Табыстарды блудегі тесіздік (Лоренц исыы, Джини коэффициенті).
Табысты блудегі тесіздіктерді негізгі ш себебі бар:
1. Адамдарды аыл-ойлы(интеллектуалды),физикалы жне эстетикалы абілеттіліктері мен ммкіндіктеріні бірдей болмауы. Мселен, интеллектуалды абілеттілікті аса жоары болуы адамны табысын жоарылатады. Ал абілеттілік жне ой дегейі тмен адамдар сйкесінше, табысы аз жмыс орындарымен амтамасыз етіледі. Танымал спортшылар здеріні физикалы абілетіні жоары болуынан аса жоары жалаы ала алады, сонымен атар, эстетикалы абілеттіліктері те жоары музыканттар немесе суретшілер біліктілігі жоары мамандар з жалаыларын арттыра алады.
2. Адамдарды білім дегейлеріні ртрлі болуы. Индивидті ксіби маман ретіндегі дайындыы нерлым жоары болан сайын, оны жалаысы да сорлым жоары болады. Білім дегейі жоары болу шін мндай жадайда адам капиталына инвестицияны кптеп юды ажеттілігі туындайды.
3. Адамдар олындаы меншік трлеріні ртрлі блінуі. Кейбір адамдарды олында меншіктері аз немесе меншіктері млдем болмауы ммкін. Ал келесі бір адамдарды олында меншіктері кп болуы ммкін: клік, рал-жабдытар, жер телімдері, жылжымайтын млік, т.б. Осындай меншіктері кп адамдар кп табыс таба алады.
Табыстарды блуіндегі тесіздіктерді лшеуді бірнеше теориялары бар. Соны ішінде Лоренц исыы мен Джини коэффициенті маызды орына ие. Лоренц исыы – бл оамда табыстар ерекшелігіні маызды индикаторы ретінде табыстарды блудегі тесіздерді сипаттайтын графикалы крініс.
Сурет 14.2 Лоренц исыы
14.2-суретіне сйкес, «отбасылар лесі» абсцисса осіне, «табыстар лесі» ордината осіне орналасан. Табыстарды абсолютті те блінуі ое биссектрисасымен берілген, мнда 20%-отбасы табысты 20%-н алады, 40%-отбасы табысты 40%-н алады жне солай кете береді. Табыстарды наты дрежеде блінуі а, в, с, d, e нктелерімен сипатталады. Абсолютті тедік сызыы мен Лоренц исыы арасындаы боялан блігі табыстарды тесізігін крсетеді: бл аралы блігі лайан сайын табыстарды блудегі тесіздіктер де арта тседі.
Жеке табыстан салытарды алып тастааннан кейін жне трансферттік тлемдерді тлеп боланнан кейін адамдарды табыстары біршама тепе-тедік жадайа жаындайды (сурет 14.3).
Сурет 14.3 Салытар мен трансферттерді табыстарды тесіздігіне сері
Джини коэффициенті – бл табыстарды блудегі тесіздерді анытайтын крсеткіш, ол табыстарды наты бліну дегейіні оларды тепе-те бліну сызыынан ауыту шамасын крсетеді. Бл крсеткіш Лоренц исыы салынан фигура алаыны абсолютті тедік сызыы салынан шбрыш алаына атынасы ретінде аныталады:
КДж = М ауданы / N ауданы
КДж шамасы шын мнінде 0 мен 1-ді арасында болады, егер коэффи-циент нлге те болса, онда экономикада абсолютті тедік орнайды, ал 1-ге те болса, онда экономикада абсолютті тесіздік орнайды, яни барлы жиынты табыс бір адамны олында болады деген сз, алайда мндай жадайларды орын алуы ммкін емес.
Сонымен, табыстарды блудегі тесіздіктерді болу себептеріне байланысты оамда экономикалы ммкіндіктерді теестіру ммкін болмайды, тіпті дамыан елдерде азірді зінде бай жне кедей топтаы азаматтар мір среді.
Белгілі американ экономистері П. Самуэльсон мен В. Нордхаусты берген анытамасы бойынша, кедейшілік – бл мір сруді е тменгі шегін олдауа ажетті табысты тменгі дегейі. Кедейшілік дегейі елдегі табыстарды айта бліну масштабтары мен баытын, салы жйесіні айта рылуын жне зейнетаы жйесін айта арауды анытайды. Кедейшілік дегейін мір сру минимумы крсеткішімен лшейді. Егер халыты табыстары осы крсеткішке те немесе тмен болса, онда олар мемлекет тарапынан оралуа ылы. детте, кедей отбасылар з табыстарыны 1/3-н азы-тлік тауарларына жмсайды. мір сру минимумымен бірнеше крсеткіштер байланысты: минималды жалаы, минималды зейнетаы, шкіртаылар, біратар жардема-ылар. мір сруді осындай шегі кедейшілікті негізгі сипатты белгісін анытайды. мір сру минимумы – бл халыты мір сру дегейін баалауда олданылатын аса маызды крсеткіш. Осыдан, халыты мір сру дегейі деген ым туындайды.
31. Натуралды шаруашылы – субъект зіні жеке бас ажеттіліктерін анааттандыру шін нім нідіретін йымды-экономикалы атынастар жйесі. Натуралды шаруашылыты негізгі белгілері. Натуралды шаруашылыты сипаттамалары:а) йымды-экономикалы атынастарды тйы жйесі; б) ошаулан трге блінбеген мбебап ол ебегі; в) ндіріс пен ттыну арасындаы тікелей экономикалы байланыстар. Ол «ндіру-ттыну» аидасымен жзеге асады. Яни шыарылан нім ндіріске атысушылар арасында блінеді, айырбас пен сату атынастарынсыз тікелей ттынылады. Натуралды шаруашылы алашы ауымды рылысты алыптасу кезеінде пайда болып, лиеленуші елдерде стемдік еткен, сондай-а феодалды экономиканы басты белгілерін раан. азіргі тада индустрияа дейінгі ндірісті амтыан, дстрлі экономикалы, даму дрежесі артта алан біратар елдерде кездеседі.
32. Негізгі жне айнымалы капитал. Негізгі капитал- кптеген ндіріс циклы ішінде зіні натуралды-затты нысанын згертпейтін жне ттыну нын жоалту дрежесіне карай з нын німге кшіретін ндірістік капиталды бір блігі. Ол ндіріс процесіне атысу сипатына арай ндірістік жне ндірістік емес болып блінеді. Негізгі капитала имарат, жабдытар,рылылар, машиналар, клік жне т.б жатады.
Негізгі капитал тозуа шырайды. Тозуды 2 трі бар. Физикалы тозу дегеніміз негізгі капиталды ттыну нын жоалтуы. Физикалы тозу негізгі капиталды ызмет ету процесіні нтижесінде орын алады. Моральды тозу негізгі капиталды физикалы тозуына байланыссыз, оларды ныны тмендеуінен крінеді. 1-ші топтаы моральды тозу негізгі капитал ндіретін салалардаы ебек німділігіні жоарылауынан туындайды. Брын шыарылан машиналарды ндірісіне аз шыын жмсалады жне олар арзандайды. 2ші топтаы моральды тозу ндіріске барынша німділігі жоары рал-жабдытарды енгізу мен технологиялы процестерді жне ндірісті йымдастыруды жетілдіруді серінен болады. Тозан негізгі капиталды орнын толтыру амортизациялы аударымдар арылы жзеге асырылады. Амортизация– негізгі капиталды толы алпына келтіру шін оларды ндарыны -ндірілетін німге біртіндеп кшірілуі.
Айналмалы капитал- ндірісті рбір циклында толыымен ттынылатын жне з нын дайын німге бірден кшіретін, ндіріс процесінде зіні натуралды-затты нысанын згертетін ксіпорынны ндірістік капиталыны бір блігі. Айнымалы капиталды элементтеріне ндірістік запастар, аяталмаан ндіріс, болаша кезеге шыындар. Айналмалы капиталды айналым схемасы