Нары механизміні негізгі элементтері: сраныс, сыныс, баа, бсеке
Сраныс дегеніміз- белгілі уаыт ішінде баасы аныталан тауарларды ттынушыларды сатып алу абілеттілігі немесе адамдарды бір нрсе шін аы тлеуге абілеттілігі мен тілегін білдіреді. Сраныс пен баа арасындаы кері атынасты сраныс заы арастырады.
Сраныс заы:
А) баа мен сатып алынатын тауар саныны арасындаы кері байланысты крсетеді;
) сол тауара деген сранысты бірте-бірте азаюы.
Сраныс исыы дегеніміз – белгілі уаыт аралыында ртрлі баамен ттынушыларды сатып алуа дайын экономикалы игіліктер санын крсететін исы.
сыныс дегеніміз- белгілі уаыт ішінде баасы ойылан тауарларды нарыа шыару немесе рынока сату шін шыарылан німдерді трлі саны. Тауарларды сыну мен баа арасындаы тура атынасты сыныс заы арастырады. сыныс заы баа мен сынысты бір баытта згеруін крсетеді.
сыныс дегейіні згеруі дегеніміз – баса шарттарды згеріссіз болан уаытындаы тауар баасындаы згерісті нтижесінде ндірушілерді сатуа ммкіндігі жне тілегін крсететін тауарлар санындаы згеріс.
сынысты згеруі дегеніміз – баалы емес факторларды згеруіне байланысты ндірушілерді сатуа тілегі бар тауарлар саныны згеруі.
сыныс исыы дегеніміз – наты уаыт кезінде ртрлі баада ндірушілерді сатуа дайын экономикалы игіліктеріні санын крсететін исы.
сыныс клеміне де 2 фактор серін тигізеді:
а) баа;
) баалы емес факторлар.
сыныса сер ететін баалы емес факторлара жататындар:
- олданылатын ндіріс технологиясыны сипаты;
- Салытар мен дотациялар;
- Табии-климатты жадайлар;
- ндіріс ресурстарыны сапасы мен саныны згеруі;
- ресурстарды бааларыны згеруі;
- ктім;
- маркетинг, бсеке, жеткізушілер саныны згеруі.
Бсеке дегеніміз - тауар ндірушілер арасындаы жоары пайда табу барысында з німдерін ткізудегі жарысы.
Нары рылымыны кптрлілігіне байланысты бсекені 2 трі бар:
а) жетілген бсеке;
) жетілмеген бсеке.
Бсекені блінуіне сер ететін факторлар: фирманы клемі мен саны, нім трлілігі, нарыа кіріп-шыу шарттары, апарат алу ммкіндігі, бааа баылау жасау дегейі.
Жетілген бсеке дегеніміз- бірнеше мы сатушылардан ралатын бсеке. Жетілген бсекеде фирма рынокты бааа сер ете алмайды. Сатылатын тауара бааны рынок белгілейді.
Жетілмеген бсеке дегеніміз- таза бесекені кем дегенде бір шарты орындалмайтын бсеке трі.
Жетілген жіне жетілмеген бсеке арасындаы айырмашылыты келесі кестеден круге болады:
Жетілмеген бсекені 3 трі бар:
а) Монополиялы бсеке- 10-100-ге дейінгі фирмалар арасындаы бсеке. Олар тауарларды ішінде з тауарыны арты екеніне кндіргісі келеді. Мндай бсекеге киім-кешек, сабын, кір жуатын нта сататын нарытар жатады. Бір-біріне сас тауарлар ндіретін, біра ттынушыларды ойы боыынша ртрлі тауарлар шыаратын фирмалар. Оларды тауарлары бір-бірінен сырты крінісі арылы ерекшеленеді.
) Олигополия – 1-10-а дейінгі бірнеше ірі фирмаларды арсындаы бсеке.
Олигополиялы нарыа кіруді негізгі шарты- капитал дегейі, жаа техника жне технология ндірісіне баылау жргізу. ндіретін нім тріне арай олигополия 2-ге блінеді:
Таза олигополия- бл ксіпорында бірдей стандартты нім ндіру.
Дифференциалды олигополия- бл 1 баытта ртрлі нім шыаратын фирмалар.
б) Монополия-жалыз ндіруші фирма. Ол лтты экономикадаы жоары орын алатын ірі корпарацияларды крсетеді. Монополия болан кезде жалыз 1 ана ндіруші болады, ол сынылатын тауар клемін толыымен баылап отырады. Монополияа кіру шін келесідей ерекшеліктері блуы керек: а) нім ндіру масштабы; ) ыты артышылыы;
б) шыарылан німні баса тауарлардан ерекше болуыны арасында оан берілетін ытар (патент жне лицензия);
в) негізгі шикізат тріне меншіктік атынасы.
БАА — тауар мен крсетілетін ызмет бірлігі шін тленетін немесе алынатын аша (не зге тауар мен ызмет) млшері. Тауар ндірісі мен аша-тауар атынасыны пайда болып, дамуымен бірге Баа да пайда болды.
Таырып № 29