Капиталды техникалы жне экономикалы ескіруі. Амортизация.

Негізгі орлар ндіріс процесіне за уаыт бойы атысып, жй-жй тоза бастайды, яни физикалы кшті, техникалы жне экономикалы факторларды сер етуімен зіні рамын жоалтады жне жарамсыз болып алады.

Тозу – моральды жне физикалы сипатынан айыратын процесс. Негізгі орлар тозуыны екі трі бар физикалы жне моральды.

Физикалы тозуда негізгі орларды ттыну ныны жоалтуы болады, яни ебек процесіні, табиат кштеріні сер етуімен технико-экономикалы жне леуметтік сипатыны нашарлауы, сонымен атар негізгі оррларды пайдаланбау есесінен.

ндірісте тозан негізгі орларды кпшілік блігі, мысала нерксіпте халы шаруашылыында елеулі шыындара алып келеді, себебі біріншіден – рал-жабдыты кнеруі оны жмыс жадайында сатап тру шін капиталды жндеуге аржы салуды кбейтуді ажет етеді; екіншіден – ескірген ндіріс тгелдей жаа техниканы пайдалануа ммкіндігі жо. Осыны салдарынан нім жне ызмет крсету клемі азаяды. Техникалы артта алан жне моральды тозан шыынды ндіріс ылыми техникалы прогресске бгет жасайтын тоырау аймаын тудырады.

Моральды тозу кбінесе физикалы тозудан ерте келеді, яни лі пайдалануа болатын негізгі орлар экономикалы тиімсіз болады. з кезегінде моральды тозу екі трге (немесе екі фактора) блінеді:

Моральды тозуды бірінші трі – машиндерді жарты блігіні нын физикалы тозусыз жоалту, яни сол машиндерді жаа жадайдаы дайындалуыны арзандау нтижесінен (ылыми техникалы прогрессті жетістіктерін пайдаланып). Бл трді моральды тозуы дл сондай конструкциялы машиндерді шыару шін жмыс уаытыны азаюынан болып тр. Моральды тозуды бірінші трі рал-жабдыты ызмет ету уаытыны затыымен, оны физикалы тозуыны дрежесімен байланысты емес, ол німді дайындау нын тмендететін техникалы прогрессті арынына байланысты. Моральды тозуды бірінші трінде негізгі орларды ттыну ны, рал-жабдыты німділігі згермейді, тек негізгі орлар ны згереді.

Моральды тозуды екінші трі — бл бар машиндерді, рал-жабдытарды рекет ету затыыны ысаруы, оны німділігіні жне уаттылыыны тменделуімен, ал кне машиндерді жаалармен салыстырандаы эксплуатациясы ндірісті лкен шыындара алып келетіменен серттелген.

«Амортизация» термині тікелей маынада негізгі орларды лімі жотыын, оларды тозуды толтыру, алыптасу ммкіндіктерін білдіреді.

Амортизация процесі негізгі орларды ызмет ету уаыты ішінде зіні нын блектеп шыарылатын німге ауыстыруын жне ттынылан негізгі орларды теу шін осы нны келесі пайдалануын айтамыз.

Негізгі орларды ауыстырылан нім рамындаы ны ндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына тседі.

німді шыараннан кейін сйкесінше негізгі ор нына ауыстырылан аша блігі амортизациялы ора тседі, онда толы млшерге дейін негізінде бастапы нына сйкес жиналады (тозан негізгі орларды шегергенде). Бл амортизациялы ор (жиналан аша сомасы) тозан негізгі орлар орнына жаа негізгі орларды затты элементтерін сатып алуа пайдаланылады, яни негізгі орларды айта алыптасуы жреді.

Амортизацияны негізгі функциялары – айта ндірісті амтамасыз ету, негізгі орларды есебі жне айта алыптасуы.

Одан баса аныталан дегейде негізгі орларды толы пайдалануын арастырып ынталандырушы функцияны да орындайды: рал-жабдыты функционирлеу мезгіл анша за болса, сонша кп нім шыарылады жне сонша тез негізгі орларды ны ауыстырылады.

Шаруашылы практикада амортизацияны есептеу шін амортизациялы аударымдар олданылады, яни аударылан нны ашалай крінісі.

Амортизациялы аударымдар німні, жмысты, ызмет крсетулерді зіндік нын райтын негізгі бір элементтері болып табылады. Амортизациялы аударымдарды сомасын ктеру немесе тмендету ндірісте шыындарды, осылан жылды табысты млшеріні бзылуына, сйкесінше салы салуда айшылытара алып келеді.

Амортизацияны объективті негізі болып ндірістік процесте жне бааны алыптасуында ебек ралдарыны атысу ерекшеліктері табылады. Осыдан негізгі орларды жмыс уаытыны затыы оларды ны бір ндірістік циклда німге тгел емес блшектен ауыстырылады, оларды физикалы жне моральды тозу шамасына байланысты. Амортизация нім ныны бір блігі есебінде бірнеше кезедерден теді: бітпеген ндіріс элементі ретінде, дайын жне шыарылан нім ретінде. Бітпеген ндіріс жне дайын нім кезедерінде оны озалысы айналым ралдарыны аванс беруін ажет етеді.