Сурет. Максутов телескопыны схемасы
4 – суретте Максутов телескопыны біреуіні схемасы келтірілген. Алыстаы нрседен келген жары шоы L дес-ойыс линзадан тіп М айнаа тседі, одан шаылан со линзаны алюминий жалатылан орта блігіне (m-ге) тседі, таы шаылып М айнаны орта жеріндегі кішкене тесікке тседі де турбадан сырта шыып, ' нктеде иылысады. Пайда болан кескін О окуляры арылы баыланады. Бл кескінде хроматикалы жне сфералы аберрациялар салдарынан болатын кемістіктер болмайды. йткені бл телескопты оптикалы системсын райтын дес-ойыс линза мен айнаны сфералы аберрациялары кері табалы, шамалары бірдей етілгендітен олар бір – бірін жойып жібереді. Айнаны хроматикалы аберрациясы жо, дес-ойыс линзаны хроматикалы аберрациясы мият жнделген болады. Сйтіп Максутов телескопы оптикасыны іс жзінде сфералы жне хроматикалы аберрациялары жо.
Холл эффектісі
1880 жылы Холл мынадай былысты байады: егер н бойымен траты электр тогы аатын металл пластинканы оан перпендикуляр болатын магнит рісіне орналастырса, онда ток пен ріске параллель жатар (147-сурет) арасында UH=1-2 потенциалдар айырмасы пайда болады. Оны шамасы мына рнекпен аныталады: UH=RbjB, (73.1)
мндаы, b-пластинка ені, j-ток тыыздыы, B-рісті магнит индукциясы, R-р трлі металдар шін р трлі болатын пропорционалды коэф, ол Холл тратысы д.а. Осы былысты зін Холл эффектісі немесе гальваномагниттік былыс д.а.
Холл эффектісі электронды теориямен те оай тсіндіріледі. Магнит рісі жо боланда пластинкадаы ток Е0 электр рісіні серімен пайда болады. (148-сурет) осы рісті эквипотенциал беті суретте ттас тзу сызытармен кескінделген жазытытарды Е0 векторына перпендикуляр система тзеді. рбір бетті барлы нктелеріндегі, демек, 1 жне 2 нктелеріндегі потенциал бірдей болады. Токты тасушыларды – электрондарды – теріс заряды болады, сондытан оларды реттелген озалысыны u жылдамдыы ток тыыздыыны j векторына арама-арсы баытталан.
Магнит рісін осан кезде рбір токты тасушы Лоренц кшіні серінде болады, ал бл кш пластинкасыны b абырасыны бойымен баытталан (147-сурет) рі модулы бойынша мынаан те: f=euB (73.2). Осыны нтижесінде электрондарды пластиканы жоары (суреттегі) жаына баытталан озалысыны раушысы пайда болады. Пластиканы бл жаында арты теріс зарядтар, осыан сйкес тменгі жаында арты теріс зарядтар тзіледі. Демек, осымша клдене Е электр рісі пайда болады. Осы ріс кернеулігіні заряда тигізетін сері (73.2) кшімен теестірілетін шамаа жеткен уаытта, зарядтарды клдене баыттаы стационарлы таралуы алыптасады. Осыан сйкес келетін ЕВ мні eEB=euB шартынан аныталады, осыдан: EB=uB (73.3)
EB рісі E0 рісімен орыты E рісін жасап осылады. Эквипотенциал бет рбір нктеде ріс кернеулігіні векторына перпендикуляр болады. Демек, олар брылады да, 148-суретте пунктирмен кескінделген орында болады. Брын бір ана эквипотенциал бетте жатан 1 жне 2 нктелеріні енді р трлі потенциалы болады. Осы нктелер арасында пайда болатын кернеулерді табу шін ЕВ мнін оларды арасындаы b ашытыа кбейту керек. Мнымен атар (73.3) формулсындаы u-ды j, n жне e арылы рнектеп, j=neu формуласына сйкес мынаны шыарып аламыз: UH=bEB=1/ne*bjB (73.4)
Егер R=1/ne (73.5) деп йарса, соы рнек (73.1) рнегімен сйкес келеді.
Сйтіп, Холл тратысын лшеп токты тасушылар концентрациясын (яни оларды бірлік клемдегі санын) табуа болады.
Затты маызды сипаттамасы ондаы тасушыларды озалыштыы болып табылады, озалышты деп, кернеулігі 1-ге те рістегі токты тасушылар алатын орташа жылдамдыты айтамыз. Егер Е кернеулік рісіндегі токты тасушылар u жылдамдыына ие болса, онда оларды u0 озалыштыы мынаан те:
u0=u/E (73.6)
СИ системасында жылдамды секунд ішіндегі метрмен, электр рісіні кернеулігі в/м лшенеді. Демек, озалыштыты бірлігі 1м2*в-1сек-1болады.
озалыштыты ткізгіщтігімен жне токты тасушыларды концентрациясымен байланыстыруа болады. Бл шін j=neu атынасын рісті Е кернеулігіне блеміз.J-ді Е –ге атынасы ны беретіндігін, ал Е ге блінген озалышты екендігін ескере отырып, мынаны шыарып аламыз:
=neu0 (73.7)
Холлды R тратысын жне ткізгіщтігін анытап (73.5), жне (73.7) форм бойнша сйкес лгідегі токты тасушыларды концентрациясы мен озалыштыын табуа болады.
Холл былысы тек металдарда ана емес, сонымен атар жартылай ткізгіштерде де баыланады, онымен юл эффектіні табасы бойынша жартылай ткізгішті n-типке немесе р –типке жататындыы туралы пікір айтуа болады.
149-суретте о жне теріс токты тасушылары бар лгілерді Холл эффектісі салыстырылан.лоренц кшіні баыты заряд озалысыны баытын згерткенде де сондай-а зарядты табасын згерткенде де, арама-арсы жаа арай згереді. Демек, токты бірдей баытында о жне теріс токты тасушылара сер ететін Лоренц кшіні баыты бірдей болады. Сондытан о токты тасушылар жадайында пластинканы жоары (суреттегі) жаыны потенциалы тменгісіне араанда жоары, ал теріс токты тасушылар жадайында – тмен болады. Сонымен, Холлды потенциалдар айырмасыны табасын анытаса, токты тасушыларды табасын табуа болады.
Холл эффектісіні аномаль табасы (металдар шін) кемтіктерді электрондара араанда кбірек озалыштыа ие болатындыынан туады.
