Ашаны атаратын ызметтері.

1. н лшемі – бл ашаны барлы тауарларды нын лшеу абылетінен трады. Кез келген тауарды трін ашалай трде крсету шін, наты ашаны талап ету керек емес. Тауар ныны ашалай крсетілуі баа деп аталады. Баа сраным мен сыныма байланысты ннан ауытуы ммкін. Сондытан тауар з нына да сраныс пен сыныса да туелді.

2. Айналым ралы – осы ызметті аша олма- ол трінде атарады, себебі олар наты тауар айырбасында делдалды жасайды. Тауарды ешкім сатысы келмейді егер оны, айырбасталуына наты аша сынылмаса. Бл ызметті айналымдаы алтынды алмастыра отырып, аша белгілері атарады. Егер айналым шыындары сіп кетсе жне есептеулер баяуласа жне де алтынны оры шашыраса алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын оры мемлекет шін лемдік аша, резервтік ор ретінде ажет

3. Тлем ралы – бл ызметті тауарды ашаа (несиеге тлемді зарта отырып) сатан кезде, ашаны арыза бергенде, салыты, жер рентасын, жалаылы, деведендті, птер тлемін жне т.б. тлегенде атарады.

4. Несие атынастарыны дамуына байланысты жаа айналым ралы пайда болды: вексель, банкнот, тлем тапсырмасы, чек, пластикалы карточка, электронды аша. Несие ашаларды болуы олма-ол ашаларды атыстырмай-а арызды жабуды зара есептеу ммкіндігін арастырады.

5. орлану несиеге азына жинау ралы. Аша айналысын тотатады жне жиналады. Сйтіп станок, машина, жабдытарды немесе за мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоазытыш т.б.) тауарларды сатып алу шін орланады. Ашаны азына трінде орлануы рбір тауар ндірушілерді белгілі аша резерві болу ажеттілігінен туындайды, зін нары кездейсотыынан сатандырады. Ашаны бл ызметі аша айналымын реттеу шін маызды.

6. лемдік аша – бл аша алтын жне нерксібі дамыан елдердегі траты валюта болып табылады.

лемдік нарыта ашаны айналым ралы емес, тлем ралыны рлі бірінші орында болады.

 

Негізгі тсініктер мен терминдер

Айырбас ны

Аша

н заы

Натуралды шаруашылы

Тауар

Тауарлы шаруашылы

Ттыну ны

Баылау сратары

1. Шаруашылы жргізуді негізгі тсілдері.

2. Тауар ндірісіні негізгі даму сипаты.

3. Тауарды негізгі сипаттары.

4. Ашаны пайда болуы.

5. Ашаны атаратын ызметтері мен сипаттары.

6. Ашаны негізгі концепциялары.

 

 

Таырып. НАРЫ ШАРУАШЫЛЫТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.

Нарыты мні жне трлері.

Нары механизіміні негізгі элементтері: сраныс, сыныс, баа, бсеке абілеттілігі.

3. Нарыты атаратын ызметтері. Нарыты экономиканы артышылытары мен кемшіліктері.

 

Масаты: Нарыты жетілген бсеке жне жетілмеген бсеке жадайындаы ызмет ету ерекшеліктерін арастыру арылы, оларды негізгі тетіктеріні алай ызмет атаратыны крсету, айырмашылытарына талдау жасау. Осы масата жету шін мына сратара жауап іздеу керек:

1. Жеке нарыты микроэкономикалы талдауыны ерекшеліктері. Жетілген бсеке, оны шарттары. Жетілмеген бсеке жадайындаы нарыты рылымны негізгі трлері.

2. Сраныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. сыныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. Жеке нарыты тепе-тедiк пен теестірілген нарыты баа.

3. Монополия жне монополистiк бсеке. Олигополия. Таза монополия. Табии монополия.

Негізгі тсініктер мен терминдер

Бсеке, Картель, Конгломерат, Концерн, Монополия, Монопсония, Олигополия, Синдикат, Икемділік, иылысан икемділік, Сраныс, Сранысты баалы икемділігі, Сранысты заы, Сранысты исыы, Сранысты табысты икемділігі, сыныс, сынысты заы, сынысты икемділігі, сынысты исыы

Дріс мнмтіні.

Нары айырбас айналыс-бл категория бар зара тыыз байлансты жне трмысты дегейде жай теестіріледі. Нарыа бір ана анытама беру жеткілксіз. Нары – бл экономикалы проблемаларды тиімді шешуді амтамасыз ететін тауарларды ндіру мен оларды аша кмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалы арым-атынастарды жиынтыы, шаруашылыты йымдастыру формасы. Нары- оамды ебек блінісімен келісілген жне шаруашылы субъектілерімен шеттелген тауарлы ндіріс дамуыны табии- тарихи процесі нтижесі.

Тауар ндірісіні дамуымен атар рынок та дамиды жне крделене тседі жне оны экономистерді талдауы да тередейді.

Нары кпжаты, оны р трлі жаынан зерттеуге болады сондытан да экономикалы дебиеттерде оны кптеген анытамалары бар.

- сатып алу жне сату кзарасы бойынша нары сраныс пен сынысты, ндіруші мен ттынушыны зара рекетін арастырады.

- экономиканы йымдастыру формасына арай – нарыты экономиканы іс- рекет етуіні оамды формасы деп атайды.

- рынокты атысушы позициясы бойынша нарыты шаруашылы тлаларыны арасындаы оамды формасы.

Рынок (нары) – бл дайы ндірісті барлы буынында: ндіріс, блу, айырбас, ттыну жне сатумен сатып алу арылы жзеге асырлатын йымды- экономикалы атыстарды жйесі.

Нарыты субъектілеріне жататындар: сатушылар мен сатып алушылар (й шаруашылыы, фирмалар, мекемелер мемлекет). Нары объектілеріне жататындар: тауарлар мен ашалар. Тауарлара жататындар: ндірілген нім мен атар ндіріс факторлары (ебек, жер, капитал) мен крсетілетін ызметтер.

Нары мынадай негізгі ызметтерді атарады:

1. Апаратты ызмет - нары экономика жадайы туралы мліметтер таратады. Яни нары арылы німді ндіруге кеткен шыындарды есептеу жргізіледі. Егер нім ндіру шыыны жоары болса, онда оны баасы жоары болады,ал оны ешкім сатып ала алмайды жне болашата ол ндірілмейді, сондытан нарыа шыыстарын жабатын баа бойынша сатылытын німдер ана тседі. Осы жадайларды барлыы апарат арылы жзеге асады.

2. Делдалды ызмет – нары жадайында ттынушы зіне олайлы тауар сатушыны тауып, ндіруші (сатушы) зіне пайдалы тауарды алушыны тадауа ммкіндік алады. Яни нары арылы ндірушілер мен ттынушылар байланысы бекітіледі. Нарыты р бір атысушысы бір уаытта сатушы да сатып алушы да болып табылады

3. Баа белгілеу ызметі – нарыты зі тек оама ажетті шыындарды абылдайды жне соларды ана тлейді. Нары арылы німдер мен ызметтерге баа белгілеуге болады. Баа сыныс пен сранысты серінен ауытып отырады. Егер нарыта бір тауарды саны сраныстан асып кетсе, оан баа тседі жне керісінше

4. Реттеушілік ызметі капиталды пайдасыз салалардан пайдалы салаа кшуі арылы болашаы мол салаларды дамуына жадай жасайды. Яни нары арылы оамды ндірісті реттеуді іске асыруда нені, алай, кім шін деген сратара жауап береді.

5. Санациялы ызмет – бсеке оамды ндірісті лсіз, икемсіз жне абілетсіз ксіпкерлерден тазартатын белсенділер мен тапырлара жол береді.

Нарыты жйені негізгі белгілірі мыналар:

- ндіріс рал жабдытарыны жеке меншікті олында болуы;

- ксіпкерлік еркіндікті болуы;

- экономикалы байланыстарда тек соы пайданы кзделуі;

- экономикалы коньюктураа байланысты нарыты зін- зі реттеуі;

- ндірушілер жмысына мемлекет тарапынан мейлінше аз араласу.

Артышылыы

- згеретін жадайлара тез бейімделу жне икемделу;

- шыындарды азайту жне пайданы кбейту масатымен жаа технологияларды оперативті олдану;

- шешім абылдауда, келісім жасауда ндірушілер мен ттынушыларды туелсіздігі;

- р трлі ажеттіліктерді керекті млшерде жне жоары сапамен анааттандыру абылеті.

Кемшіліктері

- нары ебек пен табыса ыты кепіл бермейді;

- оамда тесіздікті туызады;

- тауарлар мен ызметтерді жымдасан трде ндіруге ынта тудырамайды;

- нары леуметтік ажетті тауарларды ндіруге емес, ол ашасы бар елді ажетін анааттандыруа баытталан.

Нарыты маызды элементтеріне нарыты инфрарылым жатады. Нары тауар биржаларыны ктерме жне блшек саудаларынан ралып, ызмет етуін талап етеді. Нары экономикасыны рекеттеріні механизмі ш басты принциптерге негізделеді.

- маржиналы (шекті) талдау

- балама тадау шыындарына

- экономикалы рационалдыа

Маржиналы талдау принципі негізінде нары субъектілеріні іс имылы жріп отырады. Оларды рекетіне сер ететін орташа емес, шекті шамалар. Осыны нтижесінде наты тауарлармен толы амтылу, нарыты бааны згеруі, т.б. Яни бл принцип нарыты ортаны здіксіз ызмет етуін, сраныс пен сынысты клеміні траты саталуын, ндіруші мен ттынушы арасындаы тепе - тедікті орнауына жол ашады.

Баламалы тадау шыыныны принциптері - бл тікелей жне ресурстарды пайдалануды, немесе, ксіптік рекеттерді осыдан баса, згеше дістерінен бас тартуды салдарынан тспеген табысты жне шыындарды жиынтыы жатады.

Ерекшелігі барынша олданылмаан ммкіндіктерді ішінен е тиімдісін жне кмнсіз орындай алатын вариантын тадап алу. Экономикалы рационалды принципі - табыс пен шыындарды салыстыру негізінде алыптасады. Рационалды тадау згеріп тратын варианттардан трады, яни е аз клемде пайда келетін вариантты жзеге асуы. Аталан принциптер нары болмысыны тепе-тедігіне ол жеткізуге жол ашады. Нарыты рамы те крделі, ол экономиканы барлы сфераларына сер етеді.

Нарыты экономикалы рылысы мынадай жадайлармен белгіленеді:

- меншік формалары бойынша: (мемлекеттік, жеке, жымды, аралас);

- шаруашылы субъектілерні р трлі формаларыны экономикадаы лес салмаына байланысты тауар ндірушілерді рылымы (мемлекеттік, арендалы, кооперативтік, жеке меншік ксіпорындары);

- тауар айналымы сферасыны ерекшеліктерімен;

- шаруашылыты рылымды блімдеріні мемлекет иелігінен алыну жне жекелендіру дрежесімен;

- осы мемлекетті олданатын сауданы трлерімен.

рылымы жаынан нарыты мынадый критерилерге блуге болады:

1. Нары атынастары объектілеріні атаратын экономикалы ызметі бойынша:

- игіліктер мен ызметтер нарыы;

- ндіріс ралдарыны нарыы;

- ылыми- техникалы ралдар нарыы;

- нды ааздар нарыы;

- жмыс кші нарыы.

2. Нарытарды тауарлы топтар бойынша жіктеуге болады.

- ндірістік ызметке баытталатын тауарлар нарыы;

- халы ттынатын тауарлар нарыы;

- шикізат пен материалдар нарыы.

3. Кеестік критериі бойынша мынадай нарытар болады.

- айматар ішіндегі;

- айматар аралы;

- республикалы;

- республикааралы;

- халыаралы (лемдік) нарытыр.

4. Бсекені шектеулі дрежесі бойынша мынадай нарытар болады:

- монополиялы;

- олигополиялы;

- салааралы нарытыр.

5. Нары атынастарыны субъектілері бойынша мынадай нарытыр болады:

- ктерме сауда нарытары;

- блшек сауда нарытары;

- ауыл шаруашылы німдерін мемлекеттік сатып алу нарытары.

6. Экономикада задылыты сатау жаынан мынадай нарытар болады:

- зады, ресми нарытар;

- зады емес, клекеленген нарытар.