Болмыс жне оны трлері

Адамны дниеге атынасыны негізінде андай ндылы жатса да, оны бастамасы — болмыс. Мнділік жнінде айтанда не нрсені болса да дниеде болу жолы немесе тсілі оны негізін райды . Болу жолдары жне сан алуан ндылытар — брі де е алдымен жалпы болуа тиіс. Онда болмыс деген не нрсе? Бл сраа оны барлы формаларыны мазмнын ашу арылы ана жауап беруге болады. Болмысты наты, жеке формаларыны бріне орта жалпы асиет, ол — болу.

Болмысты трлері туралы проблема философия шін де те маызды. Себебі философияны негізгі мселесін – аыл-ойды болмыса атынасы туралы мселені – тбегейлі шешу шін болмысты негізгі трлерін саралап білу керек.

Осы трыдан аланда болмысты бір-бірінен айырма тран мынадай негізгі трлерін ажыратуа болады:

1) табиат болмысы немесе заттар (денелер) жне процестер болмысы, ол з кезегінде табиат заттары мен процестері жне адамдар жасаан заттар, процестер болмысына блінеді;

2) адам болмысы, ол заттар дниесіндегі адам болмысына жне адамны зіндік болмысына жіктеледі;

3) рухани (идеялы) болмыс, бл жеке адамны рухани болмысы (идеясы) жне объективтендірілген (жалпы адамды) рухани болмыс болып жіктеледі;

4) леуметтік болмыс, бл да з алдына оамдаы жне тарихи процестегі жекелеген адам болмысына жне оам болмысына блінеді.

Адамзатты, оамны пайда болып, алыптасуы оршаан ортаны, ажетті алышарттарды, жадайларды болуына байланысты екені белгілі. Басаша айтанда, тарихи трыдан бадарласа, адамны мір тіршілігіні, ызмет-рекетіні негізі – табиат заттары мен табии процестер. Олар адамзаттан лдеайда брын пайда болан, адам санасынан тыс жне туелсіз мір среді. оршаан табии ортаны танып білу, игеру барысында адам табиат дниесіне уатты жне ауымды ыпал ете алатын діретті згертуші кшке айналды. Брын табиатта дл осындай дайын кйінде болмаан, адамдар з олы мен аыл-ой кші арылы жасап шыаран, ндірген жаа заттар мен процестерді, жадайларды ттас дниесі пайда болды. ылымда мны «екінші табиат» деп те атайды.

Бірінші табиатты ерекшелігі неде? Табиат адам атаулы пайда болана дейін болды, мір срді. Адам мен оны санасы пайда боланнан кейін де ол з болмысыны туелсіздігін сатайды. лбетте, табиатты, оны заттарын, процестерін, былыстарын, згеріске тсу жне даму задылытарын санасына абылдап, ой елегінен ткізуші, айтушы – адамдар. Табиатты зінен туелсіз, санасынан тысары, дербес мір сретінін, оны зінен кп брын пайда боланын толы мойындап, сенімді тжырым жасаан да – адамдар. Бл тжырыма олар бкіл адамзатты леуметтік-тарихи тжірибе негізінде мірлік фактілерді саралау, ылыми-зерттеулер мен жйелі длелдемелер нтижесінде келді.

Сйтіп, болмысты негізгі рі айрыша трі есебіндегі тл табиатты, яни бірінші табиатты басты ерекшелігі – оны адамнан брын пайда болып, адам санасынан немі тыс рі одан млдем туелсіз мір сре алатындыы болып табылады. Табиат ттас аланда кеістік пен уаыт трысынан шексіз – ол рашан жне айда болса да болан, бар жне бола береді. Бл табиатты жекелеген наты заттарына, процестеріне, былыстары мен жайкйлеріне тн емес, бірегей ерекшелік. йткені, олар наты бір жерде мір среді, бар болып табылады, екінші бір кезде олар жо, мір срмейді: олар бірде бар, енді бірде жо, бір кезде пайда болады, таы бір мезгілде дл сол кйіндегі мір сруін тотатады. Жерге тскен рытан немесе тамырдан ааш кктеп шыады, толысып седі, мезгіл жеткенде урап калуы ммкін, таы басалары. Демек, заттарыны, процестеріні, былыстары мен жайкйлеріні болмысы ткінші, шпелі. Оларды болмысы не болмыссыздыы ауыспалы, алыптасу, даму, згеру процесі кезектесіп отырады. Мселен, р адам дниеге лкен міт, аса арманмен келеді. оамды атынастара араласып, тіршілік жасайды, мірді ащы-тщысын татады, шама-шарынша із алдырады. Сйтіп жргенде ас-аым сттей болып бл жары дниеден тіп кеткенін білмей де алады. лкендерді «саым дние, жалан дние» деп ой толап отыратындыы да сондытан. йткені, затты болмысы оны болмыссыздыына орын босатады. «Аумалы-ткпелі дние» деген ым, бір жаынан, осыны білдірсе керек. Алайда мны брі ттасынан аландаы табиат болмысыны тоталуын білдірмейді. Жоарыдаы мысалдарда крсетілгендей, зат иратылады, адам леді, біра олар дние болмысыны ттастыынан жоалып кеткен жо, олар болмысты басаша материалды жай-кйлеріне ауысып кетті. Сонымен, табиат болмысыны таы бір ерекшелігі бар. Бл ерекшелік ттасты ретіндегі табиат дниесінін траты рі тпкілікті болмысындаы жекелеген мндерді тпелі жне траты болмысыны диалектикасын танытады.

Табиат – объективті шынды, ол алашы, онсыз адамзатты мірі мен ызметі де ммкін емес. Табиатсыз адам жасап шыаран заттар мен процестер, яни «екінші табиат» та пайда бола алмас еді.

Шынында да, бізді оршаан заттар мен былыстарды кпшілігі – адамны табиат дниесін згертуіні нтижесі. «Екінші табиат» ата трде біріншісіне, шынайлы, тл табиата туелді жне соны туындысы. Болмысыны трпаты жаынан адам жасаан заттар мен былыстар табиат дниесіне сас, оларды орта асиеттері мен даму, згеру задылытары айтарлытай жеткілікті. Дегенмен, «екінші табиатты» зіндік мнді ерекшеліктері де бар. Сонда екінші жасанды табиат дниесіні шынайы тл табиаттан айырмашылыы неде? Е уелі, оны жасап дниеге келтіру барысында адам табиат байлыын, табии материалдарды пайдаланып, деуі. Екіншіден, «екінші табиат» дниесін жасауда адамны ебегі, іс-тжірибесі жне білімі пайдаланылды. шіншіден, «екінші табиат» бйымы ермек шін жасалмайды. Оны дниеге келтіру адамдарды леуметтік мірдегі белгілі мтаждарынан, масат-мдделерінен туындайды. Яни оны оамды-леуметтік маызы, атарар міндеті, алар орны бар деген сз. Айталы, бгінгі мірді ай саласында болсын электронды аспаптар мен приборлар, трлі ондырылар мен машиналар еркін олданылады. Оан тіпті бойымыз да, ойымыз да бден йренген. Олар табиат ойнауынан алынып, адам олымен делген трлі металл, пласмасса, таы басалары материалдардан жасалан. Сонда оларды мірге келтіру ылыми жетістіктерді, аыл-ойды, білім мен тжірибені нтижесі екеніне дау жо. Оларды пайдаланып, іске осу да адамдардан лкен білімді, абілетті, материалды ммкіндіктерін талап етеді. Ал оларды олдануды ажеттігі де мір талабынан туан задылы. Сйтіп, екінші табиат бірінші табиатты задылытарына баынатын тл туындысы, оны материалдарынан адамны білімі, ебегі, тжірибесі жне дадысы негізінде оамды сраныстарды анааттандыру масатында жасалады. Яни, «екінші табиат» болмысы – табиат – рухани-леуметтік ттасты райтын натылы аиат. Ол мні жнінен леуметтік-тарихи сипата ие, адамзат оамыны рамдас блігі, тл табиат пен оамды жаластырушы басты днекер. Сондытан да, бір жаынан, оам мен «екінші табиатты» немі йлесін тауып отыру ажеттігі еш уаытта маызын жоймайды, екінші жаынан, «бірінші табиат» пен «екінші табиатты» орта задылыын, бір ттастыын, бірегей болмысына атысты оларды зара байланысын сатап, реттеп отыруы да заманымызды ккейтесі жалпы адамзатты мселесі болып табылады.

Адам болмысы екіге блінеді:

1) рухани болмыс — сана мен санасызды процестерін амтиды. Рухани болмысты шартты трде екі лкен топа: жеке кісілерді мірлік ызмет — тіршілігінен бліп алуа келмейтін (дербестенген руханилы) жне кісіден тысары мір сретін, басаша айтанда, объективтендірілген (дербестенген емес) руханилыа блуге болады. Бірінші жадайда адам сананы кмегімен сырты дние туралы ойлайды, оны бейнесін туызады (санасызды процестер, тіл мен сана, тіл мен ойды байланысы). Екінші жадайа жататындар — кітаптар, сызбалар, жобалар, ескерткіштер, идеялар, ойлар, музыка, т.б.

2)леуметтік болмыс- екіге блінеді: тарих процесінде жекелеген адам болмысына жне оам болмысына. Жеке адам тек ана оамда мір сре алады. Ол бір лта, тапа кіреді, бір мемлекетте трады, тарихи процестерге атысады. оамды болмыс — ол жалпы ым, оны даму задары болады. оамды болмыс жадайлары мен мдделері арасындаы айшылытар туады. оам нерлым жоары дамыан сайын ондаы алуан саладаы прогресті жоарылату арыны бараны, таптарды, жеке адамдарды жоары саналылыына, леуметтік белсенділігіне, яни субъективтік факторлара тікелей байланыстылыын байаймыз.