Негізгі терминдер мен тсініктер

 

Жасырын жмыссызды

Жмыссызды

рылымды жмыссызды

Филлипсті исы сызыы

Фрикционды жмыссызды

Циклды жмыссызды

 

Баылау сратары

 

1. Жмыссызды, оны негізгі трлері.

2. Оукен заы.

3. Жмыссыздыты зардаптары.

4. Инфляцияны маынасы.

5. Инфляцияны себептері мен зардаптары.

6. Инфляция мен жмыссыздыты арасындаы байланыс.

 

Таырып. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

Аржы жйесіні мні.

Мемлекеттік бюджет.

Салы жйесі.

Мемлекетті фискалды саясаты.

Масаты:Мемлекетті нарыты жйедегі орнын жне ызметтерін анытау, экономикалы саясатты калыптасуыны теориялы негіздерін, оны негізгі тетіктерін жан-жаты арастыру:

аржы жйесіні мні, мемлекеттік бюджет, салы жйесі, мемлекетті фискалды саясаты туралы шолу жргізу, студентке зіндік жмыса баыт беру.

Негізігі тсініктер мен терминдер

Бюджет тапшылыы; Сырты арыз; Ішкі арыз; Мемлекеттік бюджет; Мемлекеттік арыз; Лаффер исыы; Салы; Салы салу; аржы жйесі; аржылар; Фискалды саясат.

Дріс мнмтіні

аржы – бл аша аражаттарын блу жне пайдалануа байланысты атынастарды жйесі. Ол экономиканы дамуы мен дайы ндіріс процесін амтамасыз етуге баытталан.

Мемлекетті аржысы аша аражатынан трады. Ол аражат трындарды леуметтік амтамасыз етуге, задылы пен оамды шаруашылыты басаруа жмсалады.

Мемлекеттік аржы рамына:

мемлекеттік бюджет, банктік жне мемлекеттік несие, экономиканы тратандыру оры, зейнеткерлік, трындарды жмыспен амту оры, леуметтік жне медициналы сатандыру оры,

валюталы ор, мемлекеттік оамды йымдарды аржысы, мемлекеттік салалы министрлік пен ведомстваны орлары енеді.

Шаруашылы жйесіндегі аржыны (мемлекттік жне мемлекеттік емес) – зады тлаларды арасындаы (компания, концерн, холдинг, акционерлік оам, ассоциация, трест, бірлестіктерді), зады тлалар мен мемлекет, зады тлалар мен физикалы тлаларды арасындаы ашалай аржы атынастары.

Ксіпорынны аржысын (мемлекеттік жне мемлекеттік емес) – меншіктегі жне арыз аржылар, ылым мен техника орыны ашалай аражаты, леуметтік-мдени даму мен материалды ынталандыру оры, амортизациялы ор, резервті жне сатандыру оры енеді.

Трындарды аржысы – шаруашылы, ебек ызметтеріні (жалаы, акция дивиденті, банк салымыны пайызы, жер рентасы, т.б.) негізінде, банкте саталан аржыларды, зейнеткерлік ордаы ашалай аражаты райды.

Мемлекеттік аржылар барлы аржы жйесіні басты блігін рады, ал мемлекет аржыларыны жетекші буыны мемлекетті бюджеті болып табылады.

Сонымен, аржы – оамдаы аша ралдарыны орларын алыптастыру мен пайдаланудаы жалпы экономикалы атынастарды жиынтыы. Мндай атынастар негізгі субъектілер арасында алыптасады:

- мемлекет жне оны институттары,

- компаниялар, ксіпорындар,

- й шаруашылыы.

аржы шаруашылыы экономика мен оамдаы мемлекет рліні басым екендігін крсетеді, яни оамды ыты институттарды аржы аыстарын амтиды.

Каржы негізінде трт ызмет атарады:

1. Блу – мемлекет лтты табысты едуір блігін оамды шаруашылыа, леуметтік мдени шаралара, мемлекетті басаруа, оранысты дамытуа баыттайды.

2. Реттеу – мемлекет экономиканы реттеуді салы салу, несие саясаты, ртрлі экономикалы жеілдіктер мен дотация беру кезінде жзеге асырады.

3. Ынталандыру – ксіпорынны экономикалы дамуы ртрлі аржылы ынталандырумен жзеге асады.

4. Баылау – блінген аражаттарды масатты пайдаланылуын жйелі трде тексеру арылы жзеге асады.

Мемлекеттік аржылар жйесінде мемлекеттік бюджет басты орын алады. Мемлекеттік бюджет елді леуметтік-экономикалы ажеттіктерін жне мемлекеттік рылысын амтамасыз ететін крделі механизм. азастан республикасында бюджет екі дегейлі: жалпы мемлекеттік жне жергілікті бюджет. Мемлекеттік бюджет – мемлекетті негізгі аржылы жоспары. Мемлекеттік бюджет жалпы оамды ажеттерді теу масатымен мемлекеттік аппарат пен ораныс кштерін аржыландыруа жне леуметтік-экономикалы ызметтерді атару шін аражат. Ол мемлекетті шыыны мен табыстарыны балансы. Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шыындарыны рылымын круге болады. Бюджетті шыындар блімі жмсалатын аржыны баыттары мен масатырымен крсетеді. Бюджет шыындары келесі баптардан трады: леуметтік жрдемдер; білім, десаулы сатау, мемлекеттік басару, ораныс шыындары; арулану мен сырты экономикалы ызмет шыындары, халы шаруашылыы, мемлекеттік арыз тлемі, ы орау органын басару мен оан баса да ажетті шыындары.

Мемлекеттік бюджетті тлемдері:

- ассигнованиялар - ксіпорындар мен мекемелерге міндеттерін атаруа берілген аша аражаттары,

- субсидиялар – мемлекетті ашалай кмегіні бір трі,

- сувенция – мемлекетті белгілі бір масатты орындалуына баытталан аша аражаты,

- дотоция – зиянды шыындарды жабуа арналан тлемдер.

Экономист Пигу мемлекеттік шыындарды екі топа блген:

- Трансформациялы шыындар – тауар мен ызметтерге, яни мемлекетті аржы шыыны баса игіліктерге айналады. Олара мемлекеттік инвестициялар, бюджеттік жалаы, мемлекетті тауар мен ызметтерді сатып алуы жатады.

- Трансферттік шыындар – айтарылмайтын, яни тікелей масата жмсалатын субсидиялар, й шаруашылыына кмек ашалар, леуметтік орау шыындары.

Бюджетті кіріс блімі жинайтын салытардан, мемлекеттік арыздардан, салыты емес тсімдер (мемлекеттік меншіктен табыстар), бюджет тыс орлара тсімдерден ралады. Бюджет тыс орлар натылы леуметтік-экономикалы ажеттектерді анааттандыру шін жасалады. Олара медициналы, леуметтік амсыздандыру, жол рылысы, оршаан ортаны сатау сияты шыындар жатады.

Бюджетті кірістері мен шыындары тепе-те боланы жн, дегенмен кп жадайда шыындар клемі бюджетке тсетін кірістерден асып кетеді. Осы жадайда бюджеттік тапшылы пайда болады. Бюджеттік тапшылыты себептері кп:

- оамды ндірісті лдырауы;

- аша эмиссиясы;

- мемлекетті экономикалы жне леуметтік ызметтеріні суі;

- тиімсіз леуметтік бадарламаларды абылдау;

- скери шыындарыны суі;

- шаруашылы конъюнктурасын згеруі;

- кленкелі экономиканы дамуы.

Бюджеттік тапшылыты жабу шін табыс блігін толтыру немесе шыын блігін ысартан жн. Бюджет тапшылыын ысарту шін мемлекет мынадай шаралар олданады:

- мемлекеттік несие;

- салы салу жйесін атайтады;

- мемлекетті басару шыындарын ысартады.

Бюджет тапшылыы мен мемлекеттік арыз тыыз байланысты. Мемлекеттік арыз – белгілі уаыт мерзімінде ткен жылдардаы жиналан бюджет тапшылыыны сомасы. Мемлекеттік арыздар ысамерзімдік, ортамерзімдік, замерзімдік болып блінеді.

Мемлекеттік сырты арыз – бл шетел мемлекеттеріне, мекемелеріне, азаматтарына тленетін арыз. арызды бл трі ел шін е ауыр, себебі оны тлуе шін мемлекет нды ааздарды беруге немесе белгілі ызмет крсетуге мжбр болады.

Мемлекеттік ішкі арыз –бл осы мемлекетті халына тленетін арыз, табыстарды алдымен елді ішінде айта блінуін талап етеді.

Нарыты экономиканы реттеуді е тиімді нысаны салытар болып табылады. Салы – замен белгіленген тртіп пен шарттара сйкес жеке жне зады тлаларды бюджетке тлейтін міндетті тлемдері. Салы салу табысты реттеу мен мемлекетті аржыларын толытыру тсілі. Мемлекетте тсетін салытарды жне баса да тлемдерді жиынтыы жне оларды рылуыны формалары мен дістеріні жиынтыы салы жйесідеп аталады.

Салы жйесіні элементтері:

1. Салы субъектісі – за бойынша салы тлеу міндетті адам. Біра, салыты ауыртпашылыы баалар механизмі арылы баса тлаа жіктелуі ммкін, сондытан арнайы салы тлеу ызметін атарушы тла белгіленеді.

2. Салы объектісі – салыты есебі неге жргізіледі (жалаы, пайда, нды ааздар, жылжымайтын млік).

3. Салыты кзі – салы неден тленеді.

4. Салы ставкасы – салы салыну бірлігіне келетін салыты клемі.

5. Салы жеілдіктері.

Салы ызметтері:

- Фискальды (тіркелген) немесе жмылдыру ызметі. Салы тсімі арылы алынатын аражаттар мемлекетті саяси-шаруашылы ызметін атаруды аржы негізі болып табылады.

- Блу ызметі. Салы механизм арылы мемлекеттік бюджетке жалпы лтты німні кп блігі жмылдыруда болады. Салы арылы мемлекет скери, леуметтік бадармаларды аржыландырады. Салы мемлекетке аржыны ртрлі топтарды арасында территория, облыс, аудандар бойынша барынша біркелкі блуге ммкіндік береді.

- Реттеуші ызметі, мемлекет салыты кмегімен ттыну жне орлану арасындаы пропорцияны реттейді. Салытар дадарысты былыстарды жоюа, нары конъюнктурасына сер етуге, экономиканы тратандыруа пайдаланады.

- Ынталандыру ызметі, мемлекет ндіріс пен техникалы прогресті дамыту шін ртрлі ынталандыру шараларын жзеге асырады.

- Баылап-есептеу ызметі, мнда ксіпорын мен трындар топтарыны, аржы оры клеміні табысын есептеуді жзеге асырады.

Салы жйесіні принциптері:

1. Салы барлы игіліктерге пропорциональды трде оам мддесіне сай болуы.

2. Салы табыс млшері мен л - ауаттылы дегейіне туелді болуы.

3. Жеке тла тлейтін салы міндетті трде айын болуы керек. Салы тлеу мерзімі, тлем тсілі, сомасы - барлыы аны, ашы болуы.

4. Белгілі бір мерзімде салыты трлері мен млшермесі траты болуы.

5. Табысты жасыраны шін салы тлеуші кімшілік жне аржылы жауапкершілік міндеттемесін білуі ажет.

Салы салу жйесінде формасы жне ндіріп алу кздеріне байланысты салыты бірнеше трлері бар.

Салы сипаты трысынан:

- Тікелей салытар. Олар мемлекет тарапынан тікелей ксіпорындар трындар табысынан алынады. Тікелей салытар тлем абілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осы салыты трлеріне – пайдадан, табыстан, жылжымайтын мліктен, нды ааздар операциясынан, жалаыдан т.б. алынан салытар жатады.

- Жанама салытар – мемлекет тікелей емес, баа арылы айналдыра отырып алады. Бл белгілі тауарлар мен ызметтерге салынатын салытар. Жанама салытар бааа стеме жасалып алынады. Оан – акциздер, кеден баж салыы, осымша на салынан салы жатады.

Бюджет дегейіне байланысты салытар блінеді:

- Жалпы мемлекеттік салытар. Олар мемлееттік бюджетті реттеуді айнар кзі саналады. Жалпы - мемлекеттік салыа жататындар: зады жне жеке тлаларды айлыынан (табысынан) салы; осымша н салыы; акциздер; нды ааздар операциясынан салы; арнайы тлемдер мен жер байлыын пайдаланандар салыы.

- Жергілікті салытар жергілікті бюджет табысыны негізгі кзі болып табылады. Жергілікті салы пен алыма жататындар: зады жне жеке тлалар млкіні салыы; клік, рал-жабды салыы; ксіпкерлікпен айналысатын зады жне жеке тлаларды тіркеудегі алым; ызметті кейбір трімен айналысуа ылы адамдардан алым; аукцион сатылымынан алым.

Салы сімі (салы салу бірлігіне деген млшер, %) арылы салытар блінеді:

- Траты салытабыстар клеміні млшеріне байланысты емес, салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.

- Регрессивтік салы, яни табыс скен сайын салы млшерлемесі тмендейді. Регрессивтік салы лкен табыстары барлара пайдалы.

- Пропорционалды салы. Табыс згерсе де салы сіміні млшері траты болып алады (осымша н салыы - 16%).

- Прогрессивтік салы. Мны маынасы – табысты суіне арай салы сіміні млшері седі. Мысалы, азастандаы жеке тлалардан алынатын жеке табыс салыы. Прогрессивтік салы лкен табыстары барлара тиімсіз.

Табыса салынатын жоары салы ксіпкерді белсенділігіні тмендеуіне, баса да жаымсыз факторлара келеді. Осы проблемаларды американ экономисі Артур Лаффер 80-шы жылдарды басында зерттеп келесі орытындыа келді: табыс салыы сіміні жоары болуы ай бір елде болмасын оны ндірісіні тоырауына, инфляция дегейіні тередеуіне жне халы байлыыны тмендеуіне келеді. А.Лаффер салытарды бюджетке тсуі жне оны млшері арасындаы телділікті зерттеген. Графиктегі мндай кріністі «Лаффер исыы» деп атайды.

Лаффер исыы салы млшерімен келіп тсетін салы клеміні арасындаы байланысты крсететін исыы. Корпорацияларды табыстарына салы млшеріні тым кп суі оларды капиталды салымдар жасауа ынтасын жоа шыарады, экономикалы суді тмендетеді. Соны нтижесінде мемлекет бюджетіні тсімі азаяды. Осы исы кмегімен келіп тсетін салы клемдеріні сомасыны е жоары дегейде болатын салыты млшері анытауа болады. Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салыы 50% асанда фирмалар мен адамдарды іскерлік белсенділікгі тмендейді.

 

6 график. Лаффер исыы.
бюджетке салы тсімі М L N 0 15 30 45 60 75 салы сімі (%) Егерде салы сімі О –ден 100% -ке ктерілсе, онда салы болмайды. Салы тсімі максималды дегейге 50% (М-нктесінде) ктеріліп, онан со 0-ге дейін тмендейді. Салы тсімі LN шартты нктесінде тепе-те, біра L –нктесіндегі сімні тмен дейгейін птауа болады, ал N-нктесіндегі тсім жайсыз жадайды крінісі.

 

Нарыты экономикаа кшу кезінде леуметтік орау жйесіндегі басты мселе - леуметтік кепілдікті бекіту. азастан республикасында леуметтік кепілдікке мыналар жатады: минимальды жалаы, зейнетаы, стипендия, жрдемаы, оны ішінде уаытша ебекке жарамсызды шін аы жне аысыз білім алу мен медициналы ызмет крсету, ебек жадайымен байланыстырылан жеілдіктер, трындар табысын индексациялау, жмыссыздытан леуметтік орау ыы, жмыссызды бойынша жрдемаы алуа ылыы, меншік ыы мен одан табыс табу.

Халыты леуметтік орау жйесіні басты баыттары:

1. Оларды ашалай табыстарын индексациялау. Оны мні: инфляция келтірген зиянны орнын толтыруа ызмет етеді, индексацияны трлері ашалай табыс индексациясы, саты (саталан) аржыны индексациялау мен мір сру минимумын индексациялау. Индексациялау механизмін мемлекеттік статистикалы органдар тауар мен ызмет ктеруге бааны згеруін баылап отырады. Осы баылау ттыну баасы индексін есептеуге ммкіндік береді.

2. Кедейленген топтарды сйемелдеу. Кедейлік дегей леуметтік тжірибеде мір сру минимумы арылы лшенеді. мір сру минимумыдеп адамны мір сруін жне оны жмыс кшін калпына келтіруді сйемелдеуге ажетті ашалай аржы дегейін айтады. Мны есептеу тсілі е тменгі ттыну бюджетіне негізделеді.

Жмыс кшін дайы ндіруді амтамасыз ететін тауар мен ызмет жасауды санды рамына кеткен шыындарды минимальды ттыну бюджеті деп атайды. Е тменгі бюджет млшеріні ны ттыну ны индексіні суін ескере отырып, жылына 1 рет немесе тосан сайын аралып отырады. Ал, ттыну баа индексін анытау шін «ттыну оржынын» белгілеп алу керек. Ол детте , е ажетті тауарлардан трады. Ттыну оржыны – ттыну игілігі мен ызметіні жиынтыы жне адама оамда белгіленген е тменгі ттыну дегейінде амтамасыз ету.

3. «Атаулы» леуметтік орау (яни барлы категориядаы трындарды ораудан наты адамды орауа кшу). Оларды табыстары е тменгі жалаыны орташа жан басына шаандаыдан тмен болады.

Осы келтірілген негізгі баыттармен атар, мемлекетке дейлік дегейін тмендету шін мынадай шаралар жргізеді: ебек биржасы арылы мамандарды даярлау жне айта даярлауды, трындарды жеке топтарын леуметтік орау механизмн жасау жне табыспен аз амтамасыз етілген трындар тобын олдау бадарламасын аржыландырады.