Халыаралы экономикалы атынастарды мні жне формалары
Халыаралы экономикалы атынастарды негізгі формалары мыналар: 1) Халыаралы сауда; 2) Халыаралы несие; 3) ндірістік факторларды (ебек, капитал) халыаралы ауысуы; 4) Халыаралы ылыми – техникалы байланыстар; 5) Экономикалы интегр
Макроэкономикалы былыстар мен процестер кптеген й шаруашылыы мен фирмаларды абылдаан шешіміні нтижесінде пайда болады, сйтіп микродегейде алыптасады. Дегенмен сырты экономикалы байланыстарды, яни оны ашыты дегейін ескермесек, кез келген лтты экономиканы талдау толы болмас еді. лтты экономиканы зара рекет ету задылытарын зерттей отырып, халыаралы сауданы себептерін, тлем озалысы, сол сияты сауда арым-атынасын, оны оам игілігіне серін регламенттеуші жне айындаушы экономикалы саясата кіл блу ажет. Мемлекеттерді табыстары мен тлемдеріні балансын талдауды талап ететін сырты тепе-тедікке ол жеткізу макроэкономикалы мселе болып табылады, себебі мндай балансты болмауы ішкі экономикалы саясатты жзеге асыруда біраз проблемалар тудыруы ммкін.
Е ежелгі жне дстрлі халыаралы экономикалы арым-атынас формасы сырты сауда болып табылады.
Халыаралы сауда атысушы елдер арасындаы жиынты тауар айналымы. Жекелеген елдер шін ол импорт жне экспорттан трады.
Халыаралы сауданы себептерін зерттеу – халыаралы сауданы р алуан теорияларыны басты мселесі. Халыаралы сауданы классикалы теориясыны негізін салушы аылшын экономистері А.Смит, Д.Рикардо. Олар халыаралы сауданы кмегімен мамандануды дамытып, здерінде бар ресурстарды німділігін ктеріп, осылайша шыарылатын тауарлар мен ызметтерді клемін лайта алатынын, демек сол арылы р ел халыны трмыс жадайын жасартатын рал екенін длелдеді.
| Абсолютті артышылы теориясы (Адам Смит) Негізгі аидалары: Егер екі жа та здерінде аз шыынмен ндіретін (яни абсолютті артышылыа ие болатын) тауарды шыаруа толы маманданса, олар максималды тыса ие бола алады жне зара сауда жасай алады. Кемшіліктері: Транспорт шыындарын ктере алмау, аша емес, тауармен алмасу, ебекті ішкі шоырлануы. Ебекті ішкі шоырлануы – баламалы шыындарды тратылыын кз-дейді. Шын мнінде ол ндіріс клемі суімен бірге сіп отырады. | Салыстырмалы артышылы теориясы (Давид Рикардо) Негізгі аидалары: Барлы елдер шін халыаралы айырбас керек жне ммкін. Кез келген елде олдаы шыындар араатынасы жадайында ндіруі зіне тиімді тауар трі табылады жне дл осы тауарды экспорта шыаруы тиіс. Салыстырмалы артышылы шыын-ны салыстырмалы млшерімен лшенеді. |
XX асырды басында швед экономистері Э.Хекшер, Б.Олин ндіріс факторлары араатынасыны теориясын жасап шыарды.
| ндіріс факторлары араатынасыны теориясы (Эли Хекшер, Бертиль Олин) Негізгі аидалары: ндіріс шыындарындаы елдер арасындаы айырмашылы тауар ндірудегі р трлі факторларды йлесімімен жне онымен салыстырмалы амтамасыз етілуімен аныталады. Елдер экспорта ндіріс факторларыны лкен шыындарын талап ететін, здерінде салыстырмалы арты тауарды шыарады жне нерлым аз шыындарымен ндірісті тапшылыты факторын ндіріс факторы кері пропорциялы тауарлара айырбастайды. |
«Леонтьев парадоксы» Хекшер-Олин теориясын дамытуа ммкіндік берді:
1) бір жаынан, барлы ндіріс факторларын ебекке, капитала, жерге кеп тіреуге болмайды, екінші жаынан, ндіріс факторларыны біртектес емес екенін, яни оны сапасын есепке алу керек;
2) табии ресурсты бір блігі ндіріс процесінде тек капиталды лкен ассоциациясы арылы атыса алады;
3) мемлекетпен жргізілетін сырты сауда саясатыны халыаралы мамандануа серін ескеру керек.
Экономистер осы кнге дейін дниежзілік саудадаы жаа тенденциялара тсінік алу шін ндіріс факторларыны араатынасы теориясыны негізгі тжырымдарын алайша жаартуа немесе ауыстыруа болатындыы жнінде пікір таластырып келеді.
Бл мынадай неотехнологиялы теорияларды тууына келді:
- тмендеуші шыындар теориясы (немесе «масштаб эффектісі»);
- технологиялы айырылу теориясы;
- німні мірлік цикл теориясы;
- бсекелестік артышылытар теориясы.
Сырты сауда экспорт, импорт сырты сауда айналымы туралы мнді ымдарды кмегімен бааланады. Экспорт мен импортты аша лшеміндегі барлы сомасы сырты сауда айналымын райды, ал елді экспорты мен импортыны арасындаы айырма сырты сауда балансын крсетеді. Сырты сауданы бл крсеткіштерінен баса да крсеткіштер есептеледі: экспортты квота, сырты сауда квотасы.
Сырты сауда дегенеміз – салы жєне импорт пен экспорта тікелей шек ою арылы сырты сауданы мемлекеттік реттеумен байланысты сырты экономикалы саясатты салыстырмалы дербес баыты.
Крсетілген факторларды рекеті азіргі сырты сауда саясатындаы екі тенденцияны траты зара рекетін тудырады: либерализация жне протекционизм.
Протекционизм – ішкі нарыќты шетел бєсекесінен орауа баытталан мемлекет саясаты, кейде сырты нарыќты жаулап алуа да баытталады.
Либерализация (еркін сауданы орау) – сырты сауда байланысыны дамуына кедергі келтіретін кеден жне баса да кедергілерді бседетумен байланысты.
Сырты сауданы жргізуде мемлекетпен олданылатын ралдарды тарифтік жне тарифтік емес деп блуге болады.
Кесте Б 9.2