Жалпы лтты нім - статистиканы жинатап орытатын
макроэкономикалы крсеткіші, яни ел
ішінде жне сондай-а баса да шет елдерде белгілі бір мерзімде ндірілген тауарлар мен ызметтерді жиынты нарыты ны
Жарылы капитал - рылатын ксіпорына рылтайшы-ларды бірігіп салан салымдарыны ны, яни ксіпорын капиталыны бастапы сомасы.
Жер - ндірісте пайдаланатын табии ресурстар мен байлытар.
Жекешелендіру - мемлекетке тиесілі объектілерді меншіктену ыын жеке немесе зады тланы сатып алу процесі.
Жмыссызды - ебекке жарамды халыты бір блігі зіне жмыс, пайдалы ебек ызметін таба алмай дадаратын леуметтік = экономикалы былыс.
Жиынты сраныс (АД) - бл графикте крсетілген кисы сызы, оны маынасы: оамдаы барлы тауарлар мен ызметтерді жиынты клемі, яни ттынушыларды, ксіпорындарды жне кіметті бааны рбір дегейінде наты жалпы ндірілген тауарлар мен ызметтерді сатып алу ажеттілігіні крінісі.
Жиынты сыныс (АS) - бл графикте крсетілген модель, яни бааны рбір ммкіншілік дегейінде ндірілген наты жалпылтты німні крінісі.
Импортты квота - шеттен тауарлар келуді бір кезеге шектеу.
Инвестициялар - пайда немесе табыс табу масатымен з еліндегі не шетелдегі белгілі бір халы шаруашылыы саласына, ксіпорындара, нерксіпке, рылыса, т.б. за мерзімге крделі аржыны (капиталды) сатылуы немесе жмсалуы.
Инвестициялы банктер - за мерзімді аржыландырумен айналысатын банктер.
Инновация - жаа техникаа, технологияа ебекпен басаруды йымдастыруды жаа нысандарына аражат жмсау.
Инновациялы бактер - нертабыса,ылыми-техникалы талдамаларды кеінен олдануа жрдемдесі шін коммерциялы негізде рылатын банктер.
Инфляция - айналыстаы ааз ашаны нсыздануы.
Ипотека - ашалай аражат алу масатымен жылжымайтын млікті (жерді, ксіпорынды, имаратты, жермен тікелей байланысты баса да объектілерді) кепілге салу трі.
Кадастр - табиат объектілері туралы негізгі мліметтерді жйелендірілген жинаы (су,жер,). Жер бырларына сйкес пайдалануа блінетін рбір жер учаскесіне арнаулы ережелер бойынша кадастрлы нмір, яни жеке жне айталанбайтын код беріледі.
Капитал - тауар мен ызмет ндіруге пайдалану масатымен ндірілген рал-жабдытар.
Конвенция - халыаралы келісімшарт
Конверсия 1. ндірісті тбдірімен згерту;
2. бір валютаны екінші валютаа
айырбастау.
Кондоминимум - бірттас объектіні бірлесіп иелену, иемдену.
Консалтинг - кеес беру (менеджмент, маркетинг, кеес фирмалары).
Консорциум - бизнес саласындаы кп аржы ресурстарын (ажет ететін наты экономикалы мінддеттерді, крделі жобаларды жзеге асыру масатымен бірлескен ызмет туралы шарт негізінде уаытша берлестік (шаруашылы жаынан туелсіз фирмалар мен банктерді бірлестігі).
Концессия - лтты экономиканы алпына келтіру мен дамыту, табиат байлытарын игеру масатымен ксіпорындарды, жерді, жеройнауын, т.б. белгілі бір талаптар негізінде жеке ксіпкерлерге, шетелдік фирмаа пайдалануа беру жніндегі мемлекетпен жасасан шарт; осындай шарт негізінде рылан ксіпорынны зі.
Кооператив - меншікті, жала алынан немесе тегін пайдалануа берілген млік негізінде андайда болсын ызметті бірлесіп жргізу ші ерікті трде біріккен азаматтарды йымы.
Корпорация - меншікті акционерлік нысаны, меншікті (капиталды) келісіп иелену, ксіпорынды басару міндететрін ксіпой басарушы-ларды (менеджерлерді)жоары тран буындарыны олына шоырландыру.
«Кгілдір фишкалар» - алынатын табыстары тленетін дивиденд-
(«голубые фишки») теріні траты крсеткіштерімен жасы танылан АШ-ты атышулы ірі корпора- цияларыны жай акциялары. Елімізде негізінен нерксіптік сектордаы шетелдік инвесторларды басаруына берілген нерлым акционерлік оамдар «кгілдір фишкалар» деп аталады.
аржы - ашалай аражатты ралуы, блінуі, пайдалану барысында экономикалы арым-атынас жйесі.
осымша н - німді сатудан тскен тсімнен оны ндіру шін баса фирмалардан сатып алу шыындарыны арасындаы айырмашылы н, яни фирманы осы німді ндіруге жмсаан наты зіндік шыыны (жалаы, несие пайыз, жал тлемі, салытар мен пайда сомасы).
н - тауарды баасы немесе тауарларды, негізгі рал-жабдыты сатып алуа, жмыстарды орындауа жне ызметтерді крсетуге, игіліктерді сатып алуа жмсалан ашалай шыын.
Лафферді исыы - салы сімі мен салы тсімі арасындаы байланысты графиктегі крінісі.
Лизинг - зады (жеке) тланы ебек ралдарын меншігіне сатып алуды орнына баса фирмаларды меншігін пайдалануы; за мерзімде пайдалануа рал жабдытарды несиеге беру.
Либерализация - - бейтараптану; «бааны либерализациялау» – бааны босату, яни кімшілік жйеде мемлекет бааны біралыпта стап, нарыты экономикаа ту кезеінде оны босатып жібереді.
Лицензия - йымдарды немесе жеке адамдарды патенттермен оралан нертабысты, техникалы білімді, тжірибені, ндірістік пияларды жне т.б. пайдалануына арнаулы рсат (келісім).
Лоренц исыы - оамда табыстарды графикте наты бліну крінісі.
Макроэкономика - экономиканы ттас алып зерттейтін экономикалы ылым блімі. Макроэкономикада зерттелінетін негізгі мселелер: жиынты ндіріс, жмыссызды, бааны жалпы дегейі (инфляция), экономикалы саясатты басты масаттары.
Мемлекеттік арыз - ткен жылдардаы бюджет тапшылыыны жиынты сомасы.
Меншік - ндіріс рал-жабдытары мен ндірілген кімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын экономикалы атынастар.
Микроэкономика - экономика ылымыны ксіпорын (фирма) мен саланы, й шаруашылыын, сондай-а жекелеген нарытарды, наты бааны, тауарлар мен ызметтерді зерттейтін блімі.
Монетаризм - Макроэкономикалы талдау мен экономиканы реттеу теориясы, ол экономикалы дамуда ашаны жне экономиканы тратандыруда аша-несие саясатыны рлін бірінші орына ояды.
Монополия - ерекше тауарды бір ана сатушысыны нарыта стемдік жргізуі.
Монополистік бсеке - нары кптеген сатушыларды сас, біра ртекті німді сатуынан ралады.
Мультипликатор - лтты німні, табысты немесе аша айналысыны суі, немесе азаюыны анша есеге згергенін анытайтын крсеткіш.
Наты ебек - арнайы ебек ралдарын пайдаланумен, жмыскерлерді мамандыымен, одан алды наты нтижесімен крінетін, яни тауарды ттыну нын жасайтын ебек.
Наты жалаы Жмысшыны номинальды жалаысына зі мен отбасы шін анша жне кнкріс заттарын сатып алуа болатынын крсетеді.
Наты пайызды - номинальды пайызды млшерлемеден
млшерлеме инфляция ыпалын тазартандаы млшерлеме.
Несие - бір тланы екінші тлаа арыз трінде аша немесе тауар – материалды беруі туралы келісім.
Номиналды жалаы - жалаыны ашалай сомасы
Номинальды пайызды - аымдаы нарыты пайызды
млшерлеме млшерлеме.
«НОУ-ХАУ» - патенттілік ы жо андай да болсын міндетті шешу шін ажетті техникалы білімдер, тжірибе, технологияларды пиялары.
Облигация - нды ааз, ол иесіні ашалай аражат саланын куландырады.
Олигополия - нарыта аздаан ірі компаниялар стемдік жргізеді. нім біркелкі (біртектес) болып келеді. Бл нарыа баса фирмаларды кіруі иын болады. Бааны баылау бір біріне туелді болады.
Онкольды несие - арыз алушы несие берушіні талап етуі бойынша тейтін ыса мерзімді коммерциялы несие. Тауарлар мен нды ааздар кепілдікке жреді.
німні зіндік ны - німді ндіру процесінде пайдаланатын табиат ресурстарыны, шикізатты, метариалдарды, отынны, энергияны негізгі ралдарды, оларды дайындау мен ткізуде крсетілетін ызметтер шыындарыны ашалай сомасы.
ндіріс шыындары - материалды заттар мен ажетті ебек шыыныны жиынтыы. Ашалай тлада ол німні зіндік ны.
Пайда - табысты шыыннан ашалай есептегі артуы.
Пайда нормасы - пайданы барлы авансыланатын капитала
(немесе тиімділік) (барлы шыындара) пайыз тріндегі атынасы.
Пассив - бухгалтерлік балансты блігі, о жаы. Ол аржыны айдан келіп тсетінін жне андай масата жмсалатынын крсетеді.
Патент - 1) нертапыша ашан жаалыын пайдалануа ы беретін кулік ааз;
2) саудамен, ксіппен айналысуа ы беретін рсат ааз.
Протекционизм - мемлекетті жергілікті ндірушілерді шетелдік бсекеден орау саясаты.
Поритет - алтын млшеріне сай келетін валюталарды ара атынасы.
Ревальвация - лтты валюта баамын ресми трде жоарылату.
Резервтік валюта - лтты (доллар, фунт, стерлинг) жне жымды валюталар (ЭКЮ,СПЗ), оларды елдер халыаралы есеп шоттарындаы арыздарын реттеп отыру шін пайдаланады.
Резидент - белгілі бір мемлекетті аумаында траты мекендейтін жеке тла, сондай-а онда зіні ызметін траты трде жзеге асыратын зады тла.
Рента - жерден, мліктен, капиталдан т.б. заттардан меншік иесіні ебексіз табыс алуы.
Реимпорт - шетелде делмеген отанды тауарларды айтып келу.
Реэкспорт - шетелден келінген тауарды демей елден айтарып жіберу.
Рецессия - ндірісті лдырауы.
Роялти - салы салу жйесінде табиат ресурстарын азып алу ыы шін жер иесіні жерді пайдаланушыдан алатын тлемаысы жне пайда стемесіне салынатын салы.
Санация - банктер мен ірі ндіріс орындарын банкрота шыратпау масатында жргізетін шаралар жйесі немесе ксіпорындарды бсекелестік абілетін арттыру шаралары.
Сальда - табыс пен шыын арасындаы айырмашы-лы.
Секвестр - бюджетті атарылуы кезінде тапшылыты белгіленген дегейден артып кетуінен, не тсімдерді ысаруынан жне кзделген шараларды аымдаы аржыландыру ммкін болмаан жадайларда олданылатын арнаулы шаралар.
Серіктестік - жеке ксіпкерлерді кш-жігер мен аражатты біріктіру, мнда екі не одан кп тла пайда табу масатымен ксіпкерлікпен бірлесіп айналысады.
Стагфляция - ндірісті тоырауымен, инфляцияны бір мерзімде ршуімен сипатталатын экономиканы жадайы.
Синдикат - ксіпорындар бірлестігі, бл бірлестіктер барлы сауда ызметтерді (баа белгілеу, тауар ткізу, т.б.) жзеге асырады, ал нім ндіру жауапкершілігін ксіпорындар з мойнына алады.
Статистика - леуметтік – экономикалы былыстар дамуыны санды крсеткіштері мен оларды есептеу задылытарын зерттейтін ылым.
Стратегия - оамды, саяси креске басшылы нер, оны жргізуді оам дамуыны наты кезеіні наты жадайларынан туындайтын жалпы жоспары. Ол ксіпорынны за мерзім кезеінде алдына ойылан міндеттерін шешуді масат еткен ірі ауымды жоспарлау.
Субвенция - мемлекетті масатты жрдеміні бір трі.
Субсидия - мемлекетті бір жолы айтарымсыз ашалай кмегі.
Сраныс - тауар сатып алуа жмсалан жне ызмет крсеткені шін тленетін аыны ашалай сомасы.
Сранысты икемділігі - тауарлар мен ызметтерді нарыты баасыны згеруіне жауап ретінде сранысты млшерінде болатын згерісті дегейі.
Сырты сауда айналымы - елді белгілі бір кезедегі экспорты мен импорт ныны сомасы.
Табыс - жеке тлаларды, ксіпорындарды белгілі бір уаатта андай да болсын ызметті нтижесінде алатын ашалай аражаты.
Таза пайда - ксіпорында салытар мен баса да тлемдерді тлегеннен алан алды пайда
Таза лтты нім - ндірілген німні нім шыару барысында тозан ндіріс рал-жабдыын ауыстыру (амортизация) шін ажет блігін шегеріп тастаандаы жалпылтты нім.
Трансферт тлемдер - (лат. «тасу», «аудару») 1.тлемаыны бір шоттан екінші шота аудару.
2. мемлекеттік трансферттік тлемдерге жататындар: (зейнетаы,жрдемаы,стипендия т.б.)
Тлем балансы - шетелдік мемлекеттерге тленген жалпы тлем сомасы мен белгілі бір уаыт аралыында олардан алынан сомалар арасындаы айырмашылы. Тлемдер мен тсімдерге алтын,тауарлар мен ызметтерді ны, туристерді шыындары, капиталды озалысы, пайыздар мен несиелерді негізгі сомасы кіреді.
Транслтты корпорация - штаб птері бір елде орналасан жне кптеген филиалдары дамыан елде, сондай-а дамушы елде орналасан халыаралы корпорация.
Трестке арсы за - еркін бсекеге бгет жасайтын монополистік бірлестіктер ру жолы мен капиталды орталытандыру процесін реттеу шін мемлекетте олданылатын за актілері.
Тйы валюта - бір елді клемінде пайдаланылады, дамушы елдерді кпшілігіні валютасы.
лтты табыс - елді леуметтік экономикалы дамуын орытындылаушы крсеткіш; оамды жиынты нім ныны рал-жабды – ебек заттары телгеннен кейін алан блігі, яни лтты табыс жалпы нім жиынтыы мен ндірістік шыындар арасындаы айырмашылы; таза лтты німнен алынатын жанама салытарды арасындаы айырмашылыпен есептеледі.
лтты шоттар жйесі - ндірісті макроэкономикалы есептеу,
(ШЖ оамды нім мен лтты табысты блу жне тпкілікті пайдалану жйесі, ол бухгалтерлік есеп-шоттар нысанында жасалан. лтты есеп-шоттар Б-ны халыаралы статистикасында кеінен пайдаланылады.
сыныс - нарытаы немесе тауар ндірушіні анааттандыратын белгілі бір мерзімде тиісті баа бойынша сатуа дайындалан тауарлар жиынтыы.
«лкен сегіздік» - бірінші лемні алуыы атарлы индустриальды мемлекеттері (АШ, Канада, лыбритания, Франция, Германия, Жапония, Италия, Ресей). лемдік шаруашылы, таы зекті проблемаларды шешуді талылайтын жыл сайын жоары дегейдегі кездесулерді йымдастыру-шылар.
Франчайзинг - са жне ірі фирмаларды орналасуы; ірі компанияны зіні фирмалы табасымен тауар ндіруге (ызмет крсетуге) лицензиясын пайдалану ыын са фирмалара келісімшарт арылы береді.
Фьючерстік келісім - тауар мен ор биржасындаы мліме трі, мерзімдік келісім; тауарды (ызметтерді) нды ааздарды келісім жасаланнан кейін зара шартта крсетілген баамен тлеу, сатып алу немесе сату жніндегі биржа мселесі. Оны масаты –акцияларды баасындаы немесе баамындаы мміле аяталан кезде пайда болатын айырманы алу.
Хайринг (аыл.-жала беру) - негізгі рал жабдыты жалдауды орта мерзімдік шарты. ыса мерзімдік жалгерлік – рентинг, за мерзімге арналан желгерлік – лизинг деп аталады.
Халыаралы валюта оры - ерікті халыаралы аржылы йым; оны ру жніндегі шешім 1944 ж. Бреттон Вудстаы конференцияда абылданан. Масаты - халыаралы ынтыматастыа жне дниежзілік сауданы дамытуа жр-демдесу, елдерді валюталы атынастарын реттеу.
Халыаралы айта ру - бкіллемдік банк (штаб-птері Вашинг
мен даму банкі тонда) аржылы институт. Негізгі міндеті – шінші лем елдеріндегі, сіресе е тмен дамыан елдерде даму жобасын несиелеу.
Хедж - бааны болашата олайсыз згеру атерінен сатандыруа арналан шарт.
Холдинг - туеліді жне еншілес компаниялар акцияларыны баылау пакеттерін иеленуші басты компания, зады тла.
Чартер - клік ралын немесе оны бір блігін белгілі бір мерзімге не сапара жалдау туралы шарт.
Шетелдік инвестициялар - шетелдік меншік иелеріні нерксіпке, ауылшаруашылыына, клікке жне экономиканы баса да салаларына за мерзімге капитал блуі.
Экстраполяция - былысты бір блігін баылаудан алынан орытындыларды оны баса блігіне олдануа негізделген ылыми -зерттеу дісі; мысалы, экономикада ткен кезеде болан тенденцияларды болашата да дамуы туралы болжам болып табылады.
Экспортты – импортты - импорт пен экспорта сан жне н
квота шектеулері, жекелеген тауарлар мен ызметтер, жекелеген елдер бойынша белгілі бір мерзімге енгізіледі.
Эмбарго - тыйым салу, валюталарды, алтынды, тауарларды, нды ааздарды елге келуге немесе елден кетуге мемлекетті тыйым салуы.
Эмиссия - аша белгілерін жне нды ааздарды айналыса шыару.
Экспонсия - (лат. – «кеейту», «тарату»); ыпал ету аумаын кеейту, ол экономикалы дістер мен де (капиталды сырта шыару, жоары пайызбен арыз беру, т.б.) жне экономикадан тыс дістермен де (дипломатиялы ысым) жзеге асырылады.
Дебиеттер
1. Казастан Республикасыны Конституциясы, Алматы 1995 ж.
2. азастан Республикасыны Азаматты кодексі (Жалпы блімі). Алматы, 1995 ж.
3. Ел Президентіні азастан халына Жолдауы «азастан- 2030»; 1-3 тараулар. Алматы,1997ж.
4. Президентті азастан халына жолдауы «2004 жыла ішкі жне сырты саясатты негізгі баыттары». 2003 ж. 4 суір.
5. «азастан республикасында ксіпкерлікті дамуы мен олдау туралы» мемлекетті 1994-1996 жыла Бадарламасы, 10 шілде 1994 ж. №1727
6. «Жеке ксіпкерлікті олдау мен орау туралы» азастан республикасыны Заы. №3ХІІ, 4 шілде 1992 ж.
7. Я.убкіров, А.абдиев, В.Досалиева жне т.б. Экономика. Оулы, Алматы, 1994 ж.
8. Я.убкіров, К.Есалиев Экономикалы теория негіздері. Алматы,
1994 ж.
9. Я.убкіров, К.Нрібаев, К.Есалиев. т.б. Экономикалы теория негіздері. Алматы, 1998 ж.
10. Я.убкіров т.б. Саяси экономия – Алматы «Ана тілі», 1992 ж.
11. Р.Дорнбуш, Р.С.Фишер «Макроэкономика», Алматы. азМБА жне Білім баспасы, 1997 ж.
12. Е.Б.Жатанбаев Аралас экономика негіздеді. Алматы, 1997 ж.
13. Б.Жнісов т.б. Нарыты экономика негіздері. Алматы, 1994 ж.
14. ожамлов Т. Саяси экономия негізді, Алматы, 1991 ж.
15. Ж.К.Нрпейсов Экономикалы теория негіздері. Оу ралы, Амола, 1996 ж.
16. Б.Мадешов Нарыты экономика теориясына кіріспе. Алматы,Экономика, 1995 ж.
17. Б.Р.Мадешев, А.Т.Беляков, С.К.Бекмолдин Экономикалы жйе. Алматы, 1995 ж.
18. Д.М.Мадиярова Сырты экономикалы саясат жне экономикалы ауіпсіздік. Оу ралы. Алматы «Экономика», 2000.
19. Майдан - ли Байгісиев. Халыаралы экономикалы атынастар. Оу ралы. Алматы, «Санат», 1998 ж.
20. Экономикалы ілімдер тарихы. Оу ралы. Алматы,1997 ж.
21. Г.С.Сейткасымов Аша, несие, банктер. Алматы, 2000 ж.
22. А.Нрсейт, А.Темирбекова, Р.Нурсейтова Теория рыночной экономики. Алматы, 2000 ж.
23. У.Б.Баймуратов Национальная экономическая система. Алматы, 2000 г.
24. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. 2 тома, Алматы, 1995 г.
25. А.Н.Токсанова Развитие малого предпринимательства. Алматы, 1999 г.
26. Р.С.Каренов, Ш.М.Шакшина Рыночные методы хозяйствования в экономике Казахстана. Алматы,1995 г.
27. К.Р.Нурмаганбетов Рыночное регулирование производственно-хозяйственной деятельности фирмы по переработке сельскохозяйственной продукции. Алматы, 1997 г.
28. К.Р.Нурмаганбетов Многообразие форм собственности и хозяйствования в АПК Казахстана. Кокшетау,1993 г.
29. Р..Токсейітов Экономикалы сздік-анытамалы. араанды, 1999 ж.
30. В.Крымова Экономическая теория в схемах. Алматы, 2000 г.
31. К.К.Ильясов Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана Алматы, 1995 г.
32. Предпринимательство в Республике Казахстан. К.О.Окаев,
Н.Т. Смагулова и др. Алматы. Экономика. 2000 г.
33. Смагулова Ш.А. Баспакова А.Д. Макроэкономика, Алматы «Жеті жары» 1999 г.
34. ..Шеденов, Б.А.Жнісов, .С.Байжомартов, Б.Н.Комягин Жалпыэкономикалы теория. Алматы – Атбе, 2002 ж.