Экономикалы категориялар мен задар

Барлы экономикалы былыстар мен процестер экономикалы задарды сері арылы дамып отырады. Экономикалы за дегеніміз оамны экономикалы міріні аса маызды, траты былыстары мен процестеріні байланыстары. Олар ндіріс, блу, айырбас жне ттыну атынастарыны даму задары. оамны даму задарыны — экономикалы задар мен табиат задарыны, орта белгілері жне сонымен атар айырмашылытары болады. Блара орта белгілер, ол экономикалы задар, табиат задары сияты, объективтік задар, яни,олар адамдарды еркі мен санасынан туелсіз жаратылып, рекет етеді. Ал айырмашылытарына келейік.

Экономикалы задар адамдардын іс-рекет, ызметін билейтін задар. Олар адамдарды ебек-ызметтеріні процесінде туып, осы процесс арылы жзеге асырылады. Ал табиат задары (мысалы, лемдік тартылыс заы) адамдар оамынан тыс жадайда да рекет етеді. Экономикалы задар (табиат задарынан ерекшілігі), олар мгілік, зак мерзімді емес. Экономикалы задар тарихи сипатта белгілі бір кезеде туып, згеріп, жойылып кетіп отырады. Экономикалы задарды жойылуы адамдар санасынан туелсіз, оамдаы объективтік экономикалы хал-ахуалды процестерді згерісімен тікелей байланысты болады.

Экономикалы задарды ашып олдану адамдардан белгілі кш салып тырысуды тілейді, йткені оамдаы реакцияшыл, керітартпа кштер осы задарды олданып пайдалануа жол бермеуге бар кшін жмсайды. Экономикалы задар объективтік сипатта болады. Осыан байланысты сра туады — адамдар осы задарды талдап, танып біліп экономикалы мірде пайдалана алама? Сзсіз, адамдар экономикалы былыстар мен процестерді мніне іле отырып оларды даму задарын ашып, рекет ету механизімін тсініп біледі. оам саналы трде осы задарды талабын жзеге асырады. Экономикалы теория экономикалы задармен атар экономиалы категорияларды зерттейді.

Экономикалы категориялар — оам міріні наты жадайларын теориялы трыдан сипаттайтын логикалы тсініктер. Мысалы: сраныс, сыныс, аржы, несие, меншік, жалаы, нары, пайда, тауар, аша т.б. Экономикалы задарды жиынтыы, оамны даму задылытарын белгілейтін экономикалы задар жйесін райды. Бл жйені ратын задарды негізгі, басты, басты емес деп блуді дрыс деуге иын. оам мірін талдауда, жйелік діс олдану керек жадайда, барлы задар маызды, зара байланысты болады. Тек бір ана зады пайдалануда болан ателікті барлы жйені блдіріп, оамдаы тепе-тендікті жояды. Экономикалы ылым, жалпы жйедегі экономикалы задарды ерекше жне жалпы экономикалы задар деп, ірі топта бледі.

Ерекше экономикалы задар — бл шаруашылыты наты тарихи формасыны даму задары.

Жалпы экономикалы задар — бл барлы тарихи дуірле тн задар, олар барлы дуірлерді бірттас тарихи йлесіп процесс етіп байланыстырады. Бан оамды ебек блу заы, т.б. задар жатады. Экономикалы задар здері, з алдына рекет ете алмаан экономикалы прогресс зімен-зі, з алдына жріп отырма Бл шін адамдарды, оларды ажеттіктері мен мдделерін анааттандыруа баытталан іс-рекеті ажет.

ажеттіктер — бл анааттандыруды тілейтін, мір сру жне организмді дамытуды амтамасыз ететін, адамны жеке басын дамыту шін олданылатын объективтік керектік болып табылады.

Адамны ажеттіліктері кп трлі болады. Американды алым А.Маслоу бойынша, "тменгі сатыдаы" материалды ажеттіктерді бастап, "жоары сатыдаы" рухани ажеттіктер былай орнатылады:

1. физиологиялы ажеттіктер (тамаа, ішімдікке, т.б.);

2. ауіпсіздік ажеттіктері (аурудан, жанжалдан, орыныштан, т.б.);

3. леуметтік байланыстара деген ажеттіктер (сйіспеншілік, кейбір топтарды мшесі болуа, т.б.);

4. зін-зі сыйлап адірлеуге (масата жетуге, зін танытуа т.б.) ажеттіктер;

5. зін-зі мадатауа (абілеттерін жзеге асыру жадайында тсінуге, т.б.) ажеттіктер.

ажеттіктерді бл классификациясын оларды басаша классификациясымен толытыруа болады: материалды пен рухани ажеттіктер, рационалды пен иррационалды, абсолюттік пен аиат, наты, жете тсінілген мен жете тсінілмеген, ате тсінілген т.б. ажеттіктер. Жеке тсінілген ажеттіктер ебекке деген ынта- жігер тудырады. Бл жадайда кажеттіктер зіні наты формасына, мдделер формасына ие болады.

Экономикалы мдделер — бл экономикалы ажеттіктерді біліну-крініс формасы. Экономикалы мдделерді р трыдан классификациялауа болады: оамды, жымды, жеке мдделік, лтты, интернационалды (лтаралы), регионалды жне ведомстволы, топты жне отбасылы, тапты; р трлі леуметтік топтарды (жмыс істейтіндерді, жастарды, зейнеткерлерді, т.б.) мдделері. Мдделерді ерекше топтары — кнделікті жне перспективті, рационалды жне рационалды емес, шын немесе ате тсінілген, аржылы, ебектік, адамгершілік-негелік, т.б. мдделер

56. Экономикалы су, лшемдері, трлері, жадайы, лгілері.

Экономикалы теорияда маызды сратарды бірі ол экономикалы су. Экономикалы су дегеніміз лтты німні сан жаынан суімен атар сапа жаынан жетілдірілуі. Экономикалы су деп ндіргіш кштерді за мерзімді дамуымен байланысты ндірісті наты клеміні табии дрежесіні за мерзімдегі згерістерін атайды.

Экономикалы суді негізгі масаттары – халыты л-ауатын ктеру жне лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету. Экономикалы суді негізгі масаты материалды л-ауатты жоарлауы болып табылады, осыны рамына кіретіндер:

— Орта есеппен бір адама келетін лтты табысты суі. бл масата жетуді лтты табысты жан басына шаанда келетін су шапшандыы крсетеді.

— Бос уаытты кбеюі. Бл елді наты жалпы лтты нім немесе лтты табыс крсеткіштерінде орын алмаан. Сондытан, осы масата жету дрежесін баалаанда, байалып отыран мерзімде жмыс аптасы мен жмыс жылы ысаранына, жмысшылар мен ызметкерлерді ебек рекеттеріні жалпы затыына назар аудары керек.

— лтты табысты халыты р топтараны арасында блінуін жасарту.

— Шыарылан тауарлар мен ызметтерді сапасын жасартып, трлерін кбейту.

Экономикалы суді лшеу тсілдерін екі топа блуге болады:

1. Наты жалпы лтты німні (Ж) суі. Бл діс экономикалы ммкіншілігіні молаю шапшандыын баалау шін олданылады.

2. Жалпы лтты німні (Ж) бір адама шаандаы суі. Халыты л-ауатыны дамуын талдаанда, немесе елдер мен айматардаы трмыс дрежесін салыстыранда олданылады.