Икемділік ымы. Икемділік кэффиценті.

Икемділік дегеніміз – бір айнымалыны екінші айнымалыа жауап ретінде згеру дрежесі. Икемділікті негізгі крсеткіші икемділік коэффициенті болып табылады. Икемділік коэффициенті дегеніміз – бір айнымалыны пайызды згеруіні екінші айнымалыны пайызды згеруін крсететін санды крсеткіш. Икемділікті екі трі бар: сраныс жне сыныс икемділіктері.Сраныс икемділігіні келесідей трлері бар: сранысты баа бойынша икемділігі, иылысымды баалы икемділік, табыс бойынша сраныс икемділігі. сыныс икемділігіні негізгі формасы баа бойынша сыныс икемділігі болып табылады.Сранысты баа бойынша икемділігі барлы жадайларды траты болан уаытындаы тауара деген сранысты пайызды езгеруіні оны баасыны пайызды згеруіне атынасы немесе бааны згерісіне ттынушыны сер беру дрежесін лшеуді білдіреді.Сранысты иылысымды баалы икемділігі дегеніміз –сранылатын тауарды клеміндегі баса тауарды баасыны згеруіне жауап ретінде згеру дрежесі.Табыстар бойынша сраныс икемділігі дегеніміз – ттынушылар табыстарыны клеміндегі згеріске байланыстысранылатын тауарлар клеміндегі згеру дрежесі.Табыстар бойынша сраныс икемділігіні коэффициенті барлы шарттар траты болан уаыттаы тауарлара сраныс дегейііні пайызды згеруіні ттынушылар табысыны пайызды згеруіне атынасы.

Билет 7

1Инвестициялар жне оны трлері

Инвестиция дегеніміз – табыс алу масатында ксіпкерлік жне баса да ызмет трлері, объектілері, аша аражаттар технологиялар, машиналар, жабдытар, тауарлы белгілер, несиелер, баса да мліктік ыты интелектуалды ндылыттар.

Инвестициялы ызмет бл – инвестицияларды салып жне инвестицияларды жзеге асыру бойынша тжірибелік рекеттер жиынтыы.

Инвестициялара жататындар:

- аржы кздері, банктік салымдар, акциялар жне баса да баалы ааздар;

- жылжыйтын жне жылжымайтын млік (имараттар, рал-жабдытар, жне баса да материалды игіліктер);

- авторлы ытар, жерді олдану ыы;

- меншіктік ытар, тжірибе жне баса да интеллектуалды игіліктер;

Инвестициялауды негізгі объектілері:

- жаа рылып жатан, реконструкторланып жатан жне кеейтіліп жатан негізгі фондтар жне де барлы шаруашылытаы айналым кздері;

- баалы ааздар (акциялар, облигациялар жне т.б.);

- аржылы салымдар;

- ылыми-техникалы нім жне баса да меншік объектілері;

- меншік ыы жне интеллектуалды меншік ыы;

Инвестициялы іс-рекет зады жне жеке тлаларды, ал мемлекет клемінде инвестицяларды жзеге асыру жне инвестициялы процесті стті орындалуына баытталан іс-рекеттерді жиынтыы.

Нарыты экономика жадайында инвестициялы сранысты 2 трі ажыратылады:

1)потенциалды сраныс;

2)наты сраныс;

Потенциалды сраныс, кей кезде оны формальді деп атайды, инвестиционды потенциал, яни болаша инвестициялауа ниет болып табылады. Сранысты бл трі детте жеке жне зады тлаларды берілген бір уаыт мерзімдегі табысты иелене трандаы оны орлану мен кбеюге жмсауа ызыушылыы тумаан жадайларда пайда болады.

Инвестициялы сранысты екінші трі, наты сраныс инвестициялы іс-рекетті субъектілеріні наты реализациясын сипаттайды. Ол инвестициялы тауарлар нарыында капитал сынысы формасында рекет етеді. Инвестициялы сыныса жаа негізгі фондтарды ру, оларды реконструкциялау, кеейту жне техникалы айта жабдытау , айналым кздері, баалы ааздар жне баса да меншік трлері жатады.

Инвестициялы іс-рекетті субъектілері мыналар:

- инвесторлар;

- атарушылар;

- инвестициялы іс-рекетті объектілерін пайдаланушылар;

- аржыландырушы жне несиелендіруші банктер;

- азастанны жне сонымен атар, шетелдерді жеке жне зады тлалары;

Инвестицияларды трлерін былайша топтайды:

- аша ралдары, салымдар, пайлар, акциялар жне баса да нды ааздар;

- жылжымайтын жне жылжымалы млік;

авторлы ыпен, тжірибемен жне баса да интеллектуалды ндылытармен байланысты мліктік ытар;

- жерді, суды, ресурстарды, йлерді падалану ыы жне баса да мліктік ытар;

- андай да бір ндірісті (біра патенттелген “ноу-хау” емес) йымдастыруа ажетті техникалы жат, дады, ндірістік тжірибе ретінде рсімделген техникалы, технологиялы, коммерциялы сауаттылы.

ралдарды салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша блінеді:

- наты инвестициялар немесе ралдарды материалды активтерге салынуы, яни наты инвестициялар – ксіпорынны негізгі жне айналыс капиталын алыптастыратын материалды жне материалды емес активтерге салынатын салым. Материалды активтер – имараттара, станоктара, осымша материалды бйымдара, дайын німдерге айналдырылан ралдар;

- материалды емес активтер – лицензияларды, патенттерді, тауар белгісіні ны, жарнамалара жне кадрларды дайындауа кеткен шыындар;

- аржылы инвестициялар немесе трлі аржылы ралдара аша ралдарыны салынуы – депозиттер, нды ааздар, банкты салынымдар.

Инвестициялы процестерге атысу сипаты бойынша инвестициялар келесі трлерге блінеді:

- тікелей инвестициялар, мнда инвестицияландыру жне аша ралдарын салу объектісін тадауда инвесторды тікелей атысуы ажет етіледі. Сонымен атар инвестор инвестициялы циклдерді барлы кезедеріне тартылады, оны ішінде алдын ала жретін инвестициялы зерттеулеге, инвестицияландыру объектілерін жобалау мен трызуа, дайын нім ндірісіне;

- жанама, бл аша ралдарын з алауынша, нерлым тиімді орналастыратын жне аккумуляцияландыратын трлі аржылы делдалдар арылы (инвестициялы орлар жне компаниялар) жзеге асады. Мндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін басаруа атысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында бледі. Ттас басарылатын нды ааздара салынатын салымдарды портфельдік деп те атайды.

Инвестицияландыруды кезедері бойынша инвестицияларды мына трлерге бледі:

- ыса мерзімді, затыы бір жылдан аспайды (ыса мерзімді депозиттік салымдар, жина сертификаттар);

- за мерзімді, бны затыы бір жылдан кп.

Меншік трлері бойынша инвестициялар мыналара блінеді:

- азаматтарды, мемлекеттік емес меншік нысанындаы ксіпорындарды, кіметтік емес йымдарды жеке аша ралдары;

- мемлекеттік, ол трлі дегейдегі ксіпорындар мен мекемелерді бюджет кздерінен аржыландырылады.

Инвесторды атысу тріне байланысты:

- айта рылып жатан ксіпорындара жартылай атысу немесе шаруашылы жргізіп отыран ксіпорындарды бір блігін иелену (шектеулі меншік оамына лестік атынас);

- инвестор толы иеленетін ксіпорындарды ру немесе шаруашылы жргізіп жатан ксіпорындарды з меншігіне алу;

- жылжымалы немесе жылжымайтын млікті акция, облигациялар арылы немесе баса да нды ааздар трінде алу;

- табиат ресурстарын пайдалануа, жерді пайдалану ыына, баса да мліктік ытара концессия алу.

Туекел дрежесі бойынша инвестициялар келесі трлерге блінеді:

- туекелсіз инвестициялар. Мысалы, біратар мемлекеттерде ыса мерзімді мемлекеттік облигациялара салымдар салу ауіпсіз деп саналады, ал олар бойынша алынан табыс ауіпсіз ойылымды анытайды, бл ауіпсіз ойылым инвестициялы туекел нктесін санау ретіндегі салымдарды баалау ретінде олданылады;

- туекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты туекел немесе белгісіздік дрежесі, мысалы, уаыт, салыным объектісі сияты факторлара туелді. Инвестицияландыру аяталаннан кейінгі ксіпорынны жмыс істеу нтижесіні згеруі инвестицияландыруды мерзіміне жне жобаны масштабы мен оны масаттарына туелді, сондытан ауіптілікті дрежесі нарыты ммкін болатын рекетін шеше алмау болып табылады (жаа нім трін ру, ндіріс шыындарын тмендету, сату клемін кеейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау жне т.б.). Дрежені баалау критерийлері мыналар болуы ммкін:

- барлы пайда сомасын жоалту ммкіндігі. Туекелді орын алуы ммкін;

- жоба іске асаннан кейін пайданы ана емес, жалпы есептемелік табысты жоалту ммкіндігі. Туекел дадарысты болып табылады;

- барлы активтерді жоалту ммкіндігі жне инвесторды банкрота шырауы немесе апатты туекел.

дайы ндіріс инвестицияны келесі трлеріні бірінде жзеге асуы ммкін:

- жаа аладарда жне бастапыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатан жаа рылыстар немесе ксіпорындарды, имараттарды салынуы;

- шаруашылы жргізіп отыран ксіпорындарды кееюі - ндіріс уаттылыын арттыру масатымен шаруашылы жргізіп отыран ксіпорныдарды екінші жне келесі кезектерін, осымша ндіріс кешендерін жне ндірістерді, жаа ксіпорындарды салу немесе ызмет етіп жрген ксіпорындарды кеейту;

- шаруашылы жргізіп жрген ксіпорынды айта ру – моральды трып алан жне физикалы жаынан тозан ондырыларды ауыстыру арылы жаа німні шыарылуыны профилін згерту масатымен ндірісті толы немесе жартылай айта жабдытауды орта жоба бойынша жзеге асыру;

- техникалы айта амтамасыздандыру – жекелеген цехтарды, ндірістерді, учаскелерді ндірісіні техникалы-экономикалы дегейлерін арттыруа баытталан шара кешендерін жргізу.