Ожа Ахмет Яссауиді сопылы философиясы

ожа Ахмет Ясауи ілімінде Хаа ызмет ету халыа ызмет етуден басталады. Ал, халыа, лтына ызмет етуді шарты – топыра сипатты болу, нпсіні тыю. Топыра сипатты болып, зін халына арнау кемелдікті білдіреді. ожа Ахмет Ясауи кемелдікке жету шін адамда аш (уатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мны ала; Ашсыз инсан хайуан жынысы, бны тыда”. Осы хикмет жолындаы “дертсіз адам” адамды сезімнен жрдай, з лтыны, оамыны, Отаныны алдында жауапсыз, мсыз, ара басыны амын кйттейтін жан. “Ашсыз адам” – илаhи фитраттан, яни Алла тарапынан адама берілген дайлы сыйдан марм алан, зіні адамды адірін баалай алмайтын, парасаттылыа мтылмайтын, зін оршаан лемге, адама, табиата, осыны брін Жаратушы иеге мн бермейтін жан. Дертті адамны ожа Ахмет Ясауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде “Білімі – шыра, халі – пілте, кз жасы – жаатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, аш отына тсіп, оамны кемшілік тстары мен асаан руханиятын кріп, кз жасы, айрат-жігерімен одан шыар жол, дауа іздейді. Шынайы аша осы дерт арылы ласады. Ал аш кемелдікке жетелейтін кш-уат кзі. ожа Ахмет Ясауи ілімінде адамны жаратылыс масаты – Хаа лшылы ету (ибадат), ол “Сізді, бізді Ха жаратты ибадат шін” – дейді. Бл ибадат (убудийат) – Хаты тану жолындаы е жоары маам. дайлы ашты, Аллаа деген махаббатпен ттастыта кретін ожа Ахмет Ясауи дниетанымы Алла жаратан адам баласын кемсітпей, зімен те дрежеде рметтеуді парыз деп арайды. “Сннет екен кпір де болса берме азар, Кілі атты ділазардан дай бизар” деген хикмет адамны тегі мен тсіне, діні мен діліне арамастан оан рмет крсету, адам ретінде ардатауды пайамбарлы сннет (жйе, за, аида) ретінде танытады. йткені ожа Ахмет Ясауи ілімі – дін, мзаб аясына сыймайтын шексіз ашы (махаббат) жолы. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында “дертті адам”, “топыра адам”, “кемел адам”, сондай-а, “арип адам” тлалары да дріптеледі.

 

арип адамды кемелдік мртебесіне жеткізіп, пайамбарды оамдаы кілі, ізбасары ретінде баалайды (. Сопылы). ожа Ахмет Ясауи зін де арип ретінде крсетеді: “ариппін ешкімім жо, бейшарамын hм паыр, Сенен баса кімім бар, раым ет Сен (Алла) та сріде” – деп раымды тек Алладан ана ктеді. йткені оны Алладан баса шын атын, олдайтын ешкім жо. Оны арип ылып, жалыздыа итермелейтін кш оны дниеге деген кзарасы, илаhи аш – Ха жолына деген мтылысы мен махаббаты. ариптік – адамны з-зімен іштей кресіп, санасын сансыратан мселелерді шешімін табу жолында рухымен тілдесу, з лімен ана лззат алу сияты кіл-кйді білдіретін психологиялы хал. Сондытан да ожа Ахмет Ясауи “ай жерде арип крсе ем дем болыл” дейді. Яни олара дем бер, олдау крсет, асынан табыл, рметте дегені еді. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында мір мен лім мселесіні мні згеше. азали “лімні аиатын тсіну шін, мірді мніне жету керек, ал рухты білмей трып, мірді тани алмайсы” дейді. Оны ілімінде нпсі – жамандыты, рух – жасылыты айнар кзі болып табылады. Жасылы пен жаманды секілді нпсі мен рухты да атар мір сруі ммкін емес. Рухты мір сруі шін нпсіні луі шарт. йткені мірді мні рухты тазалыында, яни кіл айнасыны сафтыында жатыр. Рух тазалыын масат тту “аш” мртебесіне ласып, Ха дидарын кру болып табылады. “Муту абла ан тамуту-топыра болма; Аштар лмес брын леді екен...” “л ожа Ахмет, нпсіні тептім, нпсіні тептім, лмес брын жан беруді дертін шектім, Дидар тілеп трк етсем масиуаны; лмес брын болмысыды айла фни...” Блар – “лмес брын лу” философиясына тн хикметтер. ожа Ахмет Ясауи мнда масиуаны (Хатан баса барлы дниені) трк ету арылы шынайы мір мнін ынуа шаырады. Оны кзарасы бойынша, “шынайы мір” деп, рухты нпсіден арылып, илаhи нрлармен шайылуын айтады. Бл ілім негізінде адамдарды “лілер” жне “тірілер” деп арауа болады. Бл жердегі “лі” жне “тірі” ымы руха байланысты. “лілер” – дниеде нпсіні лы болып ткендер, олар тірі болса да лікпен те. “Тірілер” – нпсілерін жою арылы рухтарына “мір” сыйлаандар, олар лсе де мгілік мірмен ауышандар, баи мртебесіне жеткендер. ожа Ахмет Ясауи дниетанымында физикалы лім жо. Ол жай ана рухты тннен айырылып, баса бір халге ауысуы. Аллаа лшылыты е жоары халі – еркіндік. Рухани мір ішкі руха атысты боландытан,ожа Ахмет Ясауи іліміндегі еркіндік мселесі де адамны “ішкі еркіндігі” шеберінде арастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлаында “моральды еркіндік” дейді. Яни, Хаа толы л болан адам ана толы еркін, азат. Демек, Алладан баса барлы нрседен тазару шынайы еркіндікке ласады. Сопы Ха алдында л, халы алдында азат, еркін. Рухани лімні нтижесінде нпсі стемдік рып, адамды зіне л етеді. Адам зіні жаратылысын, табиатын жатсына бастайды. Нтижесінде рух еркіндіктен айырылады. ожа Ахмет Ясауи дісі бойынша, рухты еркіндікке ауыштыруды жолы – зухд ожа Ахмет Ясауи ілімінде ішкі еркіндікке жетуді дрежелері мен басыштары айтылады. Блар сопылы дниетанымдаы “халдер” мен “маамат” категорияларыны рет-ретімен жаласуы арылы жзеге асады. Ішкі еркіндік жайындаы мліметті негізі – дін. Ал дін адамзата “ішкі лдытан” тылу жне “ішкі еркіндікке” жетуді жолын крсететін Алла тарапынан берілген илаhи жолдаы ожа Ахмет Ясауи ілімі бойынша, “лілер” мен “тірілер” ымына сйкес, еркіндік мселесінде де адамдарды екі топа бліп арауа болады. Бірінші топ – “еркіндікті асаушылар”. Блар тек ана Хаа табынып, лшылы етеді. Екінші топ – “еркіндіктен оратындар”. Блар – нпсі, мансап, байлы, ата, дние, адама, т.б. табынып, лды рады. Хикметті басы – Алланы бар жне бір деп білу.

 

ожа Ахмет Ясауи адам баласы осы шындытан бейхабар аланда зіні негізінен алыстай бастайтындыын айтады. Осы аиатты адам баласына ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным кзі – ран деп біледі. Сонымен атар, Алланы тануды негізгі сыры адамны зінде екендігін айтады. Адам – микрокосмос болса, рух, бкіл лем, болмыс – макрокосмос, Алланы аяттары, яни белгілері. Адам – рух лемінде Алламен болан схбат-антты бзбай “Зікір” арылы немі есте сатаушы. ожа Ахмет Ясауи іліміндегі зікір, уажд (экстаз), сама сияты дістер Алламен болан сертті мытпау шін олданылан. Адамны арабша “инсан”, яни “мытша” екендігін ескергенде, ранны бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамды болмысты толытырып, кемелдендіріп отыратын діс екендігі белгілі. Осы тста “алу бла” серті (“...мен сендерді Жаратушы емес пе едім” деген Тіріні сраына рухтарды “И, лбетте” деген жауап-серті) мен рух леміндегі онтол. жне туысты бірлікті адамзат арасында осы кезге жаласып, саталуына деген мтылысты, тілекті жатандыын байау иын емес. Жалпы сопылы дниетаныма тн бл теориялы-тжырымдамалы станымды ожа Ахмет Ясауи тркілік дниетаным негізінде жаыртты. Ислам тарихында дінді ынуды, абылдауды ерекше трі ретінде пайда болан “сопылы аым” ресми діндегі (алам мен фик) асадыа арсы баыт ретінде бой крсетті. Сол секілді ожа Ахмет Ясауи ілімі де тркілік дниетанымны негізгі категориясы болып табылатын мбебаптыа сай дамыды. Тірді жазалаушы, орыныш иесі ретінде ана емес, Тірді сю жне оны кімдерін рметтеу арылы Аллаа махаббатпен ауышу-ласу дістерін алыптастырды. йткені сопылы дниетанымда Алла – ашы (сюші), машу (сйілуші) рі ашытыты зі боландытан да, ашыты болмыс жаратылысыны е негізгі мраты. Бл адам бойында махаббат, жауапкершілік сезімді, иман, т.б. асыл ндылытарды алыптастырады. Адам хикмет арылы, оны нтижелі жемістеріні негізінде ана мнді, маыналы мір, “адамша тіршілік ету нерін” мегере алады (азіргі “Диуани хикмет”). ожа Ахмет Ясауи іліміні танымды тірегін райтын адамгершілік аидаларды зегі – ахла (мораль). Ахла – хикметті нтижесінде алыптасан рухани ндылытар жиыны. Адам ахла арылы адамды болмыса, мнге ие болады. Яни, адам ахлаты-рухани ндылытарды бойына сііргенде ана “шындыа”, “жан тыныштыына” ауышады. ожа Ахмет Ясауи ілімінде “жан тыныштыы”, “шындыа жету” адамгершілік асиет пен сипата ласу арылы тариатта жзеге асады. Аллаа ауышуды жолы оама, адама ызмет ету – тікелей ахлаты кемелдену арылы теді. Нтижесінде рухани тазалыа, зін зі мегеруге олы жетіп, “Кемел адам” трпаты алыптасады. Кшпелі тркі ауымын имандылыа шаыру арылы ожа Ахмет Ясауи ілімі барша тркі халытары мдениетіне лкен згеріс енгізді. Дстрлі тркілік дниетанымны негізі сыршылды (мистика) дін екендігін ескерсек, сопылы танымны тркі мсылмандыыны е маызды ерекшелігін алыптастырудаы себептерін ыну иын емес. Бл былысты табиилыын дін феноменол-сы трысынан араса, діндерді таралуындаы ескі стындарды толыымен жойылмайтынын, жаалары сол ндылытар, тсінік, ымдар негізінде з орнын табатынын круге болады. Кбінесе діндерде ескі стындар мистикалы институттармен ттасып, “халы діндарлыы” трінде тіршілігін жаластырады. Бл былысты крінісін ожа Ахмет Ясауи ды сопылы-моральды ілімінен круге болады. Оны “рма” символизмі арылы Мхаммед (.с.) пайамбара байлануы, осы былыса Арыстан бабты “себеп” болуы, мірін пайамбар міріне сатуа тырысуы, пайамбара сауды ишараты ретінде лыны атын Ибраим оюы, пайамбар жасына келгенде тірідей “жерасты мешітіне”, яни ылуетке тсуі, осыны брі оны іліміндегі кшпелі тркілерге исламды таратудаы маызды дістемелік, былысты ерекшелік рі жаалы болып табылады.