Ашы жне жабы жйелер

1. Ашы жйені ерекше сырты ортамен тыыз байланысты энергия, мліметтер, материалдар.Жйе шекарасы арылы енетін сырты ортадан мліметтер енетін объектілер экономикалы, саяси бсекелестік.

2.Жабы жйені белгілеріні наты шекарасы болды. Оны іс – рекеті оршаан орта жйені бір шама туелсіз.

Ашы жйе зін – зі амтамасыз ете алмайды. Оны мір сруі сыртынан келетін мліметтерде жне материалдара туелді болады. Басшылар ашы жйелерін жмыс істеу йым сырты ортадан мліметтер капитал адам ресурстарын материалдарды алады. Осы німдерін ызметтер йымны сырты ортаа шыын компонентер болып саналады.

Басекелестік жне оны трлері.Бсеке-орта ресурсты пайдаланудаы жйелерді немесе программаларды зара таласушылыы; андай жмыс бекетіні арнаа атынас ра алатынын анытауа ммкіндік беретін станым.Бсеке дегеніміз, бір жаынан, іс имыл жасайтын салада намды нтежиеге жету шін жріп отыратын экономикалы жарыс, шаруашылы жргізуді олайлы жадайына ие болу шін, пайданы мол алу шін тауар ндірушілерді бір бірімен кресі. Екінші жаынан ол нары обьектілеріні німді ндірумен оны ткізудегі жне капиталды олдану сферасындаы ара атынастары. Форма жаынан бсеке йымдастыруды нормалары мен ережелеріні мемлекеттік жне жеке рылымдарды дерективалары мен іс имыл дістеріні жйесі.

Жетілген бсеке . Еркін бсеке жеке меншікке жне шаруашылыты оашалауына негізделеді. ндірушілер бір бірімен тек нары арылы байланысады. Жеке фирма з німін ткізуде іс жзінде нарытаы айырбас жадайларына ешандай сер ете алмаса онда осындай болмыс бсекеліік абілетті е жоары дрежесі болып табылады жетілген бсеке деп аталады.

Басару ылымы немесе санды ыпал (1950 жылдан кні бгінге дейін).Шет елдегі басару теориясыны жаа баыттарды бірі – «басару ылымы» деп аталатын – басару ылымына санды тсілдер мен дл ылым аппаратын енгізуге тырысуымен сипатталады.

«Жаа» мектепті е крнекті кілдеріне Р. Акофф, Л. Берланфи, С. Бир, А. Гольдбергер, Н. Джорджекску – Реган, Р. Каллиен, П. Клейн, Р. Люс, Д. Форрестер секілді алымдар жатады. Бл мектепті алыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеуді пайда болуына байлансты. Алашында операцияны зерттеу санды талдау дістерін ттастай, блімдерге жіктемей дайындаумен шектеледі.

Кейіннен операцияны зерттеу ылымыны дербес саласы ретінде алыптасып, негізгі екі баытта дамытылады.

Біріншісі, басаруда нерлым жиірек кездесетін былысты матиматикалы моделін руа, запастарды басаруа, ресурстарды блуге, баралы ызмет крсету міндеттеріне, ескі жабдытарды ауыстыруа, жмыс уаытын реттеуге т.б. байлансты болады.

Екіншісі, жйені зерттеуге – «жйе техникаларын» рауа айрыша мн береді.

рі арай дербес ылыми пн – басару шешімдеріні теориясы алыптасты.

Басарудаы билік.Басару – йымдасан жйеге нысыаналы трде ыпал жасау, оны беогіленген рылымын сатау, ызметті тртібі мен масатын олдану.

Билік- кп ырлы ым. Ол оам мшелері арасындаы леуметтік табии айырмашылытара, субьективті-обьективтіарым атынастара байланысты алыптасады. Оны масаты-оамдаы тратылыты амтамасыз ету, ал ішкі мн мазмны –стемділік пен баыныштылыты орнытыру. Экономикалы, саяси ыты, скери, рухани жне отбасылы билік трлеріні арасындаы оамды дамуды йытысы рі саяси кресті негізгі нысаны болып саналатын мемлекеттік билікті маызы ерекше. кіметті ерік алауын топтастыру, айрыша басару аппаратын иелену арнаулы органдар дербестігін амтамассыз етіп, оамды трмысты тртіпке келтіру ісіне дара иелік ету, оам мен жеке тла арым атынасында мжбрлеу ммкіндігіне жету билікке тн белгілер болып табылады. Субьектіні масатына орай билікті нысанына ыпал ету шін ралдарды барлыы « билік рессурстарын» райды.

Басаруды атаратын ызметтер.Басару – адамдарды ксіптік ызметі,йымдасан жйеге нысыаналы трде ыпал жасау, оны беогіленген рылымын сатау, ызметті тртібі мен масатын олдану. Бл ызметті мн мазмнын айындау шін оны анытамасынан бастайы. Басару – бл жымдаы адамдара жне жекелеген адамдара, оларды бірлескен (ебек) жмыс процесінде масатты жйелі ыпал ету.

Осы анытамадан біратар орытынды жасауа болады. Басару е алдымен ыпал ету, демек мны зі сол рекетке билік ету ажеттігін крсетеді.

«Масаттылы» анытамасы басару міндетін – жымны алдына ойан масатына жетуін амтамасыз етуді кздейді. Оны стіне масат ою да басару міндеті.

«Жйелілік» анытамасы дркін-дркін емес, жйелі, здіксіз жзеге асыру ажеттігін крсетеді.

Басаруды классикалы немесе кімшілік мектебі (1920-1950).ылыми басару кілдері з зерттеген негізінен ндіріс басаруа арнады. Олар басару дегейінен тменгі сатыдаы ебек німінен артуымен шылданып, кімшілік мектебі пайда болды. Кейінен мамандар басаруды дайы жетілдірумен кімшілік ызметті йымдастыру принцптерін ойластырды. Бл мселелер Файольді есімімен тікелей байланысты. Ол кімшілік басару мектепті крнекті алымы деп есептелді.

Файоль пікірінше кімшілік ету жан – жаты ызмет алымымен амтамасызданды. Басаруды бір блігін жне техникалы, компаниялы сатып алу,оранысты, бухгалтер, кімшілік кімшілік функцияны талдайды. Файоль оны 5 элементке бліп крсетті:

1. Жоспарлау

2. жымдастыру

3. Басшылы ету

4. лестіру

5. Баылау

Файоль кімшілік басаруды бір атар принцптерін ойластырды. Оны пікірінше олар кез келген йыма олдануа жарайды. Менеджментті осындай мбебап принцптері менеджерді з ызметтерін алай орындау екендігін крсетеді. Оны менеджментке арналан 14 принцпінде басарушыларды ызмет алай орындау екендігін крсетеді.

Файольді функциямен принцптері уаыт кезінен ойдаыдай тіп жаппай олдана бастады.Файоль былай деп бастады басару процес ретінде туелсіз саламен функцияа блінуі ммкін. Классикалы мектепті кілі Урвин Файольді негізгі аидаларын одан рі дамытып тередете тсті. Урвинде Файоль секілді кімшілік ызметті негізгі элементтерін тжырымдап, бан жоспарлауды, йымдастыруды, штабты жинатауды, басшылыты йлестіруді, есеп беруді жне бюджет жасауды жатызды. Бл элементтер кні бгінге дейін шетел авторларыны кптеген зертеулеріні тп аазы ретінде пайдаланып отыр. Урвин формалді йым ру принцптеріне ерекше кіл бледі.

1.рлымны сйкестігінде атап крсетілетін уелі йымдастыру рлымын мият ойластыру, содан кейін рылым талаптарына нерлым сйкес келетін мамандарды тадап алу ажет. Арнайы жне басштабты ру.

2.Басаруды крделене тсу ескеріп Урвин йымдастыруда штабты мамандандарды маыздылыын жете тсінді. Бар штабты міндетіне басшыларды бйры дайындауды жне таратуын кнделікті жмыстарды баылауды жне штабты мамандар ызметін йлестіруде басшылар кмек жасауа жатады.

3.ыпен жауапкершілікті салыстырмашылыы.

4.Баылау рісі – басшыа тікелей баынатын адамдар саны.

5.Мамандандыру басшы ызметкерлерге мамандандыруды 3 трі болуы ммкін:

1. Масат белгісі

2. Операциялар бойынша

3.Ттыну трлері немесе географиялы белгілер бойынша

6.Аныты йымдаы рбір ызметкер шін міндеті жауапкершілігі баса адамдармен зара атынасы мен байланысы жаз болса анытауы тиіс тек сонда ана йым ызметіні айындыына ол жеткізуге болады.

Бсекелестік кресті алай жргізу керек.Бсеке – (лат. Conkurentia - атыысу, жарысу) тауар ндірушілер арасында з мдделерін анааттандыру шін болатын экономикалы баталасты, тауарларды ндіру мен ткізуді тиімді жадайы, нерлым жоары пайда алу.

Бсеке факторлары. Бсекелесушілерді талдауа трт диагностикалы элемент атысады:

1. бсекелесушілерді болаша масатын талдау

2. бсекелесушілерді аымдаы стратегиясын баалау

3. бсекелесушілерге атысты саланы, сонда жмыс істейтін компанияны алышарттарын шолу

4. бсекелесушілерді кшті жне осал жатарын мият зерттеу.

Бизнес жоспар блімдеріні мні.Бизнес-жоспар — ксіпорынны алдына ойан экономикалы масаты мен оны жзеге асыру жолдары, міндеттері мен діс-тсілдері баяндалан жат. Бизнес жасау шін нарыты орта жан-жаты зерттеледі. Нарыты ортаны аымдаы жадайы, болуы ммкін згерістер мен кедергілер, жобаны іске асырудан тсетін табыс млшері, т.б. наты крсетіледі. Бизнес-жоспар, кбінесе, банктен кредит алу жне оны айтарылуын амтамасыз ету шін жасалады. Меншік иесіні атысуымен ксіпорынны стратегиялы дамуыны баыт-бадары аныталады, осы арылы жобаны тиімділігі мен ажеттілігі айындалады. Бизнес-жоспар – ксіпорынды белгілі-бір кезеге дамыту масатында ксіпорынны іскерлік белсенділігін арттыруа арналан за мерзімді, стратегиялы жоспар

Бизнес жоспарлау шыыны.Бизнес-жоспарды олдану мынадай баыттары бар:

Банктер, инвестициялы компаниялар мен баса йымдарды, жеке тлаларды жне шетелдік инвесторлар несиелер алуа олданыстаы жне жаа бизнесті инвестициялы тінімдерді · дайындау

Ксіпорындарды жекешелендіру жніндегі сыныстарды · негіздемесі

Жеке компанияларды ру бойынша жобаларды · зірлеу

Дамыту жне жаа ортаа компанияны о аржылы нтижеге ол жеткізу жолдарын тиімді баыттарыны · тадау

Баалы ааздар компанияларды (акциялар, облигациялар жне т.б.) шыару шін жоспарларын · бизнес-жоспарды зірлеу кезінде жне мынадай міндеттер ойылады:

уаты мен нім нарыы келешегі · анытамасын

німдерін ндіру жне сату сметалы шыыстарды · баалауды

Пайда болжау шін німдерді баасыны ытимал іске асыру шыындарды салыстыру

азіргі экономикалы жадайында ндірісті дамыту орындылыын · анытау

Бихевиористік мінез-лы мектебі (1950 жылдан кні бгінге дейін).Екінші днйе жзілік соыстан кейін психология мен социологияны даму, зерттеу дістеріні жетілдіру жмыс орнында мінез-лыты зерттеуді ылыми жола ойды. Крис Арджирис, Ренсис Лайкерт, Дуглас Мак Грегор, Фредрик Герцберг, бихевиористік мінез-лы мектебіні баса да кілдері леуметтік зара рекеттесуді, мотивацияны, билік пен бедел сипатты, йымды рылымдарды, йымдастырудаы жетекшілікті, жмыс мазмнын ескертуді жне ебек трмысы сапасыны алуан трін жайларын зерттеді.Бихевористі мектеп адамгершілік атнас мектебінен едуір ауытып, адамдар арасындаы атнасты орнытыру тсілдеріне назар аударды. Бл жаа баытта кбінесе адамдарды з ммкіндігіне ыпал етуге, йымды руа жне басаруа негізделген. Ттастай аланда, бл мектепті басты масаты адам ресурстарын тиімділігін арттыру арылы йымдастыру тиімділігін арттыру болады.Мндаы басты мселе мынада: мінез-лы туралы ылымды дрыс олдану жеке жмыскерлерді де тиімділігін акртыруа ыпал етеді. Алайда, менеджментті зерттеушілерді атап крсеткендей, жмыс мазмнын, згертуді жне жмыскерлерді басаруа атысуы секілді амалдар тек кейбір жмыскерлерге ана, рі кейбір жадайда ана тиімді болады екен.

Болжау дістері.Ксіпорынны (фирманы, компанияны), оны блімшелеріні, басаруды баса дегейлеріндегі болжамдары мен жоспарларын зірлеу тсілдері. Нерлым мбебап жне басаруды барлы дегейлерінде таралан трі- жоспарлауды тегерілімдік дісі. Оны мнісі ресурстарды бары жоынан немесе оларды ралу кздерінен жне тиісті ажеттіліктерден ралатын зара тегерімді кестелер нысанындаы тпгерім жасауда. Болжауда нормативтік діс олданылады.

Болжауды трлері.Экономикалы болжаулар тмендегі классификацияа сйкес трт топа жіктеледі:

Болжау кеістігіне( масштабына) байланысты.

Болжау мерзіміне байланысты

Зерттеу обьектісіне байланысты

Функцианалды белгісі бойынша

ылыми басару (1856-1920).Осы мектепті пайда болуы Ф. Тейлормен байланысты. Оны басты ебегі Фабриканы басару ылыми менеджмент принцптері арнайы комисия алдында крсетті. 1880 жылы инженер білімі алаш американ алымы Ф. Тейлор ебек процесін зертеп бастаан. Тейлор ебегін жаластыран Генрик Форт болды. И. Гант, Ф. Гилборт, Л. Гилберт, К. Стенфорт, Ф. Тейлорды негізгі аидалары:

1.Практикасы алыптасып дстрлі жмыс тсілдеріні орнына ылыми ірге тасын ру. рбір элементті ылыми трыдан зертеген .

2. Жмысшыларды ылыми критерий бойынша тадау.

3. Ебекті йымдастыруды ылыми ойластыру практикаа енгізу жргізгенде кімшілік пен жмысшылар арасындаы ынтыматасты.

4. Ебекті бір келкі блісу жне кімшілік арасындаы жауапкершілік.

Тейлор – пікірінше ебек німдеріні артуы ожайына да, жмысшыа да молшылы келеді. Ол шін ожайынны да, жмысшыны да психологиялы тбегейлі згерту ажет. Тейлор з теориясын тжырымдап отырып, мынаан келеді. Дстрлі дістерді орнына ылым, арама – арсылыты орнына йлесімдік, дербес жмысшыны орнына ынтыматасты, ебек ндіруші мектепті орнына ебек німдері барынша арттыру. Олара барынша олайлы жадай жасау, Тейлор жмысыны басты жйе жекелеген жмысшыны ебегін тымды ету, ндіріс процесін жне соан сйкес басару прцесін йымдастыру айта ру болды.

Гилберт прибор ойлап шыарып, оны микропораметр деп атады. Оны кино камерамен оса олданылады. Белгілі бір операцияда андай озалысты жне оларды р айсысы аншама уаыт алатындыын дл анытау шін пайдаланады.

Эмерсон ойлап шыаран німдерді “ 10 принцпі ” деген жмысында жрта кеінен млім болды. Ол ксіпорыны басаруыны принцптерін арастырады, рі тжырымдады. Эмерсонны 10 принцпі:

1.Дл тжырымдама масат. Басаруды баса дегейде бан жетуле рбір басшы жне оны оласындаылар мтылды.

2.Болаша масатты ескере отырып рбір жаа процесті тадауа шынайы дрыс кіл блу.

3.Білікті кеес беру, ндіріске жне басаруа байланысты арналан білімні ажеттілігі жне барлы мселелерде білікті кеес бірлесіп ана нтижелі болды.

4. Барлы жым мшелеріні белгіленген тртіппен ережелерге баыну.

5. ызметкерлерге діл трелік.

6.Басшыны ажетті мліметтерін амтамасыз ететін жедел, сенімді, толы, дл жне траты есеп.

7.жым ызметті мият жедел басаруды амтамасыз ететін дисперчилік жмыс.

8. йымдастыруды бкіл кемшілікті дл белгілеуге жне одан келетін шыарды. Азайтуа ммкіндік беретін нормалар мен жмыс кестелері.

9.Е тиімді нтижеге жетуде ммкіндік беретін уаыт. Кш уат жне зімдік ныны лесін амтамасыз ететін жадайды халыа келтіру.

10.Уаытты белгілеуді жне рбір операцияны кезегінен сынатын операцияны нормасы.

ылыми басару озалыста АШ тыс жерлерге ала жерлерге Германия, Англия, Франция, Шведция жне т.б Европа елдеріне кеінен млім болды. Мны зі оларды басару, ылыми басару, рациянализациялау, еібек ылымын йымдастыру жне т.б аттармен жайылды. Егер объектіні ндіріс бизнеске ана кіл блген болса, кейіннен адамдар саласында бірдей олданылан баса йымны ылыми принцптер концепциясы алыптасты.

Жоалту трлері мен туекелдікаржылы туекелдер – экономикалы ортаны ддмал жадайында сырты рі ішкі даму факторларыны ыпалындаы Банк ызметі нтижесінде келешекте шыынны туындауына, табыс алмауа, осымша табысты толы алмауа немесе алуа апарып сотыруы ммкін оиаларды орын алу ытималдылыы.аржылы туекелдерді басару масатында туекел-менеджмент блімшесі туекелдерді басару саясатын, Банк активтері мен пассивтерін басару саясатын басшылыа алады.

Кредиттік туекелдер

Нарыты туекелдер

тімділікті жоалту туекелі

Жоспарлау типтері амту дрежесі бойынша: жалпы жне блшектеп жоспарлау; ксіпкерлік саясат аспектісіндегі жоспарлау мазмны бойынша - стратегиялы, тактикалы жне оперативті жоспарлау; жоспарлау бйымы бойынша (жоспарлау объектілері) - масатты, ралдарды, бадарламалы жне рекеттерді жоспарлау; ызмет крсету саласы бойынша - ткізуді, персоналды, дайындауды, инвестициялы, аржылы жне кеейтілген жалпы жоспарлау; жоспарлау тередігі бойынша - берілген рамкамен шектелген глобалды, контурлы жне блшектеп жоспарлау; мерзімі бойынша - ыса мерзімді, орта мерзімді жне за мерзімді жоспарлау; рылымды йымдастыру кзарасы бойынша – жалпы жоспарлау (ндірісті е жоары жоспарлау) жне ксіпорынны орналасу жерін, ызмет крсету саласын, учаскелер мен блімдерін жоспарлау; жеке жоспарларды орындалу уаыттарын байланыстыру бойынша - тізбектеп жне бір уаытты жоспарлау; деректерді згерісін есепке алу бойынша - ата жне икемді жоспарлау; уаыт бойындаы кезегі бойынша - реттелген аымдаы, сырана жне кезектен тыс, эвентуалды жоспарлау.

Жоспарлауды басарудаы маыздылыы.Жоспарлау – жоспар жасау процесі, онда наты объектіні масаты. Мазмны, клемі, дістері мен ралдары, орындалу мерзімі крсетіліп, наты кезеге межеленген бадарламасын жзеге асыруды белгіленген тртібі, реті тптіштеледі

Жоспарлау жйеге ыпал ететін белсенді басару процесі болып табылады, сол арылы белгіленген масата жету шін ндірісті даму арыны, материалды кздері мен оны жетілдіру дістері аныталады. Басаруды басты функциясы ретінде жоспарлау:

• йымны болашатаы дамуын анытайды;

• Ала ойылан масата жетуді жолдары мен дістерін белгілейді;

• Міндетті орындауда болуы ытимал зардаптарды кре білуді амтиды.

Жоспарлауды маызы болып оршаан сырты орта факторларыны сері мен йымны ішкі ммкіндіктерін баалай отырып масаттарды белгілеу жне сол масаттарды жзеге асыруда тиімді діс-жолдарын тадап алу табылады. Нары жадайындаы жоспар ндіріс пен ткізу крсеткіштерін немі адаалап отыру масатында маркетинг жйесі жне баылау процесімен тыыз байланыста болады. Фирма ішілік жоспарлауды басару ызметі ретінде міндеттері мен мазмны нары сранысы мен оны амтамасыз ететін материалды кздерін есепке ала отырып ндірісті дамыту жне негізгі баыттарды анытау болып табылады. Жоспарлауды алыптасуы фирманы жне рбір жекелеген блімшені берілген кезедегі даму барысындаы масаттарын натылауда, шаруашылы міндеттерін, олара жету ралдарын,мерзімі мен жзеге асырылуын; алдыа ойылан міндеттерді шешуге ажет ебек, аржы, материалды ресурстарды анытау.

Мазмнына, масаттарына жне міндеттеріне байланысты жоспарлаудын келесі формаларын крсетуге болады: стратегиялы немесе дамушы; аымды немесе оперативтік.

Жоспарлауды ажеттілігін анытау.Жоспарлау техникасы жоспар рылуында уаыт аралыын анытайды; кезекті жоспарлау, ата жне икемді жоспарлауа блінеді.

Жоспарлау жйесі – ксіпорынны бір-бірімен зара келісімдерімен жне туелділігімен жоспарлау процесі. Жоспарлау процесі іс-имылды шекараларын анытаса, басаа араанда жоары трады, ал тмен тратын процесс оларды есепке алады (жоары тран жоспарды басымдылыы). Бдан баса, иерархиямен байланысты жоспар кейбір «туынды атынаста» бір-бірін толытырады, яни тмен тратын жадай ажет боланда жоарыдан шыады.

Жоспарлауды бір-біріне баыныштылыына байланысты келесі трлерін крсетуге болады:

а) жалпы жоспарлау - за мерзімді негізін алаушы жоспарлау, ксіпорын концепциясы;

б) масата баытталан стратегиялы жоспарлау, мысалы, ндірісті, ткізу саласын, аржыландыруды, персоналды дамытуды бес не он жылды жоспарлау;

в) тактикалы жоспарлау – шаруашылы операцияларды жадайын жоспарлау;

г) оперативті жоспарлау – ашалар мен істерді наты бадарламасын жоспарлау.

Жйелерді негізгі ымы.Бл ксіпорынды басаран ажетті мліметтерді барлы трі. Ке маынада мліметтер жйесі – бл ажетті жне длме-дл мліметтерді басару жйесіні барлы буындарына дер кезінде жеткізілуіне ыпал ететін, басару процесіндегі мліметтерді амтамасыз ету ралы.

Мліметтер жйесіні элементтері:

• мліметтер оры;

• дейтін техникалы ралдар,

• айналымдаы мліметтер каналы;

• мліметпен жмыс істейтін ызметкерлер тобы.

Басарушы апаратты жйелер кезекпен кезек апаратты ндірістік процесіні бірттастыы жне математикалы, статистикалы жне аналитикалы дістері мен болжаулы-аналитикалы есептеулер модельдерін йлестіру арылы апаратты жинау, жинатау, деу, таратуды техникалы ралдарын олдану жолымен йымдастыру аидаларын жзеге асырады.

Инновация бизнес жоспарлауды ралы ретінде. Инновацияларды басару стратегиясыны йымны жалпы даму стратегиясындаы орны мен маыздылыы. Инновациялы стратегия трлерi. йымны инновациялы саясаты. Жаппай ндiрiс саласындаы стратегиялар – виоленттер стратегиясы. нiм дифференциациясы жне нарыты сегметтеу стратегиялары – патиенттiк фирмалар стратегиясы. Инновациялы жне зерттеу жмыстарын жргiзушi ксiпорындар стратегиясы – эксплерент стратегиясы. Маманданбаан бизнес саласындаы – коммутант фирмаларды стратегиясы.

Инновациялы ксіпорынны йымдастыру алыптары.Инновацияны жалпы экономикалы, леуметтік, экологиялы тиімділігі. Инновация мен инвестицияны экономикалы тиімділігі. Инновациялы ызметті инвестициялы тартымдылы критерилері (зіндік капитал ны, тартылан капитал ны, капитал ны). Инновациялы жобаларды экономикалы тиiмдiлiгiн анытау дiстерi. йымны инновациялы потенциалы ымын арастыру. йымны инновациялы потенциал дегейін зерттеу жне анытау. йымны инновациялы ызмет дегейін анытайтын крсеткіштер. Инновациялы климат. «Инновациялы белсенділік» категориясыны мазмны. Инновациялы белсенділік йымны бсекеге абілеттілігіні артышылыы ретінде. йымны инновациялы белсенділігін жоарылату мселелері

Контроллингті мні, пайда болу себептері, функциялары жне масаттары.Контроллинг – компанияны за мір сруіне баытталан басшыларды философиясы жне ойлау абілеттері.ылыми-техникалы прогресс жне сырты ортаны динамикасы ксіпорындарды крделі жйеге айналуа мжбрлейді, ал олар басаруда жаа дістерді керек етеді. Осы жерден ксіпорынны тиімді ызметі аржыны, ызметкерлерді, німді сату мен сатып алуды жне ндіріс процесін басаруды біріктіретін бірттас крделі жйе - контроллинг негізінде ана жзеге асырылуы ммкін.Контроллинг бизнесті негізгі масаттарына (ндірілетін тауарлар мен ызметтерді сапасын арттыру, ндіріс клемін лайту, нарыта жетекші орына ие болу жне з бсекелестерін жеу) жету ралдары ретінде арастырыла бастады.Контроллинг – ксіпорын жне оны рылымды блімшелеріні за уаыт ызмет етуін амтамасыз ету шін болашаты басару болып табылады.Контроллинг теориясы мен тжірибесіні, соны ішінде стратегиялы контроллингті дамуы оны келесі даму кезеін ашуа ммкіндік береді. Осылайша, стратегиялы контроллингті ерекшелігі оны болашаа баытталуы, нтижеге жетуге жадай жасайтын факторларды талдау негізінде ксіпорынны ары арай даму жолдарын іздеу болып табылады. Контроллинг экономикалы трыда басару жне баылау дегенді білдіреді.Контроллинг менеджер мен контроллер ызметіні зара байланысуы, тйісуі кезінде крінеді, яни менеджер мен контроллер бірігіп жмыс жасайды. Ксіпорын ызметіндегі контроллинг – бл пайда алуа байланысты ммкіндіктер мен кедергілерді анытауа баытталан ксіпорындарды басаруды брттас тжырымдамасы.Контроллинг стратегиялы мселелерді шешуге баытталан, басаруды тиімді ралы ретінде крінеді. Ксіпорынды басару жадайында контроллерді міндеті мынада:

1. Ксіпорынны ндірістік ресурстарыны жадайын баалаудаы басты нрсе ндіріс ресурстарын йымдастыру, оларды трлері бойынша жне алыптасу айнар кздері бойынша атынасы болып табылады. Ксіпорынны ндіріс ресурстарын алыптастыру саясатыны негізгі баыттары осы жадайлар арылы аныталады:

- ндірістік ресурстарыны отайлы рылымын анытау;

- нарытаы жадайды есепке ала отырып меншікті жне арыз айнар кздерді атынасындаы згерістерді есепке алу;

- арыз айнар кздеріні атынасындаы згерістерді есепке алу.

Контроллингті трлері жне оны ралдары.Уаытты арадан араанда контроллингті екі трін бліп крсетуге болады:

- оперативтік (0.5 – 1 жыл)

- стратегиялы (3 – 5 жыл)

Стратегиялы жне оперативтік контроллинг жиі йымдастырылып таратылады.

Контроллинг бойынша іс-шараларды жргізу кезінде бенчмаркинг (benchmarking-БМ) немесе контроллинг ралы ретіндегі «эталонды тестілеу» олданылады. Бенчмаркинг ымы ртрлі компанияларды салыстыру дісі болып табылады. Бл траты жйелі трде ізденіс жасау жне ебек німділігіні артуына келетін озы тжірибелерді енгізу ретінде арастырылады.

Оперативті контроллинг азіргі заманы апараттар жйесін олдау негізінде оперативті жоспарлау, баылау, ксіпорындаы есепке алу, жне есеп беру дерісін йлестіру.

Оперативті контроллинг міндеттері:

- ыса мерзімді кезеде жоспарлы пайда дегейі, табыстылы жне тиімділікке жету шін ксіпорын менеджерлерін дістемелік, апаратты жне инструментальды олдау;

- келесі шаруашылы жыла жоспар ру жне аымды тексерулер жргізу.

Старегиялы контроллинг пен оперативті конроллингті салыстырмалы талдауы келесі кестеде крсетілген.

Ксіпорында стратегияны жзеге асырылуы барысында стратегиялы контроллингті дістерін енгізу ажеттігі туралы тжырым жасауа болады.

ртрлі ызмет мысалында стратегиялы конроллинг дістері мен факторларыны рекеттерін арастыруа болады.

Стратегиялы контроллинг дістері:

- бсекелік ортаны, саланы инвестициялы тартымдылыын талдау;

- логистика;

- німдік бадарламаны портфельді талдау;

- ксіпорынны лсіз жне кшті жатарын талдау.

ыса уаыта жоспарлау.(1 жыла) ширек, айа байланысты бірнеше формаа ие. Оны бірі орта мерзімді жоспарлауды натылап жне ысарту. Сонымен атар, бір жыла ндірістік жоспар, аржылы жоспар маркетинг бойынша жоспар рылады. Аымдаы жоспарлауды шінші формасы саясатты рсімдеу, механизмді баылау, болашата болатын жадайлара байланысты алдын ала компанияны жадайын дрыс анытап алу керек.

Мерзімі бойынша:

- ыса мерзімді (жарты жылды, кварталды, айлы, апталы, жылды жоспар);

- орта мерзімді (1-5 жыл);

- за мерзімді (5-20 жыл).

Менеджер жне оны іс- рекетіні баыты.Менеджер деген сзді зі бізге аылшын тілінен келген: бір нрсені реттеу, бір нрсені мегеру, бассшылы ету деген сз. Менеджментті ешбір жйесі менеджерсіз ызмет ете алмайды. Аылшынны «to manage» деген сзінен шыан жне басарушы, мегеруші, кімшілік деген ымды білдіреді.Менеджер деген сзді зі бізге аылшын тілінен келген: бір нрсені реттеу, бір нрсені мегеру, басшылы ету деген сз. Мселен тек ылыми ізденістермен шылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол зертттеуді йымдастыруа атысатын болса, онда ол, рине, менеджер. Ауруды тек емдеп ана оймай, емхана мегеретін дрігер жнінде де осыны айтуа болады. Менеджер – е ке тараан ксіпті бірі. Бл – басарумен, экономикамен шылданатын, за жне баса да мселелерді жасы білетін кез келген адам. р елде менеджерге трліше анытама береді. Мселен, американдытарды тсінігінше, мндай адамдарды міндетіне зіне баынатын белгілі бір ызметкерлерді натылы жмыстарын йымдастыру жатады.

Менеджерге ойылатын талаптар.Барлы менеджерлер шін оларды ызмет орнына арамастан, орта ызмет міндеті болады.

Біріншіден,менеджер іскер ксіпорынны масатын орындайды, сол масатын орындау шін не істеу керектігін ойластырады, адамдара наты міндеттер жктей отырып, оны жзеге асыруды амтамасыз етеді.

Екіншіден, менеджер-йымдастырушы. Ол жмыстарды жйелеп бледі, ажетті йымды рылымды рады, басшы жмыскерлерді тиісті рамын іріктейді жне т.б.

шіншіден, менеджер ктермелеу шараларын амтамасыз етіп адамдармен тыыз байланыс орнатады. Ол жымды з ісіне жауапкершілікпен арайтын адамдардан рады: бл шін олда бар барлы ммкіндікті –сыйлы беру, марапаттау, жоары ызметке таайындау шараларын пайдаланады. Менеджер жымдаы барлы адамдармен тіл табысып, траты байланыс орнатады.

Тртіншіден, менеджер йымны іс-рекетін талдайды, нормалауды белгілейді, ксіпорында жмыс істейтін барлы адамдарды жмысын баалайды.

Бесіншіден, менеджер адамдарды ызмет жаынан кемелденіп жоарылауын амтамасыз етеді. Адамдарды мамандыыны жетілдіруі, ызмет жаынан жоарылап не тмендеуі де жым бірлігіні ныаюы не берекесізденуі де менеджер жмысына байланысты.

Менеджментті масаттары мен міндеттері.Барлы менеджерлер шін оларды ызмет орнына арамастан, орта ызмет міндеті болады.

Біріншіден,менеджер іскер ксіпорынны масатын орындайды, сол масатын орындау шін не істеу керектігін ойластырады, адамдара наты міндеттер жктей отырып, оны жзеге асыруды амтамасыз етеді.

Екіншіден, менеджер-йымдастырушы. Ол жмыстарды жйелеп бледі, ажетті йымды рылымды рады, басшы жмыскерлерді тиісті рамын іріктейді жне т.б.

шіншіден, менеджер ктермелеу шараларын амтамасыз етіп адамдармен тыыз байланыс орнатады. Ол жымды з ісіне жауапкершілікпен арайтын адамдардан рады: бл шін олда бар барлы ммкіндікті –сыйлы беру, марапаттау, жоары ызметке таайындау шараларын пайдаланады. Менеджер жымдаы барлы адамдармен тіл табысып, траты байланыс орнатады.

Тртіншіден, менеджер йымны іс-рекетін талдайды, нормалауды белгілейді, ксіпорында жмыс істейтін барлы адамдарды жмысын баалайды.

Бесіншіден, менеджер адамдарды ызмет жаынан кемелденіп жоарылауын амтамасыз етеді. Адамдарды мамандыыны жетілдіруі, ызмет жаынан жоарылап не тмендеуі де жым бірлігіні ныаюы не берекесізденуі де менеджер жмысына байланысты

Менеджментті мні, дістері жне ызметтері.Менеджмент ылым ретінде ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басында пайда болып, зіні дамуында бірнеше кезеді басынан кешірді.

Алаш рет ылыми менеджмент мектебіні негізін алаан америка инженері Фредерек Тейлор (1856-1915). Ол ндірісті ылым трысынан басаруа болады деген пікір айтты. Ф. Тейлор ксіпорынды басару тек ксіпорын дегейінде йымдастыруды арастырды. Оны теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-1919) т.б. здеріні ылыми ебектерінде одан рі дамытты.

Орта уаыта жоспарлау.Орталы жоспарлау ызметі жоспар формасын ндіреді жне блімдерге йымны масатын тану шегін жасайды. р блімде ндірістік жоспарлау жне баылау барысы болады, олар жоспарлауды раумен жне оларды орындалуыны баылауын жргізеді. Батыс елдерінде соы 10 жылда жоспарлау жне ішкі ортада басару сияты бейімділік жйесі, рдісі жріп жатыр. за мерзімді жоспар болашатан азіргі уаытта, ауыстыру брыныдан болашаа емес болашатан азіргі уаыта ауыстыру рдісімен жріп жатыр. за мерзімді жоспарлау стратегиялы жоспарлауа айналады, стратегиялы жоспарлау рдісі 4 сатылы кезенен трады, олар: баалау, тадау, орындау жне орытындылау маынасы стратегиялы жоспарлауда крсетілген. Ал ортамерзімді жоспарлау (5 жыла дейін) ай жол арылы масата жетуге болатынын шешу. Бл жоспарларда орта кадрлы саясат, орта ндірістік стратегияны, орта аржылы саясат, орта маркетингілік саясат аныталады.

зін-зі басару дістері.Басару дістері – басарушы субъектіні белгілі бір нтижелерге ол жеткізуі шін басару объектісіне ыпал етуде олданатын ралдар мен тсілдерді жиынтыы. Басару дістері мен басару процесіні дістері бліп крсетіледі. Мны соысы басару процесін алыптастыратын жеклееген операцияларды, процедураларды, жмысты орындауды тсілдерін береді. Бан кіретідер:

- масаттарды анытауды ережесі;

- басару шешімдерін зірлеу мен отайландыру дістері;

- Наты йымдастыру жмыстарын жзеге асыру;

- Жекелеген міндетті істерді орындау дістері: болжау жне т.б.

Стратегиялы жоспарлау.Стратегиялы жоспарлау. “Стратегия” ымы ежелгі грек еліндегі ауымды кілеттілікке ие болатын басарушыны, тура аудармасында “генерал шеберлігін” береді. «Стратегия» термині осы уаыта дейін жарыс, бсеке маынасында олданылып келгенмен, азіргі кезде бл атау ксіпорын ызметіні жалпы концепциясын білдіреді. Стратегия дегеніміз йымны міндетті ісін орындауды жне масатына жетуді амтамасыз ететін жан – жаты жоспар жиынтыы болып саналады. Старатегиялы жоспарлау – йым алдындаы масата жетудегі басшылыта абылданан кешенді, жан-жаты шешімдер жиынтыын береді. Басару ызметін жзеге асыруда старатегиялы жоспарлау шеберінде шектеулі ресурстарды блу, сырты ортаа бейімделу, ішкі йлесімдікті орындау жне йымды стратегияны ыну рекеттері орындалады.

Стратегиялы жоспарлау басару ызметіні трт трін амтиды: ресурстарды блу; сырты ортаа бейімделу; ішкі йлестіру жне йымды стратегиялы болжаудау.Ресурстарды блу ызметі барлы оамды ресурстарды шектеулігімен байланысты. Яни, йымдаы олда бар ебек, материалды жне аржылы ресурстарды масат барысында тиімді бле отырып, барынша жоары нтижеге ол жеткізуге баытталады.

Сырты ортаа бейімделу. Басару ісіні барысы кп жадайда оршаан ортадаы экономикалы, саяси, леуметтік-мдени, техникалы факторларды серінде болады. Жоспарды жзеге асыруда басшылы йым тарапынан тысары факторларды зерттеп, солар тарапынан тнетін ауіп-атерді анытайды.

Ішкі йлесімділікті орындау дегеніміз – стратегияны іс жзінде асырудаы йымны ішкі ммкіндіктерін, жетістіктер мен лсіз тстарын басарушылы зерттеуге йымдаы ндіріс, аржы, маркетинг ызметкерлер жне мдениет блімі ызметтері егізілді.

йымды стратегияны ыну басарудаы осыан дейігі орын алан тжірибе, кешенді жоспарлар мен деректерге сйене отырып дамуды баытын белгілеуді сынады. Ал енді осы айтыландарды ортындылай келе, йымдаодаы стратегияны анытап тейік.

Сценарий жасау дістері.Сценарий дісі терминін алаш рет 1960 жылы футуролог Х.Кан скери саладаы стратегиялы мселелерді шешу шін олданан. Сценарий дісі шындыа жаын болжамдарды есепке ала отырып рылан болашаты картинасы. Сценарий детте алдын-ала болжам мен болжам обьектілеріні дамуы бойынша бастапы материалдар негізінде жасалады. Бастапы материала ылыми жне ндірістік баалауды негізгі крсеткіштерін жатызамыз. Сценарий – бл міндетті жйелі, детальді шешуді кздейтін картина, онда ммкін болатын кедергілер, маызды кемшіліктер аныталып, тіпті жргізіліп отыран жмысты тотату ммкіндігі не одан рі жргізу мселесі де алдын-ала шешіледі

Тактикалы жоспарлау.«Тактика» термині грек сзінен шыан скери термин (алашы шыуында), масатты іске асыру шін ажетті кштермен маневр жасау ымын білдіреді.Тактикалы жоспарлау стратегиялы масаттарды тымды орындау шін йым ммкіндіктері, ресурстары алай блінуі, йымдастырылуы керек екендігін білдіреді. Тактикалы жоспарлау ыса жне орта кезедерді амтиды, яни орта жне тменгі дегейдегі басару буындарыны іс - рекет жадайларын.

Тактикалы жоспарлау ызметі тмендегідей ш сраа жауап береді:

1. азір біз андай жадайдамыз, немесе ай жердеміз?

2. андай баытта дамыымыз келеді?

3. Мны алай іске асырмапыз?

Тактика – за мерзімді, кешенді стратегияны орындаудаы натылы іс-имылды ыса мерзімді йлестірілуі.йымны дамуын бейнелейтін кешенді стратегиялы жоспарды орындауда басшылы ыса мерзімге есептелінген, егжей-тегжейлі тактикалы жоспара сйенеді. Тактиканы сипатты белгілері:

1. Стратегины дамуында зірленуі;

2. Орта буындаы басшылыты абылдауы;

3. Стратегияа араанда, ыса мерзімге есептелінуі;

4. Нтижені баалау тез уаытта натылы іс-рекетті орындалуына арай жргізілуі.

Туекелдік крсеткіштері жне оны баалау.Аудиторлы тексеруді жоспарлау мен оларды жргізу шін ажетті ресурстарды анытауды негізгі болып табылатын ксіпорыны андайда бір блімшесіне тн туекелдіктерді жйелі трде баалау процессі. Мндай баалаулар аудиторлы ызметті басшыларына аудитті андайда бір объектісіні «туекелдігін» есепке ала отырып тексеруді жоспарлауа ммкіндік береді. Аудитті объектісін алдын - ала зерттеу мліметтері, оан олданылатын нормативтер мен бухгалтерлік есеп процедуралары арылы аудиторлы е басты туекелдіктерді анытайды жне осы туекелдіктерге сай келетін аудитті міндеттерін алыптастырады. Туекелдіктіті баалауды ажетті алы шарты болып аудитті объектісіні сипаттамасын алу саналады. Объекті жнінде жатталан апаратты массиві операцияларды ртрлі типтерін, апараты алмасуларды ішкі баылау сауаларын, жмыса таратылан ызметкерлерді, олданылып жрген бухгалтерлік есеп шоттарын амтиды.

ателіктерді жне дрыс емес рекеттерді анытау мен оларды алдын – ала трысынан ішкі баылау жйесіні тиімділігін анытау ретінде нашар баылауды туекелдігі баалау осы кезені басты элементі болып табылады. Ол келесі іс – рекеттерді алдын – ала арастырады:

• Осы объектіге тн туекелдіктер мен болаша ателіктерді анытау;

• ателіктерді ытималдылыын немесе андай да бір туекелділікті тмендететін баылауды істеп тран жйелерін тадау;

• Баылауды тадалан жйелеріні жмыс істеуін жан – жаты тексеруді ажеттілігін анытау.

Аудит ызметі тмендегі блімдер бойынша йымны аржы – шаруашылы ызметімен жне оны апаратты жйелерімен, корпаративтік басарумен байланысты туекелдіктерді баалауа тиісті:

• аржы – шаруашылы ызметі жайлы апаратты толытыы мен растыы;

• Шаруашылы ызметіні тиімділігі мен нтижелігі;

• Активтерді саталуы;

• Келісілген міндеттемелер мен нормативтік актілерді, задарды саталуы.

Туекелдікті жіктеу.Туекелділікті бірнеше трі бар: ндірістік, коммерциялы, аржылы, инвестициялы, нарыты.

ндірістік туекел. Бл німді ндірумен жне оны ткізумен байланысты. Бл туекелге німні німні белгіленген клеміні згеруі жне ткізу арыны, материалды жне ебек шыындарыны арты жмсалуы. Нарытаы баа дегейіні кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей ыпал жасайды.

Коммерциялы туекел– бл ксіпкерді сатып алан німді нарыта ткізуінде пайда болады. Коммерциялы келісім жадайында бааны тмендеуін, тауар ткізуде кездесетін осымша шыындарды ескеру керек.

аржылы туекел– аржылы ксіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы, аржылы келісім туекелділік шарттасушыларды бір жаыны тлем абілеттілігіні кемдігінен пайда болуы, т.б.

Инвестициялы туекел– бл ксіпорынны зіні жне сатып алан нды ааздарыны нсыздануы арылы болуы ммкін.

Нарыты туекел– бл лтты аша бірлігіні нарытаы процент ставкасыны немесе шет ел келісім серіктестіктеріні валюта курсыны згеруімен байланысты.

Ойлаан жобаны іске асыру масатында потенциалды серіктестіктерді нерлым кп тарту шін туекел талдау жасайды.

Туекелдікті талдау жне жоспарлау.Туекелді талдаудысанды жне сапалы трыда жргізуге болады.

Сапалы талдау – туекелдікті басаруды 2-ші кезеі болып табылады. Сапалы талдауды басты масаты туекел пайда болатын кезедер мен жмысшыларды анытау, яни сапалы талдау арылы ммкін болатын туекел салаларын анытап млшерін белгілеуге болады.

Туекелдікті талдау келесідей реті бойынша жзеге асырылады:

• Наты бір туекел трін артуа немесе кемітуге сер ететін сырты жне ішкі факторларды анытау;

• Аныталан фактор бойынша талдау жргізу;

• Наты туекел тріні аржылы серін анытап баалау;

• йымны аржылы жадайын баалау (жобаны тімділігін анытау);

• Экономикалы тиімділігін баалау аржылы ресурстарыны салуды тиімділігін анытау;

• Ммкін болатын туекел дегейіне сйкес келетін жекелеген операциялара талдау жасау.

Туекел дрежесіне сер ететін барлы факторларды объективті (экономикалы жне саяси дадарыс, инфляция, бсеке, экология,кеден салыы жне т.б. йыма туелсіз) жне субъективті (йыма туекелді,йымны ндірістік уаты, мамандар рамы, шауруашылы байланыстары, аржылы жадайы жне т.б.) деп екіге блуге болады.

Туекелділікті санды талдау – аржылы туекел бойынша жалпылама, немесе оны жекелеген трлері бойынша келтірілетін залалды ашалай лшем бірлігінде анытауы.

за уаыта жоспарлау.Жоспарлау. Менеджмент функциясы сияты масатты анытау жне бадарламаны німді болу шін болжау, тактикалы жоспарлау. Л.Д. Залевский жоспарлауды басарушылы шешімді ндіру, бл рдіс барлы нсалар бааланады жне орытындылайды, ішінен жасы сер ететінін тадап дрыс шешім аныталады.К. Киллен «Жоспарлау - ол не, кіммен, алай деген сраа жауап беруге дайынды» деп санайды. Жоспарлау масатты анытау жне оны орындалуыны жолдарын арастыру. Жоспарлау йымны ртрлі дегейін амтып за мерзімді болып блінеді.замерзімді жоспарлауда (15-20 ж) фирманы масаты мен стратегиясы аныталады.

йыма ойылатын талаптар.рбір топты йым болып есептелуіне тмендегідей талаптар ойылады:

1. 0сы топты мшесі болатын кем дегенде 2 адамны бар болуы керек.

2. Барлыыны алдына ойылан орта масат немесе нтижені болуы.

3. Топты масатына жетуі шін топ мшелеріні бірегей арнайы ебектенуі керек.

йымдар тсінігі, оларды негізгі трлері мен жалпы сипаты. йым дегеніміз - ала ойылан масата жету барысында адамдар тобы ебегіні саналы йлестірі луі .Масатты орындауда нтижеге ол жеткізуде йымдар ралады жне олар:

1. Ресми йымдар

2. Бейресми йымдар

3. Крделі йымдар болып жіктеледі.

Ресми йымдар дегеніміз - масатты орындауда басару принципін жйелі йлестіретін натылы рылыма ие болатын басшылы еркімен рылан адамдар тобы.

Бейресми йымдар дегеніміз - ызмет барысындаы леуметтік атнастара, ішкі ебектерге байланысты ойламаан жерден рылады.

Крделі йымдар дегеніміз - рылым мен масаттарды жан-жаты кешенде сипаты жадайында пайда болады. Ресурстар мен ммкіндіктер, масаттар басымдылыына арай тиімді йлестіруді талап етеді.

йымдастыру басару ызметі ретінде йымдастыруды басару ызметі ндірісті дамыту белгілі алты принциптері бойынша ралады: а) мамандандыру )пропорционалды б) параллельдк в) длділік г) здіксіздік жне д) ыратылы.

йымдастыруды зі адамдарды бірлескен іс имылын бейнелейді. Біратар физиологиялы, биологиялы, психологиялыжне леуметтік шектеулерге байланысты адамдар з масатына жету шін біріктіруге, бірлесіп рекет етуге мжбр болады. Мндай бірлесу кп жадайда олайлы болуы, рі белгілі біл йымды рылымда шыында аз жмсауды ажет етуі ммкін.йымдастыру –бл ксіпорын рылымын ру процессі, оны зі адамдарды з масаттарына жетуі шін тиімді жмыс істеуіне ммкіндік береді.

йымды рылым трлері.йымны рбір блімшесі белгіленген ызмет трін орындап отырандытан оларды функционалды блімдер деп аталады. йым рылымы – бл басару дегейлері мен функционалды блімдерді йым масатына барынша тиімді жолмен жетуге ммкіндік беретін формада рылан логикалы арым-атынастары. Функционалды блімдер мен сйкес блімшелерді пайда болуы бл клдене ебек блінісіні нтижесі болып табылады. Функционалы облыстарды саны йымны негізге рылымын анытайды. Басару дегейлеріні иерархиясын алыптастыратын ебекті тік блінісі де йымда лкен маыза ие. Бл иерархияны негізгі белгісіне рбір дегейдегі ызметкерлерді ресми баыныштылыын жатызуа болады.