас гегеляншылар атарында болды. Кейін келе, ол Гегель бірлікті идеалды трде ана тсінеді, ал оны диалектикасы мір шындыынан тыс жатыр деп сына алып, идеализмді дінні рационалданан трі, сондытан философияны бірден-бір міндеті дінге арсы кресу деп тжырымдады. дай – адама тн асиеттерді, мнді одан бліп алып, жеке з алдына мн ретінде алыптасан ым. Шындап келгенде, дай деп жргеніміз адамны зі. Ал адамны зі физиологиялы жне психологиялы бірліктен трады. Оны ажыратып, бліп арау тек абстракцияда ана ммкін. Сондытан, Кант пен Гегельді адамды рухани былыс ретінде араулары негізсіз. Жан мен тн, рух пен дене бірінсіз-бірі мір сре алмайды. Тп лгенде жан да з мірін тотатады. Адамны мні — аыл-ой, жігер, жрек (жан маынасында) жне физиологиялы процестерге жатпайтын зіндік ерекшеліктері бар денені йымдасу абілетімен тыыз байланысты. Адам — табиатты е жоары нтижесі, сондытан оны табиаттан бліп арауа болмайды. Демек, жаа философияны негізгі міндеті табиатты зерттеп, оны адама тигізер сері негізінде, адамны осы мірдегі мн-маынасын тсіну. «О дниеде» алай жасы мір жо боландытан, адамдар бірігіп, «осы дниеде»-алай жасы мір сруге болатын жолдарды іздестірулері керек. Осындай жасылыа апаратын жол, дайа жалбарынуды уаыздайтын дінні орнына, адамдарды бір-біріне сенімін арттыратын сйіспеншілік діні деп есептейді Фейербах.

Фейербах Кантты таным тжырымдамасын сына ала отырып, адам аыл-ойы объективті натылыты дрыс бейнелейді деп сенеді. Таным процесінде басты рлді сезім атарады, ал ойлаулы ызметі сезім берген деректерді баса деректермен байланыстыру.