Есепті пайда болу жне даму тарихына сипаттама берііз

Жалпы адамзат міріні, адамзат оамыны негізі – материалды ндіріс процесі. Осы материалды ндіріс процесі дамуыны белгілі бір кезеде оны санды трде крсету ажеттілігі жне ммкіншілігі туындады. Шаруашылыты лшемсіз, кірістер мен шыыстарды салыстырмай, біріншісіні екіншісінен асып тсуін болдырмай жргізу ммкін емес. Осы кезде есеп пайда болды жне ол барлы уаытта материалды ндіріс процесіне ызмет крсетті, сонымен бірге жетілдіріліп отырды.Ертедегі Египетте пирамида рылысы жасы дамыды. рылысты басаратын тере білімді адамдармен бірге есеп жргізетін мамандар да ажет болды. Арнайы мектептерде дайындалан мамандар р трлі аттарды кіріс, шыысыны есебін жргізіп, белгілі бір мерзімге оларды алдытарын анытай алатын болды. Египетте есеп жргізуші кітап – зындыы 10-12 м болатын папирус лентасы болды. Ондаы мліметтер за уаытта саталды.азіргі кезде кеінен пайдаланылып жрген кптеген дістер мен тсілдер ерте кезді зінде-а (5-6 мы жыл брын) пайда болды. Біріншіден, шаруашылы ралдар тегіне арай топтастырылды. Екіншіден, шаруашылы ралдары озалысыны есебі жргізілді. шіншіден, есеп баылау жасау ралы ретінде пайдаланылды. Есеп жргізу дегейі ертедегі Греция мен Римде де мейілінше жоары болды. Себебі ертедегі гректер шыыс пен батыстаы лан айыр территорияда сауда-сатты жргізген. Есеп жргізу шін олар да папирусты олданан, біра аымдаы жазуды орындау шін татайдан жасалып, балауыз жаылан кестелер пайдаланылды.Экономикалы теорияда бухгалтерлік есепті алашы даму кезеін трт негізгі кезеге бліп арастырады:

· Тауарлы-ашалай атынастарыны пайда болуынан бастап XVIII аяына дейін. Бухгалтерлік есепті алашы даму кезіне екі жаты жазу дісіні кеінен таралуы тн болып табылады.

· XVIII . аяынан XIX . дейін. Екінші кезені маыздылыы «есептеу» ылымыны басты баыттары аныталды, ал бдан кейін оны одан рі дамуы сипат алды. Осы кезеде есептеуді сан алуан теориялары туындайды: Францияда – зады, Италияда – материалистік, Германияда – камералды .

· XIX . соы – XX . басы. шінші кезеде бухгалтерлік есеп ылыми ілімдерді бір саласы болып алыптасты, оны е басты масаты ксіпорын меншігіндегі мліктерге баылау жасау болып табылады.

· XX . бастап бгінгі кнге дейін.Бухгалтерлік есепті трінші даму кезеі сырты нарытык орта жадайында азіргі бухгалтерлік есепті басты масаттарыны айындалуымен сипатталады.

 

Бухгалтерлік есеп йымны аржылы апаратын белгілі бір дістері мен тсілдері бойынша есептейтін, лшейтін жне оны деп, тасымалдайтын жйе. Ол ксіпорынны жмысын толыымен баылап, оны басару шін баыт-бадар беріп, алдаы уаытта істелінетін жмысын жоспарлап жне сонымен атар ол йымны болашата атарылатын жмысына экономикалы талдау жасауа те ажетті ылым болып табылады.Ерте заманда бухгалтерлерді з табасы болан. Бухгалтерлерді интернационалды табасында — Кн, Таразы жне Бернуллиді исы сызыы белгіленіп, бл табаа «ылым — лтты — Туелсіздік» деген сздер жазылан.

Кн — аржылы рекетті жары болуын, таразы — балансты тедікті, ал Бернулли сызыы — есепті бір кезде пайда болып, мір бойы жргізілетіндігін бейнелеген. «Есеп» термині дайды пиясы маынасында аралан. Ертедегі Египетте фараондар йіні «бас бухгалтері» Неферхотеп дейтін философ болыпты. «Аылы тере, жрегі шыдамды, шынды іске уанатын, ділетсіздікке сыртын крсететін, олы таза, жамандыты уатын, шындыты жаза білетін, тірікке бармайтын» (М.И.Кутер «Теория бухгалтерского учета». 8-ші беті) деген наыл сздерді жазып алдыран осы Неферхотеп болса керек. Жазылан кітаптар мен ылыми жне тарихи маалалара сйенсек, бухгалтерлік есеп тарихы алты мы жылды райды екен.

Есепті дамуы бл бух.к ойлауды дамуы болып табылады. БЕ дістемесіні дамуы 6 кезенен ткен, яни бір кезенін жетістіктері біртіндеп келесі кезеге тіп отыран.

1-кезе.Натуралистік кезе. Осы кезеде жргізілген шар. оиалары есепте нерлым дрыс тіркелген сайын жасы болатынына кз жеткізілді. Осы кезеде БЕ негізгі тсінік шаруашылы мірдегі оиалар деген тсінік п.б. осы шар. опер.р тіркелу ажет жне белгілі бір уаыт аралыында тгендеу жргізуді ажеттілігі туды.

2-кезе.нды кезе. Ашаны пайда болуы баалау деген БЕ дісіні п.б келді. Баалау арылы ашаны нды лшем бірлігі деген ызметі жзеге асырылады. Ашаны п.б есепті екі трге блді:

1. Патримоналды есеп- мліктер есебі

2. Камералды есеп аша аражаттарыны шыыс жне кіріс есептерін жргізетін есеп.

3-кезе.БЕ жргізуді наты тртіптеріні п.б.мен ерекшеленеді. Осы кезеде есепті екі трі п.б.:

1. Диграфизм – екі жаты жазу

2. Униграфизм – арапайым жазба.

4-кезе.Теориялы тжірибелік кезе. Осы кезеде диграфикалы есепті одан ары арай дамуы екі баыт б.ша жзеге асырылды, яни бух. бір тобы шар. оиаларын ыты трыдан арастырса, екінші тобы эконом. трыдан арастырды. Негізгі ерекшелігі: бух.к шоттарды жіктелуі болып табылады.

5-кезе. БЕ ылым ретінде дамуына серін тигізді. Осы кезеде баланс тсінігі п.б. сонымен атар аудитті пайда болуы ерекшеленді.

6-кезе. Бл кезеде басару есебі мен стандарттарды пайда болуына келді. Осы екеуі салы есебіні алыптасуына серін тигізді. Бгінгі кні БЕ р трлі трлері бар:

1. Салы есебі

2. аржылы есеп

3. Басару есебі

Шаруашылы есеп пен оны трлеріне жне есепте олданылатын лшем бірліктеріне сипаттама берііз.

Шаруашылы есеп – барлы йымдарда шаруашылы згерістер туралы ажетті мліметтер алу. Шар. процесс шке блінеді: Оперативті есеп - ксіпорынны іс-рекеттін кнделікті баылау ммкіндік береді, белгілі бір шаруашылы операцияларды жекеленген деректерін сол болан стінде, тікелей орнында ндіріс барысы (жмыса шыу, шыпау есебі, автоклік оны жру есебі) туралы жйелі апарат алу масатымен тіркеу жйесі болып табылады. Оперативті есепті негізгі талабы-мліметтерді алуды шапшадыы . Есепті бухгалтерлер, диспечерлер , баылаушылар жне таы баса ызметкерлер жргізеді. Статистикалы есеп экономиканы ртрлі салаларында жалпылама - кпшілік сипаты бар былыстарды, жалпы оамды былыстарды оларды салалы жаынан ажырамас байланыстаы санды жаын зерттейді. Статистика оперативтік жне бухгалтерлік есепті мліметтерін пайдаланады. Бухгалтерлік есеп– бл жргізілген шар. опер.р туралы апараттарды жинау, жалпылау, тіркеу шінн жргізілетін есеп. азастан Республикасыны «Бухгалтерлік есеп жне аржылы есеп беру» туралы заы еліміздегі бухгалтерлік есепті жргізу жйесін анытайды, аржылы есеп беру мен оны пайдаланылуын жне есепке алуды негізгі принциптері мен жалпы тртібін, ішкі баылау жне сырты аудит жніндегі талаптары, сондай-а йымдарды ытары мен міндеттерін белгілейді. азастан Республикасыны аумаында жмыс істейтін барлы ксіпорындар бухгалтерлік есептеу мен аржылы есеп беруді осы заа жргізуге міндетті. БЕ артышылытары: жата негізделген есеп, уаыт бойынша здіксіз жргізіледі БЕ тек ашалай трде жргізіледі зіне тн дістері бар. йымда болып жатан барлы згерістер толы амтылады. Шар. есепте мынадай лшем бірліктері олданылады: Натуралды. Заттай лшеуіштегі есеп объектілерін бейнелеу шін масса, клем, зынды бірліктері мен (килограмм, литр, метр) трлері, срыптары, млшері жне т.с.с, шамалар олданылады. Ебек. Ебек лшеуіштегі жмыс уаыты бірлігімен(кндер,сааттар,минуттар) ебекке жмсалан уаытты анытауа ммкіндік береді. Ебек лшеуіштеріні кмегімен заттай лшеуіштер лестіріліп, німділік млшері белгіленеді, ебек німділігі жмыс уаыты мен жалаы орын пайдалану аныталады. Ашалай. Ашалай лшеуіштер (теге,тиын) шаруашылы ралдарын , оларды пайда болуы кздеріни , бірдей ашалай баалау арылы іс-рекетті процестері мен нтижелерін жинатап орыту шін олданылады.

Бухгалтерлік есепті масаты, міндеттері жне атаратын ызметтеріне сипаттама берііз

БЕ пні-ксіпорынны аржы-шар/ ызметі туралы апаратты мліметтерді жинатау. Бух/к есепті андай мселемен шылданатынын, нені зерттейтіндігін, ай жерлерде олданылатындыын зерделеп арау-бл пнні негізгі баыты. Масаты– йымны аржылы жадайы, аржылы нтижесі жне аржылы жадайындаы згерістер туралы ызыушылы танытан тлаларды наты, шынайы апараттармен амтамасыз ету. Міндеттері:

1)жедел басшылы ету мен басаруа, инвесторларды, сатып алушыларды, кредиторларды, жеткізушілерді, салы ж/е банк органдарыны пайдалануына ажетті шар/ процестері мен ксіпорындарды ызмет нт. туралы толы ж/е шынайы апаратты алыптастыру;

2)мліктерді олда бары мен озалысына, арж/, материалды, ебектік ресурстарды нормативтерге, нормалара сай жмсалуына баылау жасау;

3)ішкі шар/ резервтерді анытау ж/е жмылдыру;

4)аржы – шару/ ызметіндегі жаымсыз былыстар жайында мерзімді ескертулер жасау; 5)ішкі ресурстарды пайдалануды натылы баалау. Бух\к есеп- йымны иелігіндегі шар\ орлары мен орлану кздеріні олда бары ж\е есептік кезедегі озалысын здіксіз жатталан трде есепке алуа ж\е белгілі бір кезе б\ша орытынды жасауа ммкіндік беретін есеп.

Жалпы бухгалтерлік есеп ксіпорында мынадай ызметатарады:

· Болашата пайдалану шін йымда болып жатан операцияларды тіркеп жне оны деп отырады;

· йымны аржылы-апаратты мліметін дейді, сондай-а оны керек уаытына дейін сатайды;

· аржылы-апаратты мліметті пайдаланушылара уатылы апарат беріп отырады, ал бл апаратты пайдаланушылар осы деректер арылы йымды басару барысында трлі шешім абылдайды.

Бухгалтерлік апараттарды пайдаланушылара жне бухгалтерлік есепті трлеріне сипаттама берііз

Бухгалтерлік есеп ксіпорындар мен йымдарды пайдаланушылара берілетін аржылы-апаратты мліметіні клеміне жне мінездемесіне байланысты болып келеді. Бл апаратты мліметті пайдаланушыларды атарына аржы салымшыларын, несие берушілерді жне бірлесіп экономикалы ызмет жасаушыларды жатызуа болады. Осы жоарыда аталан ксіпорындарды апаратын пайдаланушылар маызды басарушылы шешім абылдау барысында ксіпорынны маызды басарушылы шешім абылдау барысында ксіпорынны аржылы есебіне сйенеді. Бл апаратты пайдаланушылар екі топа блінеді:

· Ішкі пайдаланушылар (меншік иелері, йым кімшілігі, йым капиталына лес осан тлалар);

· Сырты пайдаланушылар

· Тікелей аржылы ызыушылыы бар адамдар (банк, кредитор, инвестор, жабдытаушылар)

· Жанама аржылы ызыушылыы бар адамдар (салы комитеті, мем.к аржылы органдар т.б)

· Ешандай аржылы ызыушылыы жо адамдар (статистика органдары, аудиторлар, бсекелестер)

БЕ трлері:

· аржылы есеп шаруашылы операцияларды тіркеуді амтамасыз ететін есептік апараттарды дайындау жне жинатау жйесі. Оны масаты ішкі жне сырты пайдаланушылар шін аржылы есепті йымдастыру б.т. мны барлы йымдар жргізуге міндетті жне аржылы есеп апараттары тіркеліп отырады.

· Басару есебі басару шешімдерін абылдау шін сол йымда пайдаланылатын ішкі есептік апараттарды жинатау жйесі.Оны масаты наты нтижеге ол жеткізуге жауапты менеджерлерді ажетті апараттармен толы амтамасыз ету.

· Салы есебі салы салынатын базаны дрыс анытау масатымен есептік мліметтерге тзетулер жасау жне з бетімен есептеулер жргізуге арналан есеп.

 

Бухгалтерлік есеп аидалары мен аржылы есептілікті сапалы сипаттамаларын ашып крсетііз

БЕ аидалары тжірибелік ызмет шін ажетті негізгі шарттар мен тжырымдамалардан трады. Р БЕ ж\е Е туралы заны 5-бабында «БЕ жргізуді ж\е аржылы есептілікті жасауды 2 аидасы крсетілген.

1) Есептеу - йым алдына ойылан міндеттерді жзеге асыру шін аржылы есептілікті осы аидаа сйкес растырылатындыын крсетеді. Осы діс бойынша йымда жргізіілген шару.опер. нтижелері, оларды наты орындалуына арай аржылы есептілікте танылатынын білдіреді. Олар БЕ здеріне атысты есептілік кезедерінде крсетіледі. Есептеу аидасы бой\ша растырылан аржылы есептілік пайдаланушыларды тек ткен кезедегі аша аражаттарыны алынуы туралы мліметтермен ана емес, сонымен бірге болашата алынуы ж\е тленуі ммкін мліметтер туралы апараттар береді.Барлы йымдар есептеу а. пайдалана отырып аржылы есепті жасайды.

2) здіксіз – барлы йымдарды аржылы есептеліктері йым дл азір жмыс істеп тр ж\е болашата з ызметін тотатпайды деген тжырымдамаа сйкес растырылады. БЕ мліметтері бір есептік кезенен екінші есептік кезеге жаласып отырады.

Р БЕ ж\е Е туралы заны аржылы есептілікті негізгі сапалы сипаттамалары крсетілген:

1) Тсініктілік – Е крсетілген апараттар экон.ызмет ж\е БЕ туралы жеткілікті білімі бар пайдаланушылара тсінікті болатындай етіп сынылуы тиіс

2) Орындылы – Е крсетілген апарат шешімдер абылдау кезінде пайдал.-а ажеттіліктерін ескере отырып орынды болуа тиіс.

3) Сенімділік– Е крсетілген апараттар сенімді болуа тиіс. Апарат сенімді болып табылады, егер онда елеулі ателер болмаса.

4) Салыстырмалылы – Е апараттар салыстыру ммкіндігіне ие болу тиіс. Себебі, пайдаланушылар йымны аржылы жадайы ж\е аржылы нтижелеріндегі згерістерді анытау шін ртрлі кезедердегі мліметтерді салыстырады. Салыстыру ртрлі йымдар арасында жргізілуі ммкін.

Сондай-а мынандай принциптерінде арастыруа болады:

Маыздылы принпципі – аржылы есеп крсеткіштері міндетті трде талдынып, мны негізінде шешім абылданып, іске асырылатын резерв орларыны кздері белгіленіп, мндай шаралар есеп саясатында крсетілгені жн.

Бейтарапты принципі – аржылы орытынды есеп жйесіндегі апараттар сенімді жасалып, кні брын ойланан ателерді болдырмауды амтамасыз етуі керек.

Саты принципі– белгілі бір натылы баыт аныталмай тран жадайда саты сатап, басарушылы шешім абылдау мен баалауды айтады.

Аятау принципі – айын апараттар жйесін амтамасыз ету шін аржылы орытынды есеп толыымен жасалып аяталуы керек.

Сабатасты принципі – ксіпорындарда арастырылып, тадап алынан есеп саясаты сабатасты принциппен бір жылдан баса жылдар шін де пайдаланылады.

Шынды жне ділдік принципі– пайдаланушылар шін аржы орытындыны есебі шынды жне ділеттілік жолдармен жасалып, ксіпорынны аржы жадайы, шаруашылы жне аржы ызметі сондай – а аша аражаттары озалысы жніндегі мліметтері толыымен дайындалуы керек.

аржылы есепжргізілген шаруашылы операцияларды тіркеуді амтамасыз ететін есеп. Бл йымны меншік иелері мен ызыушылыы танытан баса да тлалар шін жргізіледі. Оны жргізу нтижессінде аржылы есептілік нысандары жасалады. аржылы есептілікті барлы нысандары міндетті трде ашы баспасз бетінде жариялануы ажет (кем дегенде 2 республикалы баспасз).

 

Бухгалтерлік есеп дістеріні элементтеріне сипаттама берііз

Ксіпорындар мен йымдарда болып отыратын кнделікті операцияларды, рдістерді маызы р трлі. Осы дерістермен операцияларды бухгалтерлік есепті кмегімен баылап, тексеріп оларды дрыс орындаландыын немесе орындалмай жатанын арап, одан нтиже шыарып отыруа болады. Осы айтыландарды орындалуы барысында бухгалтерлік есепте р трлі тсілдер олданылады. Сол барлы одданылатын тсілдерді жиыны жне оларды ылыми трыдан басарылатындай бір жйеге келтірілуі бухгалтерлік есепті дістері болып саналынады.

Бухгалтерлік есепті дістері келесідей трлерден трады:

— жаттау;

— тгендеу;

— шоттар;

— екі жаты жазу;

— баалау;

— калькуляциялау;

— бухгалтерлік баланс;

— есеп беру.

жаттау.Барлы йымдарда здеріні кнделікті жмысы барысында р трлі шаруашылы операциялары орындалады. Ал бл операцияларды бухгалтерлік есепке алу шін олара алдымен жаттар толтырылуы ажет. жат орындалан операцияны жазбаша тріндегі анытамасы болып табылады. жата орындалан операцияны аталынуы, мазмны орындалан уаыты, лшем бірлігі, орындаушы немесе тапсырушы мен абылдап алушы адамдарды аты жні, таы баса деректер толтырылады. жаттар зады трде белгіленген длелді апаратты млімет болып есептелінеді. жатта міндетті трде крсетілуге тиісті мліметтерді деректеме (реквизит) деп те атайды.

Тгендеу. Шаруашылы рамдары мен аржылы міндеттемелерін наты барын белгілі бір мерзімге бухгалтерліе есеп мліметтерімен салыстыру жолымен анытау.

Шоттар. Шаруашылы ралдарын, оларды ру кздерін жне шаруашылы рекеттерін екі жаты жазу дісімен шартталан саналы біртекті белгілері бойынша топтастыру жне аымдаы есепке алу.

Екі жаты жазу. Шаруашылы рекеттерді бір мезгілде, бірдей соммада екі шотта крсету, яни рбір шаруашылы рекетін екі рет те соммамен бір шотты дебетінде жне баса шотты кредитінде жазу дісі.

БаалауЖалпы ксіпорын бойынша аымдаы немесе есепті кезеге жалпылама мліметтерді алу шін шаруашылы ралдарын, міндеттемелерді жне шаруашылы рекеттерін ашалай трде крсету дісі.

Калькуляциялау. Шыындарды топтастыру, німдерді жеке бір трлерін жне ндіріліп дайындалан материалды ндылытарын, зіндік нын анытау.

Бухгалтерлік баланс. Белгілі бір мерзімде жне ашалай баалау мен крсетілген ксіпорынны шаруашылы ралдарын экономикалы топтастыру жне жалпылау дісі болып табылады.

Тгендеуді мні жне трлерін ашып крсетііз. Тгендеуді жргізу тртіптері мен оны нтижелерін рсімдеуге сипаттама берііз

Есеп беру. Есепті кезеге ксіпорынны шаруашылы ралдарын, міндеттемелерді озалысын жне аржылы жадайын сипаттайтын рбір белгілі бір кесте нысанында крсетілген бухгалтерлік есеп крсеткіштеріні жиынтыы.

 

Тгендеу-бл мліктерді заттай наты олда барын шоттарда крсетілген бух/к есеп деректерімен сйкестігін тексеруді дісі. Тгендеуді масаты – олда бар барлы ндылытар мен арыздарды дрыс пайдалануын жне жаттармен расталуын амтамасыз ету.

Тгендеуді міндеттері:

Ø Активтерді саталуын жне материалды жауапты тлаларды іс-рекетін баылау;

Ø Есеп объектілеріні наты жадайыны толы крсетілуі;

Ø Тексерумен аныталан нтижелерді з уаыттылыы мен шынайылыы, наты олда бар млікті есеп мліметтерімен салыстыру;

Ø Нормадан тыс, олданылмайтын ндылытарды кейін ткізу масатында анытау;

Ø Есеп объектілері ныны натылыын жне оларды сатау ережелері мен жадайларын тексеру, т.б.

 

Тгендеу трлері	Сипаттамалары
ткізу мерзімі бойынша	– Жоспарлы (кезедік) – алдын-ала белгіленген мерзімде кесте немесе жоспар бойынша жргізіледі; – Жоспардан тыс – те ажетті жадайларда ана (рлау, ндылытарды блдіру жне асыра пайдалану фактілері аныталанда; материалды-жауапты тлалар ауысанда; рттен, табии апаттардан кейін жне т.б.) жргізіледі.
амту клемі бойынша	– Толы – нсаулытарда крсетілген мерзімде жргізіледі жне тек тауарлы материалды ндылытар мен аша аражаттарын тексеруге ана емес, сонымен атар баса йымдармен есеп айырысу дрыстыы, жылды (тосан-ды) есеп беруді жасау бойынша алдытарды салыстыру жне тексеруге баытталады; – Ішінара – тек жеке есеп объектілерін амтиды (мысалы, ТМ-ды айта баалау); – Іріктемелі – толы тгендеуді жргізу ажеттілігі жо болан жадайда жргізіледі (мысалы, тауарларды жеке атаулары бойынша табии есепте, жабдытаушыны тауар-ларды жеткіліксіздігі шін кінарат-талабын теуден бас тартуы); – Ттас – андай да бір жйені барлы рылымды б-лімшелеріні ндылытары немесе есеп объектілерін бір мезгілде тексеру;
ткізу нысаны бойынша	– Заттай – наты олда бар млік объектілерін баалау масатында жргізіледі, ал оларды млшері есептеу, л-шеу, таразыа тарту жне баса да кзге крінетін дістер-мен тізім жасау арылы аныталады; – Бастапы жаттарды тгендеу – бухгалтерлік есеп шоттарында крсетілуге негіз болан материалды емес ак-тивтерді, патенттерді, дебиторлы берешек пен баса да жаттарды тексерумен байланысты; – Бухгалтерлік (кітапты тгендеу) – йымны шоттар жоспарыны жадайын жне балансты рылуын оларды сенімділігі мен апараттылыын арттыру масатында тексе-руге баытталан;
йымдастыру дрежесі бойынша	– зекті – операциялы жылды аяында балансты жабы-луына дейін немесе кейін 10 кн ішінде жргізіледі. Жабу кні мен тгендеуді жргізу арасындаы олда бар тген-деудегі згерістер рсімделетін жаттара сйкес есепке алынуы тиіс; – Перманентті (жаласушы) – тгендеу трі, саны жне ны бойынша тгендеу тізіміні жасалуы. Ол материалды млікті тгендеумен йлеседі. Оны жргізу кні бухгалтер-лік балансты ру кніне байланысты; – Жылды – балансты ру кніне 3 ай аланда немесе оны рудан кейінгі алашы 2 ай ішінде бкіл номенклату-ра бойынша толы немесе ішінара жргізіледі.