Утопистер философиясы Т. Морд, Т. Компонелла

айта ркендеу Дуіріндегі леуметтік-саяси философия Аылшын гуманисі Томас Мор (1478-1535) — Эразм Роттердамскийді Досы, йгілі «Утопия» ебегіні авторьі. Латын тілін жасы мегерген, за мектептерінде білім алып, малімдік жне адвокатты ызметтер атаран. Ебегін баалаан оамдастары оны парламент палатасына сайлады. Батыл саяси кзарастары шін 1535-жылды 6-шілдесінде жазаа тартыл-Ды (басы кесілді).

Морды «Утопия» ебегі мемлекетті е жасы рылымы туралы пайымдауа арналан. Утопия деген термин грек тілінен алынан, «жер бетінде жо жер» дегенді білдіреді. «Утопияны» бірінші блімінде Мор Англиядаы капитал орыны алыптасуыны алашы кезедерін су реттейді: оам мшелеріні барлы мшелері баюды ана кздейді жні мемлекет атын жамылып, з лыныны амын ойлайтын байлар мем- лекетті сорына айналады.

Кітапты екінші блімінде осындай мемлекетке арама-арсы мемлекет туралы баяндалады, Бл блімні мазмнынан Інжілді, Платонны «Мемлекет» ебегіні, Эразм Роттердамскийді христианды гуманизміні сері сезіледі.

оамды мір — Мор индивидуализмге арсы, жеке меншік болмауы тиіс, оамда мір сріп отыран адамдарды брі те.

Мемлекет басшысы — тере ойлы философ, кіршіксіз таза адам болуы ажет, «Жасы нрсе де, жаман нрсе де басшыдан тарайды». Осындай адам — иялдаы аралды жаулап алып, з Утопиясын ран Утоп. оамда аша жо, алтын тек ажетсіз нрселерді жасауа ана баса елдермен арым-атынаста жне соыста олданылады.

Ой ебегі мен дене ебегі. Мор дене ебегін» жоары баалайды, ол адамдарды брі шін міндетті, ауыл шаруашылыы ебегіне оамны рбір мшесі кемінде екі жылын арнауы тиіс, себебі ебек мірлік ажеттілік ана емес, моральды ажеттілік. Ол алты саата созылатын еркін ебек. Ой ебегі Платондаыдай дріптелмейді, біра онымен айналысатын е дарынды адамдар. Утопиялытар ебектен шаршап, зорыпайды, олдары босаанда здерін рухани дамытады.

Дін. Утоп дінді Христос дниеге келерден 144 жыл брын таайындады. Мор жалыз Жаратушы дай бар, жан мгілік деп тжырымдайды.’ Сонымен атар, р трлі наным- сенім болуы ммкін, адамдар бір-бірініні сенімін, атеистерді де сыйлауы керек деп есептейді. Дінді сатаушы — сай-ланатын дінбасылар, олар те таза, адамгершілікті интеллектуалдылытан да жоары ояды.

Томмазо Кампанелла (1568-1639) — философия, жаратылыстану мсе-лелерін леуметтік мселелермен байланыстыра білген, Испания монар-хиясына арсы крескен, сол шін 30 жылдай трмеде отыран монах. Басты ебегі — «Кн аласы».

Кампанелла гипозоизм (барлы нрсені жаны бар) идеясын универ- сума олданады: «лем — лкен тірі малы, біз оны ішінде рттар секілді мір среміз, теіз — жерді тері».

«Кн аласы» ебегінде оамды алай згерту туралы ойларын ба- яндайды. Тапробану аралындаы (шамамен Цейлон, азіргі Шри Ланка) бакытты оам туралы Генуя теізшісі гімелейді. Бл аралда адамдар оамдастыа бірігіп, дайа емес, адамны аыл-ойына баынатын мемлекет рады. Мнда жеке меншік жо, ебек жасы йымдастырылан, адамдар трт саат ана жмыс жасайды, бай, кедей болып блінбейді.

Мемлекетті басарушы — Платонны мемлекетіндегідей аристократия, біра философтар емес, маман аристократтар, абілетті болып жаратылан. туаннан жолы болыш адамдар. Оларды е аылдысы — Метафикик. немесе, Кн деп аталады. Ол мемлекет басшысы, барлы ылымдардан жан-жаты хабардар. Оны ш кмекшісі бар: Кш-Куат — скери істерді, Даналы — ылымдарды басарады, Махаббат — тама, бала трбиелеумен айналысады. Оларды да кмекшілері бар (Грамматика, Логика, физика, Саясат, Этика, Экономика, Астролог, Астроном, т.б.) Елді басару ісімен ыры адам айналысады, біра айына екі рет халы жиналысында басшылар ауыстырылып отырады, оларды здері де талантты адамдара з орындарын босатуы тиіс. Басшылы діл жзеге асырылуы тиіс, аайыншылы деген болмау керек. Балалар жеті жасынан бастап ылымдарды зерттей бастайды жне ой ебегін дене ебегімен штастырады. Дін философияа, білімге туелді, е басты дінбасы — Метафизик.

Никколо Макиавелли (1469-1527) — Флорентия республикасындаы кедей загерді отбасында дниеге келгендіктен университеттік білім алуа ммкіндігі болмаса да, латын тілін игеріп, ежелгі классиктерді ебектерін жасы игерді, жас кезінен бастап саясат жне мемлекет мселелеріне ден оя бастады. Республика кіметінде ызмет атарып, сая-сата белсене араласан Макиавелли 1512 жылы республика лаан со уындалды, оны з елі Италияны кркейтпек болан жоспарлары жзеге аспады. Саяси ызметтен аластатылан жылдары жазан ебектері оны есімін адамзат тарихында алдырды, оларды арасындаы е белгілісі -«Билеуші» («Государь»). Бл ебек сол кездегі реалды леуметтік ажеттіліктен туындады, мемлекет проблемасы Макиавелли шін академиялы, жй ана ызыты мселе емес, лтты феномен, антикалы философтар арастыран мінсіз мемлекет теориясын жаластыруа талпыныс еді. Оны ойынша, адамдар табиатынан атігез. алдауа бейім, мансапор, мемлекет оларды осы жаман асиеттерін шектеп, тртіп орнату шін ажет. Мемлекет басшысы меншік иелеріні кілі болуы керек. Мемлекетте мір сруші адамдар абылданан ережелерге саналы трде баынанда ана оамда задылы болма. Кп нрсе басшы-билеушіге байланысты деп тсінген Макиавелли мемлекет айраткері стауа принциптерді талдайды. Е бастысы, билеуші реалды саяси мір талаптарын ескере отырып басаруы тиіс, бар кші мен ралдарын басты масата -бірттас, уатты мемлекет руа жмсауы ажет. Осы масат дана билеушіні міріні мні

болуа лайы, себебі, мемлекет адам рухыны жоары жетістіктеріні бірі. Бл масата жету шін ралды кез-келп трін пайдалануа болады, йтпесе ол биліктен айырылады, арсыластырынан жеіледі. Макиавеллиді йгілі «Масат ралдарды атайды («Цель оправдывает средства») аидасы осылайша пайда болды.

айта ркендеу Дуірі философиясы туралы орыта айтса бл кезе — адам еркіндігін, жасампаздыын, шыармашылы уатын. табиатпен бірлігін жырлаан, дниені рылымы, оам мен адамны мні туралы жаа ылыми тсінік-идеялар, болжам-лгілер сынылаг адамзат ойыны табысты кезеі.

Жайнизм философиясы

Джайнизм - кне нді философиясыны Веда дебиетіне сйенбей дамыан аымы. Джайнизм философиясыны негізінде - татва яни мн туралы ілім жатыр. Татва - дние рылатын бастапы рылыс материалы сонымен бірге білімні негізі рылатын аиат.

Джайнизм (джина - жеіс) негізін алаан – Махавира. Жеіс – ол адамны зін-зі жеуі. Негізгі ымдары: тірі (джива), лі (аджива), ізгі, кн, жанны бзылуы (ашрава), самвара – жанны тазалануы, туелдік, карманы бзу – нирджара, босау. Джайнизмдегі «ш асыл»: - дрыс сенім, дрыс білім, дрыс жріс-трыс.

Джайнизмде адам зін-зі жеу шін бірнеше аидаларды стану керек:

Апариграха – дние заттарына ызыпау, байланбау, самараулы;

Сатья – ешбір иындыа арамастан шындыты айту;

Астья – рлы жасамау;

Ахимса – иындытарп жніндегі ілім, еш нрсеге збірлік крсетпеу.