Антика классикалы философиясыны ерекшеліктері. Платон, Сократ, Аристотель
Гректерді антика философиясы б.э.б. VII-VI . пайда болды. зіні сипаты жне мазмныны баыты, философиялы ойлау методтарыны згешелігіне байланысты шыыс философиясынан згеше, тарихта алаш рет оршаан ортаны рационалды тануа тырысты. Антика философиясыны дамуыны 4 кезеін атап крсетуге болады:
1 кезе – Сократа дейінгі кезе. Бл кезені орталы мселесі космос, табиат мселесі болды.
2 кезе – классикалы кезе. Ол Сократ, Платон жне Аристотель сияты крнекті философтарды шыармашылытарымен сипатталады. Адам мселесіне, оны мніне жне танымды ммкіндіктеріне негізгі кіл блінді.
3 кезе – эллинистік кезе – бл кезеде кптеген философиялы баыттар мен мектептер алыптасты, оларды кпшілігі Плотон мен Аристотель философияларыны ыпалымен пайда болан этикалы мектептер.
4 кезе – антикалы философияны дамуыны соы – бл кезеде грек демократиясы лап, грек полистері Рим империясыны олына ткен кезі еді. Бл кезде (І-ІІ .) христианды философия басталды.
Сократ (б.з.б.469-399 жж.) жасында мсіншілікпен айналысан, кейін философ, оам айраткері. Сократ софистер бастап біра аятай алмай кеткен адам туралы ілімге ерекше назар аударды. Таным мен философияны негізгі мселесі адам болуы керек. Негізгі принципі «зіді зі таны». Екінші аидасы «мені білетінім – мені ештеме білмейтіні, ал басалар мны да білмейді».
Сократ философиясны негізгі таырыбы – этика. Адам жаны «Мен танушымын» деген баыттаы жне ол парасатты жне адамгершілікті. Адамны мні оны жанында, «жан -тнді раушы». Сократ жандаы жданны маызын ерекше крсетті, «ішкі дауыс» ретінде «даймонион» деп атады жне ол аиата жетуді негізі болып табылады.
Материалды дниені тануа байланысты агностик болан, оны толыымен тануа болмайды, біра адам жанын тануа болады, бл философияны пні болып табылады. Слкрат философиясыны негізгі масаты адам рекетіні адамгершілік негіздерін ашатын философиялы дісін табу.
Философия тарихында Сокрактты адамды тану жне рухани дниесін ашу шін пайдаланан дісі те баалы, ол маевтика деп аталады. Онымен ол ойлау процесіндегі индуктивті дісті ашылуына жол ашты, анытаушы ымдарды тудыруда ерекше нды. Сократ ортынды жасау неріне йретті, ол жалпы ымдара дрыс анытама бере білуге кмектеседі. Ол гімелесу формасында тілді, шкірттері білетін ымдарыны анытамасын жасауа йренді. Сонымен, Сократ оларды логикаа йретті. Сократа ілімі ертедегі Грек жеріндегі этикалы мектептерді пайда болуына ыпал етті. Мысалы, олар: Гедонды мектеп Аристипп, Эпикур мектебі – Эпикур, Киникалы мектеп Антисфен, Стоиктер мектебі – Сенека, Марк Аврелий, Мегар мектебі, Платона академиясы - Платон
4. Сократты дана шкірті, ізбасары, оны философиялы ілімін жйелеуші Платон (б.з.б. 427-347 ж.ж.) ататы жне аса ауатты жанядан шыан.Шыармашылы жолы ш кезенен трады. 1-ші кезеі – Сократ шкірті, оны идеясын насихатаушы. 2-ші кезе – Сократ ыпалынан бірте-бірте босанып шыып з жйесін негіздеуге мтылан кезеі. 3-ші кезе - философиялы жйесі толыымен аныталып, объективті идеализмі толыымен аланды. Оны философиялы мралары «Сократа апологиясы», «Задар» трактатары, хаттары мен эпиграммларынан баса, ол 34 ебегін диалог формасында жазан: «Софист», «Парменид», «Мемлекет» жне т.б..
Платонны филосоиялы іліміні орталыы эйдос (идея) теориясы болды. Платон бойынша идея адам аылымен байланысты ым емес. Идея барлы заттарды негізі, мні, себебі. Ол объективті, туелсіз, салыстырмалы емес, денесіз, мгі, сезімдік абылдауа келмейтін, тек аыл арылы танылатын бастама. Идея заттар болмысыны тпнегізі, оларды идеалды бейнесі сипаттас, Демиург (жаратушы) сол арылы наты сезімдік заттарды жасайды. Сезімдік заттар оны клекесі, кшірмесі, заттар идеяларды аныты лгісі.
Таным теориясында Платон идеалистік позицияны станды. Оны идея туралы ілімі оны таным ілімімен штасып жатыр. Платон сезімдік танымды рационалды танымнан бліп алды. Сезімдік танымны пні материалды лем деп алып, оны мнсіз екінші дегейлік деп арастырып, ол тек болмыс болып крінетін шынайы емес болмыстан хабардар еткізеді. Аиат, шынайы таным – бл идеялар лемінне ену, тану, оны аылмен тану.
Платонны гносеологиялы концепциясы еске тсіру теориясы болып табылады. Жан идеяларды еске тсіреді, жан онымен тнге енбей туранда идеялар патшалыында жолыан. Платон наты адамдарды идеяларын абстракциялап, идеялар лемін дайлы патшалы деп жариялады, адам дниеге келгенге дейінгі ажалсыз жаны сол лемде болатындыын айтты. Содан ол жерге тсіп, шектеулі уаыт адам тнінде жреді, сонда ол идеялар лемін «еске тсіреді». Платон бойынша, таным жанны жерге тскенге дейінгі тіршілігін еске тсіруі болып табылады.
Платон жасы мір сру мселесінде аылды жоары дегейге ктеретін мемлекетті моделдерін жасауа тырысты. Мемлект туралы негізгі идеясында – ізгілік, аиат білімге сйенді, мемлекетті идалды басару осылара байланысты, оны масаты адамны ажалсыз жанын тару. Оны ызытыран мселе мемлекетті мні мен формаларын басшыны тлалы асиеттері трысынакн тсіну болды.
Жанны ш жадайы
ш леуметтік топ
ш негізгі ізгіліктер
1. Аыл
1. Басарушылар – философтар
1. Аылдылы
2. Аффективті
(эмоционалды)
2. Стратегтер - скерилер
2. Батырлы
3. Сезімдік
3. ндірушілер –жердеушілер жнеолнершілер
3. лшемділік
4-ші ізгілік ретінде – ділдікті алды, ділдік барлыынан жоары трады, йткені ол «ізгіліктерді раушы негіз» .
Платонны мемлекет жніндегі нды кзарасы, мемлекетті жетілген, идеалды жне жетілмеген формаларын анытау. Оны екі топа жіктеп крсетуге болады:
мемлекетті жетілген, иеалды формалары:
а) Платонны идалды мемлекеті – рыламынгы е негізгі принципі - ділдік
б) Аристократия (аристократиялы республика)
жетілмеген, лдыраушы мемлекеттік формалар:
а) Тимократия – бамарларды билікті з олдарына алуы, онда оам іштей іріп-шіриді, йткені билеуші топ дниеге ие болуа, баюа мтылады.
б) Олигархия – (грек «азшылы»), азшылы кпшщілікке стемдік жргізуі, байларды кедейлерді басаруында, шпенділік, астанды жасау орын алады. Одан ысырапсызды ке орын алады.
в) Демократия – мемлекеттік рлысты е шашар трі, , кпшілікті билік жргізуі, онда кедейлер мен байлар арасында шпенділік рши тседі. рескел трдегі бостанды, еркіндікке бастан тиранияа жол ашады.
г) Тирания – оамды билікті бір адам олына кшуі.
Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) – «Физика», «Механика», «Органон», «Жан туралы», «Никомахова этикасы», «Саясат», «Риторика» ебектеріні авторы. Аристотель кне заманны энциклопедисті жне зіне дейінгі философия мен ылыми білімді жйеге келтіруші, танымал тла.
Аристотель шыармашылыын шке бліп арастыруа болады:
теоретикалы – болмыс мселесін, барлыыны пайда болу мселесін арастыран;
практикалы – адам рекеті, мемлекет рылымы мселесін арастыран;
поэтикалы
Аристотель философиялы ілімініні негізгі жатары ретінде мына тменгілерді алып арауа болады:
Категориялар туралы ілім. Бл ілім Платонны идеялар теориясына негіделіп, трлі сападаы идеялар туралы ілім болды. Аристотель е алдымен екі катигорияны ажыратып айтты: мн («субъстанция») жне сапа («акциденция»). Мысалы, ізгілік идеясы жне идеяны зі мн мен сапаны крсетеді. мн зінен зі мір среді, ал сапа (немесе сан) андайда бір мнге сйкес мір среді, зімен зі бола алмайды. «Ізгілік» сапа катигориясы, ол зімен зі бола алмайды, біреуді асиеті (ізгілікті адам, ізгілікті іс) ретінде мсір среді.
Материя жне форме туралы ілім немесе рбір затты екі себептілігі туралы ілім. Аристотель материя ымын ендірген алашы философ, онда ол арапайым тіл жне «материал» ымын пайдаланды. Форма Аристотель бойынша – затты бейнесі, материядан белгілі бір затты тудыру шін керекті рекеттілікті бастауы. Аристотель тілімен айтанда форма уелгі кезе болмыс «ммкіндігі». Ал оны ммкіндіктен шындыа айналуы форма болып табылады. Материя Аристотель бойынша, бір жаынан субстрат, яни негіз, бірдеені ішкі астары, яни таза ммкіндік. Екінші жаынан ммкіндік ана емес, таза шынды.
Логика. Болмысты тану тек логика кмегімен ммкін болады. Логиканы «органикалы» ылым ретінде арастырды, яни ол болмысты тануды ралы («органон») деп есептеді. Логика, Аристотель бойынша таным шін методологиялы мнге ие. Ол жалпыны жекеден, аиат білімді жалан білімнен ажыратуа кмектеседі. Жалпыны ажырататын дісті Аристотель индукция (жекден жалпыны ажырату) деп атап, кейін ол жеке факторды тсіндіруге ммкіндік береді деп тжырымдады. Силлогизмдерден длелдеуді негіздейтін діс, яни, жалпы тжырымдардан – жекелеген пікірлерді алуды ол дедукция деп атады.
Жан туралы ілімі. Адамны зге тіршілік иелерінен жануарлардан негізгі ерекшелігі оны аылында.
Аыл жалпылама ойлауды ммкіндігі. Адамны сйлеу абілеті осыан негізделген (сйлеуде жалпылытар туралы ойлар байалады) ал жануарларда бндай абілеттілік жо. Адамда ылым бар (яни жалпы бастау туралы білім) жне бл жануарларда болмайды. Аыл адм рекетін шартты етеді, оны еркін алыптастырады. Ерік адамны талпыныстарынан ралады жне адамгершілік тадауына (ол жалпы білімге негізделіп жасалан) дайындыын крсетеді .
Аристотель бойынша адам жанында екі трлі блгі бар: жануарлы жне аылды. Аыл – индивидуалдылыа жатпайтын, жалпылы, згермейтін жне мгі. Аыл барлыына орта, оны индивидуальды ерекшеліктері болмайды. Ол тндік процестермен байланысты емес, жан тек аылды блігінде ана ажалсыз.