Таырып. Сраныс пен сыныс теориясыны негіздері.

1. Сраныс заы. Сранысты исыы

2. сыныс заы. сыныс исыы

3. Сраныс пен сынысты бірбіріне сер етуі.

4. Нарыты тепе-тедік.

5. Икемділік тсінігі.

6. Икемділік коэффициенті.

Масаты: Сраныс пен сыныс нарыты экономиканы е маызды элементтері. Сраныс ашалай камтамасыз етілген ттынушыны ажеттілігі немесе сраныс тлем абілеттілігі бар ажеттілік. нды трыдан сраныс осы ажетті тауарларды санасын райды. Осы масата жету шін мына сратара жауап іздеу керек:

1. Сраныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. сыныс: анытамасы, исыы, заы, икемдiлiгi. Жеке нарыты тепе-тедiк пен теестірілген нарыты баа.

2. Монополия жне монополистiк бсеке. Олигополия. Таза монополия. Табии монополия.

Негізгі тсініктер мен терминдер

Сраныс, Сранысты баалы икемділігі, Сранысты заы, Сранысты исыы, Сранысты табысты икемділігі, сыныс, сынысты заы, сынысты икемділігі, сынысты исыы

Дріс мнмтіні.

ндірісті йымдастыру кезеінде туатын негізгі мселелер:

- Нені ндіру ажет?

- алай ндіру ажет?

- Кім шін ндіру ажет?

Бл аталан мселелер тауарлара сраныс пен сынысты тікелей сер етуімен шешіледі.Осыан байлансты сраныс пен сынысты талдау міндетті.

Сраныс пен сыныс нарыты экономиканы е маызды элементтері. Сраныс ашалай камтамасыз етілген ттынушыны ажеттілігі немесе сраныс тлем абілеттілігі бар ажеттілік. нды трыдан сраныс осы ажетті тауарларды санасын райды.

Сраныс заы – тауар баасы мен сраныс клемі арасындаы кері атынасты крінісі, яни тауара баа тмендегенде ттынушы оны кп млшерде сатып алады. Егер тауара баа ссе, оан деген сраныс азаяды.

Сранысты исыы – бл сраныс заыны графиктегі крінісі, яни бл сызытаы нктемелер белгілі бір уаыттаы ттынушыны тауарды андай баамен жне анша млшерде сатып алатын ммкіншіліктерін крсетеді. 7.1. графиктегі клдене осьте сраныс клемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауарды баасы, сранысты исыы (Д).

Нарыты сраныс кптеген факторларды серімен алыптасады. Сраныса баадан баса да баасыз факторлар серін тигізеді:

1. Ттынушыларды табысы. Табыс скен сайын ттынушыларды сранысы да седі.

2. Ттынушыларды саны. Ттынушылар саны молайан сайын сраныс та седі.

3. Ттынушыларды таламы (натуы, натпауы, жаа лгідегі тауарлар)

4. Бірін бірі алмастыратын жне бірін - бірі толытыратын тауарларды бааларыны згеруі.

- Егерде тауарлар бірін - бірі толытыратын болса (автомобиль жне бензин), онда бір тауарларды (автомобиль) баасыны суі екінші тауара (бензин) деген сранысты азаюына келеді.

- Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май жне маргарин), онда бір тауарды (май) баасыны суі екінші тауара (маргарин) деген сранысты лаюына келеді.

5. Келешектегі згерістерді кту: инфляциялы жне топшылы жадайдаы згерістер бгінгі кндегі сранысты суіне келеді.

 

7.1. графигі . Сранысты исыы 7.2. графигі. Сраныс исыыны жылжуы
Р Р1 А   Ро В D   Q 1 Qо Q   Р   D1 D Do Q
Бааны згеру серінен сраныс клеміні згеруі сраныс исыыны з бойымен жылжуынан крінеді. Баасыз факторларды сері сранысты згеруіне келеді,ол исы сыздыты орнынан жылжуынан крінеді: оа - жоары (суі); сола – тменге (азаюы).

 

сыныс – бл ндірушіні белгілі бір уаытта, белгілі бір баамен нарыта сатуа дайындаан тауарларыны саны. сыныс заы – бл баа мен сатылатын тауар саныны арасындаы тікелей атынас, яни тауарды баасы скен сайын оны сатуа дайындаан саны да молаяды (баса жадайлар траты боланда) жне де керісінше.

сынысты исыы – бл сыныс заыны графиктегі крінісі, яни бл сызыты нктелері бааларды белгілі бір мерзімде згеруінен сатушыларды нарыта анша тауар сынатынан крсетеді.

сыныса баадан баса да баасыз факторлар серін тигізеді:

1. Ресурстарды баасы. Ресурстар баасыны суі сынысты азаюына келеді.

2. Технология. Технологияны жетілдірілуі сынысты суіне келеді.

3. Бірін бірі алмастыратын жне бірін бірі толытыратын тауарларды баасы.

4. Келешекте инфляциялы жне тапшылы жадайларды згерістерін кту.

5. Бсекені дегейі

6. Салытар жне субсидиялар. Салы ставкасыны суі сынысты азаюына, субсидияны берілуі – сынысты суіне келеді.

7. сыныса ндірісті даму барысында уаыт аралыы да серін тигізеді. ыса мерзім кезеінде ндіруші сынысты клемін згерте алмайды.

Графикке сыныс исыын саланда тікелей осьте тауарды баасы (Р), клдене осьте сынысты клемі (S). исы сызы шыып келе жатан баытта болады.

 

7.3. графигі. сыныс исыы 7.4. графигі.. сыныс исыыны жылжуы
Р S Р1 A B Р2 Q2 Q1 Q   Р S1 S0 S2 Q  
Бааны згеруінен сынысты клеміні згеруі сыныс исыыны з бойымен жылжуынан рінеді. Баасыз факторларды сері сынысты згеруіне келеді: ол исы сызыты орнынан жылжуынан крінеді: оа – тменге (суі), сола – жоары (азаюы).

Баа механизмі жне бсеке арылы сраныс пен сыныс зара байланыста болады. Бл байланыс нарыта тепе-тедік жадайы орнауына ммкіншілік келеді. Нарытаы тепе-тедік жадайы сраныс пен сынысты тедігінде орнайды. Бл жадайда тедік баа мен тедік клем алыптасады.

Тедік баа – бл сраныс пен сынысты тедестіретін, сраныс пен сыныс исыыны иылысуы арылы пайда болан баа.

Егерде нарыты баа – Р1 тедік баадан - Ре тмен болса, нарыта тауарды тапшылы жадайы орнайды яни сраныс клемі сыныс клемінен артады. Егерде нарыты баа Р2 тедік баадан жоары болса, онда артышылы орнайды, яни сыныс клемі сраныс клемінен артады.

 

 

7.5. графигі. Нарытаы тепетедік.
Р S Р2 Е PЕ Р1 D QЕ Q   Мнда: Е – сраныс пен сыныс исыыны иылысан тепе-тедік нктесі; Ре- тедік баа; Qе- тедік клем.    

Бірінші жатан, сраныс пен сыныс арасындаы згерістермен екінші жатан, тедік баа мен тауарды тедік клемі арасындаы згерістер арылы тмендегі байланыстарды анытауа болады:

  Тедік бааны згеруі Тауарды тедік клеміні згеруі
Сранысты суі суіне суіне
Сранысты азаюы Тмендеуіне Азаюына
сынысты азаюы суіне Азаюына
сынысты суі Тмендеуіне суіне

 

Сраныс пен сыныс кптеген факторлардан туелді жне осы факторларды згеруіне арай олар да згереді. Икемділікті маынасы осындай зара згерістерден туындайды.

Икемділік - бл белгілі бір факторды 1% згеруіне жауап ретінде сраныс пен сынысты анша процентке згергенін анытайтын крсеткіш. Ол крсеткіш проценттік згеру атынастарымен аныталады.

 

 

7.6 графигі. Икемді сраныс. 7.7. графигі. Икемсіз сраныс.
Р Р1 Р2 D Q1 Q2 Q Р Р1 Р2 D Q1 Q2 Q
ЕPD > 1, баа тмендеген сайын сату клемі згереді, ал жалпы тсім седі. ЕPD < 1, баа скен сайын, сату клемі азаяды жне жалпы тсім азаяды.  

 

7.8.Графигі. Бірлік икемділік. 7.9. Графигі. Абсолютті икемді сраныс.
Р     Р1 Р2 D   Q1 Q2 Q Р       P D   Q1 Q2 Q
ЕPD = 1, бааны рбір 1 % згеруіне сраныс клемінде 1 % згереді, ал жалпы тсім згермейді. ЕPD = , баа те аз клемде згерсе де, сранысты клемі шексіз кп згереді.
 
7.10 графигі. Абсолютті икемсіз сраныс.  
Р   D Р1 Р2 Q Q       ЕPD = 0, бл баа клемі згергенімен, сранысты клемі згермейді.

 

Сранысты баалы икемділігі – тауар баасыны 1% згеруі сол тауара деген сранысты анша процентке згеретінін крсетеді, яни бл крсеткіш сраныс клемні осы тауар баасыны згеруіне сезімталдыын анытау шін олданылады.

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

Q%

ЕPD =

Р%;

ЕPD = Q%

Р%

Мнда ЕPD – сранысты баалы икемділігіні коэффиценті;

Q% - сраныс клеміні атысты згеруі;

Р% - бааны атысты згеруі;

Сранысты табысты икемділігі – бл крсеткіш ттынушы табысыны 1% згеруі осы тауара деген сранысты анша процентке згеретінен крсетеді. Бл коэффициент тауарды сапалылыын анытайды.

ЕіD = Q%

I %

Мнда: ЕіD – сранысты табысты икемділігіні коэффициенті,

Q % - сранысты згеруі,

І % - табысты згеруі.

- Егерде ЕіD > О бл тауарлар сапасыз болады, себебі ттынушыны табысы скен сайын арастырып отыран тауара сраныс азаяды.

- ЕіD >О - деттегі олдануа жарамды тауарлар.

- Егерде О< ЕіD < 1 – бірінші ажеттіліктегі тауарлар

- ЕіD > 1 – ымбат жиаздар, сн-салтанат тауарлары.

Кптеген тауарлара ЕіD – о сан, біра та айсы бір жадайларда ол теріс санда болуы ммкін яни табыс скен сайын сатып алынан игіліктерді саны азаятын болса.

Бірін - бірі алмастыратын жне толытыратын тауарларды боландыынан, бір тауарды баасыны згеруі екінші тауарды сраныс клеміні згеруіне сер етеді. Бл байланысты анытау шін сранысты иылысан икемділігі деген крсеткіш олданылады. Бл крсеткіш У тауарыны баасы 1% -ке згерген кезде Х тауарынан сраныс клемі анша процентке згеретінін крсетеді жне тмендегі формула арылы есептеледі:

ЕхуД = Qх%

Ру%

 

Мнда: ЕхуД – иылысан икемділік коэффициенті;

Qх% - Х тауарына сранысына атысты згеруі;

Ру% - У тауар баасыны згеруі.

- Егерде иылысан икемділік коэффициенті о сан болса, ЕхуД > О, онда Х жне У тауарлары бірін - бірі алмастыратын тауарлар.

- Егер ЕхуД < О теріс сан болса, онда бірін - бірі толытыратын тауарлар.

- ЕхуД = О онда Х жне У біріне - бірі атысы жо тауарлар болып аныталады.

сынысты икемділігі – бл бааны 1% -ке згеруі сыныс клеміні анша %-ке згеретінін анытайтын крсеткіш.

 

ЕРS = Qх%

Ру%

Мнда: Ер S - сынысты икемділігі,

Q% - сынысты клеміні атысты згеруі

Р% - бааны атысты згеруі.

 

7.11. график. Икемді сыныс. 7.12. график. Икемсіз сыныс.
Р   S Р1 Р2   Q2 Q1 Q   Р Р1 S     Р2   Q2 Q1 Q
Егер ЕРS >1, сыныс икемді. >> Егер ЕРS <1, сыныс икемсіз.
График 7.13. Бірлік икемді сыныс
Р S Р1 Р2 Q2 Q1 Q Егер ЕРS = 1, сынысты икемділігі бірлік деп аталады.  
7.14. график. Абсолюттік икемсіз сыныс 7.15. график. Абсолюттік икемді сыныс
Р S Р1 Р2 Q Р S P Q1 Q2 Q
ЕРS =0, бл жадайда бааны згеруі сыныса сер етпейді. ЕРS = , баа клемі згергенімен, сынысты клемі згермейді.