Негізгі тсініктер мен терминдер
Абсолюттік рента
Дифференциальды рента
Ебек нарыы
Жалаы
Лоренц исыы
Натылы млшерліме жалаы
Несие пайызы
Номинальды млшерліме жалаы
Рента
Баылау сратары
1. Ебек нарыыны маынасы.
2. Жалаы: маынасы, трлері.
3. Жалаыны формалары.
4. Лоренц исыы.
5. Капитал. Капитал нарыы.
6. арыз пайызыны млшерлі жалаысы.
7. Жер нарыы: алыптасу ерекшеліктері
8. Рента, оны трлері.
Таырып. ЛТТЫ ЭКОНОМИКА ЖЙЕ РЕТІНДЕ.
Лтты экономика жйе ретінде.
Негізгі макроэкономикалы крсеткіштер.
3. Макроэкономикалы тепе-тедік.
Масаты: Макроэкономиканы алыптасу задалытары мен макроэкономикалы айшылытарды туу себебін тсіндіре отырып, оны зардаптарын азайтуды жолдарын арастыратын модельдерді тере талдау жасау.
Негізгі тсініктер мен терминдер
Жалпы ішкі нім; Жалпы лтты нім; Жеке табыс; Жиынты сраныс; Жиынты сыныс; Ж-ні дефляторы; олда алан табыс; Макроэкономика; Таза лтты нім; Ттыну бааларыны индексі;
лтты есеп жйесі; лтты табыс
Дріс мнмтіні
Нары экономикасы екі дрежеде ызмет атарады, ол «макроэкономика» жне «микроэкономика» болып блінеді, осыан сйкес талдау да – «макроэкономика» жне «микроэкономика» дегейінде жргізіледі. Осылай талдау жасаан Дж.М.Кейнсті 1936 жылы «Жмыспен амту, пайыз жне ашаны жалпы теориясы» деген ебегі батыс экономистері арасында ке олдау тапан. Егер де микроэкономиканы нары жадайындаы басты сипаты жне негізгі масаты – табыс табу болса, «макроталдау» назарында агрегатты лшемдер (жалпы нім, лтты табыс, жиынты шыындар) болады да макроэкономика оамды ндірісті динамикалы сіп-ркендеуге бейімдейді.
Макроэкономикада зерттелетін негізгі мселелер:
- лтты нім жне лтты табысты млшері мен рылымын анытау;
- жмыссызды жне жмыспен амтуды мселелері;
- инфляция мен инфляция арсы саясат;
- экономикалы суді тсінігімен факторларын зерттеу;
- экономикалы дамуды циклдары;
- лтты экономиканы сырты экономикалармен зара серлерін зерттеу;
- мемлекетті макроэкономикалы саясатыны мселелері.
Экономиканы дамуын лтты есептер жйесі (.Е.Ж.) мен халы шаруашылыыны балансы жалпылама сипаттайды. лтты есепті Б статистикалы комиссиясы жасаан стандартты жйесі лем тжірибеде 1953 ж. бастап олданып келеді. .Е.Ж. мемлекетті негізгі экономикалы крсеткіштерін баалау жне рбір елдерді экономикасын зара салыстыру шін халыаралы стандарт рлінде олданылады.
.Е.Ж. негізінде есептелген макроэкономикалы крсеткіштерде материалды жне материалды емес ндірісті айырмашылыы есепке алынбайды. Макроэкономикалы крсеткіштерге жататындар жалпы лтты нім (Ж...), жалпы ішкі нім (Ж.І..), таза лтты нім (Т...), лтты табыс (.Т.) жне жеке табыс (Ж.Т.).
Жалпы лтты нім Ж... – белгілі уаыт кезеінде оамны арамаындаы лтты ндірістік факторлармен ндірілген барлы игіліктер мен ызмет трінде аныталады. Басаша айтанда жалпы лтты нім Ж... – бл лтты тауарлар мен ызмет крсетуді бір жылды нарыты ны. Экономикалы теорияда жалпы лтты нім Ж... номиналды жне наты трге блінеді. Жалпы лтты німді аымдаы нарыты баамен есептегенде, бл оны номинальды трін сипаттайды. Бл крсеткішті наты трін анытау шін номиналды жалпы лтты німді Ж...-ді инфляция ыпалынан арылту арылы, яни баа индексін олдану арылы есептеумен аныталады.
Наты Ж = номинальды Ж
баа индексі
Номинальды жалпы лтты німні наты жалпы лтты німге атынасын жалпы лтты кіліні дефляторы деп атайды.
Ж дефляторы = номинальды Ж
наты Ж
Номиналды мен наты Ж арасында айырмашылы бар, тауар баасыны суі инфляцияа кеп соады. Инфляция млшері берілген уаыттаы баа дегейі суіні проценттік млшері болып табылады. Экономиканы су млшері наты Ж-ні суіні млшері болып табылады. Ж-ні су себептері:
Ø экономикадаы ресурстар саныны згеруіне атысты;
Ø нім факторыны згеруіні нтижелігі;
Ø німді сіруге ыайлы ете отырып жмысты згерту.
Тауар мен ызмет крсетудегі орташа баа пайызыны згеруін баа индексідейміз. Индекті белгілеуді бастаан жылды базистік жыл дейміз. Базистік жылды баа индексі ыли да 100-ге те болады.
Жалпы лтты нім Ж дефляторымен атар ттыну бааларыны индексі есептеледі, яни ттыну оржынына кіретін тауарлар мен ызметтер бааларыны згеруін сипаттайтын крсеткіш аныталады:
Ттыну бааларыны = Ра х Q
индексі Рб х Q
Мнда Ра Рб – аымдаы жне базистік жылды баалары.
Q – ттыну оржынына кіретін тауарларды саны.
Жалпы лтты нім Ж дефляторы мен ттыну тауарлар баасыны индексі арасындаы айырмашылы:
1. Ж дефляторына мемлекетте ндірілген барлы тауарларды баалары кіреді.
2. Ж дефляторына осы елді капиталы арылы ндірілген німні клемі кіреді.
3. Ттыну баа идексіні есебіне тек ана тауарлар мен ызметтерді белгіленген (шектелген) клемі кіреді.
Халыаралы статистикада жалпы лтты німді лшеуді негізінен екі тсілі олданылады. Екі тсіл де бірдей болып бааланады.
1. Шыындар бойынша Ж лшегенде шыындарды келесі трлері осылады:
- жеке ттыну шыындарына халыты аымды ттыну шін тауарлар сатып алуа, за мерзімде пайдаланатын тауарлар сатып алуа, ызметтер шін тлем жасауа жмсалатын аша ралдары жатады;
- ксіпкерлерді машиналар мен жабдытар сатып алудан тратын жне рылыстар мен айналым орларыны згертуге жмсалатын барлы шыындардан тратын жалпы инвестициялар. Инвестицияа тек ана физикалы инвестицияны оспай, оан адамзат капиталындаы инвестицияны да есептейді. Капиталды бір блігі моралды жне физикалы тозу нтижесінде кетеді. Соны нтижесінде, жалпы инвестициялар дегеніміз амортизациялар мен таза инвестицияларды осындысы.
- тауарлар мен ызметтерді мемлекетті сатып алуы, бл шыындара жатпайтын мемлекетті бюджеттік шыындарыны трі трансферттік тлемдер, себебі олар тауарлар мен ызмет крсету озалысымен байланысты емес.
- таза экспорт – шетелдіктерді осы елді тауарларын сатып алуа жмсаан шыындарыны клемі мен осы елді шетел тауарларын сатып алуа жмсаан шыындарыны клеміні айырмашылыы.
Ж = С+G+І+Х;
Мндаы: С – жеке ттыну шыындары;
G – мемлекетті сатып алуы,
І – жалпы инвестициялар,
Х – таза экспорт.
2. Табыстар бойынша есептеу шаруашылы іс-рекеттер субъектілеріні табыстарын блу жне табыстар тлемімен байланыссыз блінетін аржыларды рылу тртіптерін сипаттайды:
Ж =W+R+I+P;
Мнда: W- жалдамалы жмысшыны жалаысы,
R – ренталы тлемдер,
I – жина капиталыны пайызы (%),
P- фирма мен корпорацияны пайдасы.
Ж-ді есептеу таы бір дісі – осымша на негізделген діс ндірісті р сатысында осылан шыындарды алудан сауда клемін ескереді. Бл дісті ерекшелігі - ндіріс клемін лшеген кезде ос есепті болдырмау керек.
Ж лшеміні негізгі проблемалары:
- кейбір нім нарыта сатылмаандытан, дрыс лшембйеді. Бан мемлекет ызметі, ерікті ебек жне з пайдасы шін істелген ызмет кіреді,
- тауар сапасын жасартуды дрыс есептеу иына соады,
- кейбір операциялар наты Ж-ге осалы трде лшенеді.
Жалпы ішкі нім (ЖІ) – белгілі бір мерзімде ел шеберінде ндірілген барлы тауарлар мен ызметтерді нарыты ны. лтты иелігіне арамастан, осы елді территориясындаы барлы экономикалы субъектілер ызметтеріні нтижесі жатады.
ЖІ =Ж - сырты экономика операция бойынша сальдо
Егер де мемлекетті жалпы ішкі німі жалпы лтты німнен арты болса (ЖІ >Ж), онда осы елді шеберінде ызмет атаратын шетел капиталыны жергілікті капиталдан арты боланы.
Таза лтты нім Т бл олданудан шыарылан жабдытарды орны толтырыланнан кейін ттыну шін алан тпкі німдер мен ызметтерді сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі:
Т = Ж - А